I _i¿_ X)am .. >i> ^+*^+* W+y^+^^+r x¡t^,j iisjjjí^^^/ J0 Tip^y2& j £*j£>jr¿ ts^ TESORO DÉLA LENGVÄ GVARANI. COMTVESTO POR EL? ADRE ^Antonio ll^tii&Je la Compañía ¿e_-» 1ESFS. 3)£DICADO ALA SoBEfcANÄ VíRGEN ~S A N JL ■ B I L & ¿P 1W n o ^QÍ VRDNVWP \ Con FrimUgio. En Madrid por luán Sánchez. Año 1 6jpl JOHIiíGÄIlTEUmOWlNE Suma del Primkgio* T lene priuílegío por diez años el Padre Antonio Ruiz * de la Compañía de Ieíus , para imprimir eñe libro in- titulado,TESoRO de la lengua Guaraní , defpachado en el oficio de Martin de Segura , Efcriuano de Cámara. Su fecha en Madrid a veinte y cinco del mes de Marco de mil y feifcientos y treinta y nueue años. I SamadelaTaJJa. p STA TaíTadoefte libro por los feñores del * Real Coníejo a cinco marauedis cada pliego, el qual tiene con principios ciento y dos pliegos y mcdiojcomo confta de fu original, defpachado anteMartin de Segura,Efcriuano deCamara.En cinco de Dizicmbrc de mil y feifcientos y treinta y ntieue-. ¥* Fee ^ggB^^^^^^^^ ^ ^ S ^^^^^^^ ^^^^^^^^ Fee de Erratas., FOlo 5. Coluna 1 .Linea 20. di. Omíínonio. Fo. 6. c. 1.I.20. mboyaóca. F0.7.C.1.I.2. Tecóa^i. F0.7.C.1.I.25. Amboyoaraí. , F0.13.03.I.32. Yñacämyrachébe.. Fo. 1 3.C.4.I.3 1. Acáiuáramo. F0.21X.3.I.1. lo que hablo. Fo. 2 3.01.1. 1 o. cheaí. F0.24.C.2.I.18. compafsion., Fo.30.c.2.1.vlt. elqueeíla. F0.42.C. 1.I.24. Aníítipc. F0.49.C.4.I.14. pecadillos.. F0.55.C.3.I.4. y mí: Fo.P4.c.4-.l.vlt. mingaü.^ Fo. 69.0.4.1.1$. henduaú. Ibidemc.4.1.19. oú. F0.7S.02.I.2 1 . Bí.queefliames deneepícíb^deleatUÉ Fo.92.c.3.1. , ). caruaípabe. , F0.94.C.1.1. 13. yibácatí^ F0.97.C.3.I.10. Tu no me ames?. Fo. 9 8. 02. 1.7. cohlra. F0.100.C.3.I.18. Aracotu Fo.i 13.C.2.I.2. Yeruró. Fo. 1 22.01. 1. 23. Paé. Fo. 1 2 4.0 1. 1.5. namombábíJ F0.126.04.I.1. oquápa. Fo. 128.02. 1.8. comonalotraer. Ibidem. naoicó. F0.129.C.4.I.26. Yarog. Fó. 1 30.03 ,1. 1 o. Guitecóbo.l I^HÍiir MMO«MIM«M»" " ' - - t tmim . íblmíarlo. Fo.i 3 1. c. 2. 1.6. moco, Fu.132.c1J.31. ícliu F0.135.c2.U3. Hagucpe. § Fo.i 40.C.3 .1.3 2. A pique de aficionarme, F0.147.c4.L22. ñemee. Fo.i^7.c.4.1.2. ohobei. F0.160.c3.L1 9- veri dico. F0.161.01.L14- Rupia.n.i. F0.163.c2.L8. aipopeá. F0.167.04.L28. ambo. Fo. 1 68. o 1. 1.28. amboíbiata. F0.173.02.L26. Agua. :t F0.177.02.L.16. oñepytíi. Fo. 1 7 8 .c i .l.i 6 * Yramonguc.; F0.182.c2.il 3. coi te. Ibidem,l.i6. Ayeyuru. F0.189.c1.L7. palo largo.' Fb.19r.03.L2. oyoehc. Ibidem,1.2 2. Yeh'íí. F0.197.c2J. 1. ndipoyo, F0.198.04.L26. peí'nä. Fo.20-6.c4 .1. 1 3 - marapaco rae? Ibidem ; Maranüngápe. Ibidem,Li8.Päg°a. F0.20F.c1. Lio., por mi mal. Fb.2ii.C4;.1.2 5..chilca. *. F0.219.c4.L25. Yñcmembéca. Fo.22«).c.i.l.i2. cheymombeü. F0.2 3 4 .c 1 .1.6 . chererecony. Fo.2 3^.ci.l.i. yeramo, F0.246.02.L21. Aruäneymey.. Fo.257^.2.1.16. íbípó. lbidem ? c.3.1.27. oyopebo. É& ^S^^^BKSSSSS SS^SSSS^S^S^S^^^^ F0.260.c1 F0.278.c4 F0.287.c1 F0.289.c3 F0.293.c7 lbidem,c.4, F0.294.c2 F0.302.c4 F0.308.C.7 F0.309.C/ Fo.3ro.c2. F0.375.c4, F0.320.c4 F0.347.c4 F0.356.c1. .1.8. ámonibapá.' .l.i 6. ycancobaepabe. .I.14. Guiñ epohanSnga. .l.y. nonos ama. .I.17. ymoai nibi ramo. .I.4. tábaoúpa. A.16. ambopig ibivL .I.20. Yocué. .I.28. araquaá pyrílmbi. .I./3. mbóyaítába. .1.74. procefsion. I.77. odeíapartar. .I.74. oiporará. .I.4. elojo. . .I.75. a reí. .1.2$. oheya.' 1T Me libro intitulado, Teforo de la lengua Guaraní; con eítas erratas correfpoude con fu original. Dada en Madrid ä 2 2 ,de Nouiembre ác6$ íEsrs. YO Diego de Boroa , Prouincial de la Compañía de Ie s v s en la Prouincia del Paragay, por parti- cular comifsion que tengo de nueflro Padre Gene ral Mutio Vittelefchi,doy licencia para que le im priman, el Arte de la lengua Guaraní , el Bocabulario, y el Thefauro de la mefma lengua, y el Cathecifmo con íu explicación de nuetfros mifierios de nuefíra fanta Fé,con los tratados que en el fe contienen , que ha compuefío el Padre Antonio Ruiz , Religiofo de la dicha Compañia* Todo lo qual ha íido vino , y examinado por períonas granes, y peritas en la dicha lengua Guaraní : afsi de nueftra Religión , como de fuera. En teflimonio de lo qual , di efla firmada de mi nombre , y íellada con el fe- lio de mi oficio. Dada en Buenos Ayres á quatro de Otubre de mil y feifcientos y treinta y íiete años. l l * ¿2£ _ j . i i ■ i -9>m—imm^ m^ Ba^mBEm \ l imf ^AVROVÄCIQK *DEL LICEH- ciado Gabriel de Teralta , C an onigo de la/anta Iglejía de Buenos Ayns , y Gomijfario de la Sdnta Cní&add-j>. EL Licenciado Gabriel de Peralta , Canó- nigo de la fanta Igleíia Catedral defta ciu- dad ds la Trinidad,ComiíTario déla San-* ta Cruzada, Prouifor, y Vicario General defte Obifpado del Rio déla Plata:Digo,que he vifto y leydo dos Libros , que el vno fe intitula, Boca- bulario de la lengua Guarani,y el otro,Teforo de la lengua Guaraní, compuestos por el muy Re- uerendo Padre Antonio Ruiz, de la Compañía de lefus, Reétor del Colegio de la AíTumpcion; en los quales no hallo cofa contra nueftra fanta Fe, y buenas coftumbres, antes veo en ellos vn apoyo muy grande , para publicar, y arraygarla Fe entre Gentiles, por citar llenos demuyfana do£hrina,explic¿da con muy elegantes modos de dezir muy vtilcs , y prouechofos para los Predi- cadores del fanto Etiangelio , entre tan eftendida Gentilidad, en la qual es muy notorio auer he* cho fu Autor tan gran prouecho con fu predica* cion, quanto da teftunonio la elegancia, y facili- dad »' ^va ^^'^a^f JW^y ^^f^^^^^^^y ^^^^^J^^ ^^^^^ ^^^^^^^'^^^^^^A V APRO' dad que 'mucftran fus cfcritos , Tacando a luz en- guatan excelente, y que parecía impofsible po- derfercduzir a efcritura,auiendo fido muchos a* nos Superior de muchos Religiofos de la dicha Compañía , que andan ocupados en la conuer- íion de Gentiles defta Nación: por lo qual juz« go fer obra digna de que falga a luz ? y que fe le de licencia para que fe imprima,que cederá en vtil de muchas almas , y de gloria deDiosnueftro Se- ñor : y en fce dello lo firme de mi nombre en qua« tro de O t ubre de mil y feífcientosy treinta y fie- 1 te años. " El Licenciado Gabriel § deTcralta-j*. i **ég&* T ñ5F**3 FT* ^w^i^m^wrnm^^^mm^^é^^^^^^. , Zi'PlLÖVÁCION DEL CMí L Ihiftrt > DoilorD, Lorenp Hurtado deMen- doZj.h Prelado del Rio de lañe ira. E Vifto 5 y leído por mandado del Real y Supremo Confejoja Arte ¿Boca bula- rio>Catecifíno , y Teforo, que .compufo elR.P.'Autonio RuizdcMontoya, déla Copa* fi-ia de IefüS;de la Prouincia del Paraguay , y Rio déla Plata, eferito en la lengua de las dichas Pro- ni ncias>en las quales he eflado> y por la experien- cia que tengo deilas>y de fus leguas.y de otras del Perú: y fobre eílo^porq de mas de la Aprouacion dcítal perfona,como la del LicenciadoGabriel de Peralta>tamnien para mas fatisfacion >y jufttfica- cionlb conferí todo con otras perfonas de alla 2 y conalgunos Indios de las dichas Prouin«ias 5 y o* tros de mi Diocefi del Brafi"l>pra6ticos>y ladinos, afsi en nueftra lengua ,como en aquella fuya. Di- go, qno folamente no contienen cofa alguna con tra nueftrafantaFe, y buenas coftumbrcs,pero q fe ve el grande y Apoftolico zelo * y efpiritu del Autor>el qual,y fus compañerosjque me quedan vezinos, y alindando con mi Dioccíi del Riode Janeiro>y fan Paul^Toy teftigo,que mediante la dicha lengua,y el díeho fu graazelo^y padecien* do V* iz**.-jy**rjct**j -ér^m -'i&um* ¿st+p Jjstjtt jpg#*^Bjm »g, «pj 1 5 ^ do muchospy grandes träbafosyhaiiíiechdíy ha- zen grandifsimo fruto ? y fci uicio a Dios nucftro Señor en la conucrííon de aquellos Gentiles,a los quales de barbaros,y de fcíuages^no folametc los conuierten a nucftríTantaFé¿pero aun a la policia Chríftiana,nuiy en feruicio de Dios,y de fu Ma- geftad y por fer aquellas Naciones > no como las del Pcrü,y otras partes de Iaslndias,de que fe puc dan cfpcrar otros intcreflcs>ni otras riquezas,mas que las fobredichas :y oxalá los Prelados que alia en el'Brafil tenemos nueítrasDioeeíis tanvezi- nas al dicho Paraguay , y Rio de la Plata , viéra- mos en ellas eñe cfpiritu,efte zelo, y eíiós frutos, pues conficíTo q andado yo vifitádo jme ayudé de vno deíloslndios traídos del dichoParaguay 3 pa ra que en el I ngenío adonde eftaua 5 quedaíTe con cargo de do¿innaralos otros del dicholngenio, Iuzgo por lo dicho>y por mucho mas que pudie ra dezir^que no folamentc fe le puede ; y deuc dar h licencia que pide para ia imprcfsion;pero q aun fe le deuc de agradecer mucho, y eftimarfelo con grandes veras. Dada en efta Corte de Jvíadnd 3 fe- v ha,y firmada por mi > y fellada con mi fello a los i ,dias del mes de Mar^o de 6 3 9. El Prelado del^iqdeJ. lanáro. R W^-i^w^^v^^^J^^ LICENCIA DEL- ORDINARIO. EL Licenciado Lorenzo de liurri&arr O-j Vicario General de U villa de Madrid, y fk partido^ V. Por U pr e/ente auiendo he- cho ver los libros en efla cenfura contenidos , de- cUramosno tiene cofa contra la f '* ut ^iUaut demt.Non-j j^^^al Ucuit : Cum enim a meo in Societa- Um ingrefj^qnodcumque opmvnquam a me pro- feifccrt 'tur, peculiaritibivoto adjírixerim \ne- fasomnmofiit rapwam in holocaufto committe- re. Non decuit : tu enim illa es "quJs t errar um^^ whls nationesfitperbU toxico inflas .falutari guarum confjionem in fujpiáenda ^Babilónica tnokpariam coadunajii ¡fimplicifimumwrbum s indefpeBo Bethle emittcoflabulo m Imem edens. Ex quo qmmvajle iUim turrisextruäores , no- mmis noflerííatem^t máxime eammperent>af* feq:4 mimm-épatuere-, tu veré adepta es,vt bea* tam te general iones omnes predicare popnU nifi te caftam d'minipmam , mmdipmamqtAe m£o r vel originalh lahis inwrrcndA debito conjper- Jam> Wñ _±_: gp» á:Os^á*S^í#< t ^^^^SF^^ fi^^^^M^FW^^ m i 1 ñ ( /bz, lihmmque, inquoVaíruVerbpma Spi- ritu Sandro confirlptum e/i ; m quo *vm Verbo omnia , (5' &fe vñúmJ^M , legendum ys txi- bmjjes* TuisigiiHra;i/p¡cí/s, qxalecumquehee opm m hicemProfero y Sfiqmd/ÍMdii,laboris, in- dti/irU m/liApcndts plañe tdwmaiu huim pro- pnetatibus expomndis , Jlwq&e afimtc deriuan* dís.collúcaium efí/Fotvmidtibi me£ ,gentmrnq; sJMagijlrx ädf;ribe?idiAwJu mihioleum adope- randAmkcem ad ¡mejiigandiAm ¡Jiimdum ad progrsdkndm vires -ad perpckndum dedi/ii. 11 iinc igitiíT labor h fmcimn nowmeumjedtuum j T arañare* Salud en el Señor. NACIÓ Conmigo en la Religión el zelo de la conuerfion de Gentiles , el qu.l dio principio * efta obra, amoneflado del Apoflol-.ro/o vos lc qu t //«rgÄ«,Cor.i4.1nftrumcntovnko,qncelEípH ritu fanto dio par*íarar las encáceradas llagas de laGé- tilüad. Incitóme a peticionarla el mifmeApofiol:.S7fj{£ aero virtutem vocü ero ti cui ¡oquor barbar us , & quiloqui- tur mibi barbarus,e\ quali có vna marauíllofa alegoría pre* tende que el Predicador fea conocido por la voz, compa- rándola a la del clarín, que tocado al fon propio de guer- ra incita a los hombres a la batalla : Sí mcertam vecem det tiMquu para-bit fe jd bel!um< Bien a prcpoííto,po r 3 qniea podra perfu; dk a hazer lo Cj no {"abe dezir'Dio finalmen- te fin a eñe trabajó el tiempo de treinta anos que he gaf- tado entre Gentiles, y con eficaz eñudiorafireado len- gua tan eoptofo,y elegante, que con razón puede compe- tir con las de fama. Tan propia en fus fignificados, que le podemos aplicar 1© del Gcn^ivOtf»* quodvocavit Adam a* nimáviuentisspfumefiwmen eÍ2U. Tan propia es, que de A nudas las coías en siglas da venidas de funaturaieza. Ti yniuerfal,que domina ambos mares, el del Sur por todo él SrÉrl , y emendo todo el Pcrü, con los dos mas gt ajtir diofos rios que conoce el Orbe,quc fon el de la Plata, cu- ya boca en Buenos Ayres,es de ochenta leguas, y el gran Marañosa él inferior en nada, que paíía bien vezino a la?, ciudad del Cuzco, ofreciendo fus inmenfas aguas al mar . ' h ' ' ' " det [ ^ ^ -^ ^ u ^^ wmm^^^ ^ ^ iSFi^s rwM^ 3'el Nortear páíío a los Apoftólicos varones, cómbidaft- dolos a la conuerfion de innumerables Gentiles defta len gua , que oluidados de fu Talud eterna, viuen a la íombra de la muerte en fus riberas. Tres cuerpos ofrezco impreífos.El primero,es vn Ar te y Bocabulario en vn tomo. El fegunáo,i_ntiíulé Tefo- ro , porque procure venirle con algo de fu riqueza , que mi corto caudal ha podido facar de íü mineral neo. El tercero,es vn Catecifmo , que fera de alguna ayuda a los que tienen obligación de enfeñar donde hallarán materia paralas ordinarias do&rinas ; y fila vida diere lugar, o- frezco los Sermones de las Dominicas del año, y Fiefías de los Indios. La dificultad que he tenido en templar la armonía de vozes defta lengua, veralo el que en vna íola partícula viere fdntidos varios , y aun contrarios (al pa- recer) algunos : pero calado bien el natiuo , defeubre no mal íü afinidad en fus alegorías. He tenido por interpre- tes a los naturales , que para efto también fe aprouecho el D J&or de las gentes de Tito en Grecia , y hallándole fin él en Troade ( como eícriue fin G -ronimo J lo fue a bufear a M -acedonia. Y ú Princ pe de los Apólleles íc a- yudd de ían Milcos, y aUien-oloemLiadoa Alcxandria, tomó en íu lugar a Glufias por interprete , íegun ían Iré- S den debaxo de la protección, y amparo de la íobera- naReyna de todo lo criado, a quien los facrifico como deuda,y a V. R. los enderezo como prendas del amor,q en el Señor les. tengo,y eficaz deíeo de íér compañero de Cada vno en fus Apoftolicos trabajos, fujetando mis yei~ i?ös ala corrección del que entendiere mejor y pidiendo el perdón dellos, que mi amor y voluntad no defmerecc AD. >» v j^ *r^+rjjv*r^+*^*FX^?j&j,y^^rjS&+¥JB&+?+ WR ADVERTENCIAS PARA LA inteligencia deftafegundapartedela lengua Guaraní. L Fundamento de/lalengudfon partict¿ lasque muchas dellas porfinofignifica: pero compuejlas con otras , o enteras , o partidas (porque muchas las cortan en—* compojicionjhazen vozes fignificatiuas ¡a cuya caufa no ay verbo fixo,porqu efe ca- ponen dejlas partículas, o nombres ¡con—* otras, */¿,A,ere,o,yájña,pee,o. O con pronombres, Che, nde>&c. vg, ñemboé , fe compone de tres partículas y ñe, m8, e.El,tfé,es reciproco ;mo,particuI a acli- ua¡ e,deftreza: y todo junto dize ¡adifirarfe ¡y nofotros ínter* pret amos , aprender: Pero tndeter mínate, porque no notaperfo- na; pero poniendo, A, fe haze verbo, Añemboé, To aprendo. Eftofupuejlo, para hallar lo que bufeo, he de quitar ¡as partí- culas díchas,A,CYt,o 1 dcc.y ir a lofixo.Comofi digo ^rom* bcefbufcarejmJooc.Ah^fnú^ufcareMiíhii. En los verbos neutros , conjugados con pronombres , es la mifmo,vt.Gh£cmeO)bufare\cmco,&c. M 8,mbo, na,y á , ñe, y é,ííy , y i,no, ño, ro,ñn,y ú fon partí- cu! as de compo/icion } que anteceden ala dicción. Todas e fias fe han de quitar bufando lófixo,vt 1 Amo:ia. J hazer correr, buf- care } hS; y afsi de las demás. Aduirtiendo, que muchas dejlas- partículas e-flan. afidas a a gunas dicciones , de manera que, fin ellas nunca ¡a dicción va e y afife ponen con la mfma disci'Oy como parte dclla, per modum vnius, vt, AmSínbeújlo d ; go¡ íríb u, nunca dize nada ,y ajjlf ha de bufear, mom :tú. Lo piifmo es -en las demás partículas :enl as qual es. todas fe ha pro- curado Poner tod$ la claridad poJ/¿he_,conrequir es en d* de po- día auer duda, A ' La \ I % ^ S S ^ S^^^^^SB^S^t^^^^s^m í iU H, esrel atino denlos nombre* que tienen R, T, H, «f , TttCyCuerpOy hafe de ocurrir alaTy admrtiendoy que muchos nombres tiemnl^^pahf^utOyy^atiuoyoqueelabfioluto en Tjtio es m:y conocí y ^r^>r^j>'^>F^^y^iT^vg>j f; w? muy conocido*: porque como de fu naturaleza no tienen nari- ¿a!,y defines la toman, bazenfe eJbraños,vt,Ahypírv,Je com- pone de ^principio, y de fv> poner. Efte rv, cimunicajk na- rigal a las vocales antecedentes. i i Tara los requiresfe note, que Jileo ( Pohct^, olería mano 9 v.pó)bede bufcär,ip6,enfu numero:y efte hallado, en el bufea- r^Pohet^&c. tj £1 accento largofolamentefe nota con efte rafgiüo . / . fobre la filaba larga. 14 Toda pronunciación gutural, que fe nota con eftafeüal bdzia arriba, o es larga fiempre,vt, ítí, bajura ; y ajfife ba de pro- nunciar fiempre con accento largo. Lo mifmo es la pronunciada gutural, y nariga'^fímul, cuya nota es efta ¿e¥J*rj&+r ^^&t£L£g£Z J 2& J J &'' 0f *** J jw»i^g>y jw¿>r^g^ T E S O R O DE LA LENGVA GVARANI. SEGVKDA TARTE. peqéramonéjCOgeraos la muerte durmiendo. Che aquí ájiame cogido la pe- reza. Ayáy úá,enla$ar,co- ger por el cuello. Ayá- poá , cogerle por las ma- nos. Añacangá,por laca- beca. Ayéayuá,abracar el peícue^o para calentarfe có los bracos el fr iclego. *^.Encompoíicion,ca- beca } fruto, grano de fru- taje i lo, hinchacó, cor- pórea cofa, pedaco de Me rro,entidadjCkc. Cheápi- ré, el pellejo de mi cabe- ra. Taiacíta pire, r pellejo de la cabeca del puerco S ^.y.Éncompoficío, co- ger, imitar. Ahe- coá,cojole el fer,imitole. Bo hára chereco á , me imita. Añaigaipa á, imi- tóle en el pecado. Ahecó marangatu á , imitóle en la virtud. Ayéecóárucá ahf'upé, hagole q me imi- te, I efuChrifío N.Y. han- deremieco árä'mä, leíii- Chrifto N.S. es a quien hemos de imitar. Gheroi i, hame cocido el frió. Cheñ-mbiahí í^hame co- gido la hambre. Chepítu acogióme la noche. í api tepe chei. i£U á , en m: d o del riomeco2;io elvien- - to. Cheropehí í á> cogió- me elfueho. Peneo á ne Ayapkh'í , traer la mano por la cabera. Ayápifog, defollaria cabera $ y to- mafe ■ ^ ^ M ^J^k^S^^M^ns^^^F^^^^^. TESORO DE LA mafepordefoUaj-jdmlc- 3 bro genital. Ereyeapiró punga j? haíte provocado a polución? Ayeaitt^llamar 4 có la cabeca y ohazer me- íiira. Taruma i, grano de azcituna.ibiraá,fruto de árbol, íbíra yábae,arbol frutifero.Yá catúhae,que tiene mucho fruto.Yátía- ro,fruto fazonado. Ayá- quíti , refregar la fruta limpiándola. Y i bobóg.l. y a rurú.Raiz comeftible, cualquiera que de gruefla íale de la tierra.Chereto- bape á , lobanillo defro£ tro. CheapicScuá^deia cabeca. Yapepoí, laba- ^ rrigadelaolla, Yetiá 3 el groflbr de la patata. Ta- tiípií á , peda^ode carbó. Mbuyape á,pan redondo. Yáguacwcherai, yaeíta mi hi jo grande. Y á quí' 2- mo, efta tierno. Y áqu'i rutena grande, Ayam- bogu¿,defcalabrar perfo- na, abollar olla de hierro, &c. o quebrar cántaro, o cälabaco de agua. Yya- pimboguapi , defcalabra- do.[V.Api,n. 1.2.3. U. Nota de lá primera períoca con los verbos, vt , Ambcé,yo eníeno. AEn compoíicioft, tor- cer , boluer , tronchar. AhOmbí a 9 deílomarle. Ayeumbiá, dcíTomeme. Ayéá, deícócemríe mié- bro. Amboycá", hazerle deícócertar,trochar.íba- pa á, rama torcida que íirue de raítropara el que vä fin camino por' el mo- te. Amboi bapa á, torcer jama a fu A ybl'rá racan* ga a, torcer gajos de ar- boles,Ayécanga>tronchc- meelhueíTo. a. m. Eílada en pie* Cheíí, mi eftada s&u Aa, yo eftoy . Pe pa , allí efta> Guiamä, lupino, ambara .1. oabae, elque efta. am- bába, el lugar donde efta* Na ami , no eftoy en fie* Aa'bSte.l.aSn3te,eftar quedo.Amb: pi coríjcueí^ ta arriba. Ambapi cotí ay eupí , íubi cueíla arriba. AmS aa, leuátarto en pie. Ghaaicó ¿a.ecceíió.aarLÍ; idem , gui ä mí'mó .1. gui ama , gerundio. Chere- noa, y>'-j»#rjx#y ,¿ra» *¿3<*F¿ya»? ,asa»T ^i0T^ j0E LENGFÁ GVARANI. 4 H03,tiéhemeenpie. Hc- nca,relatiuo. Guenoajre- ciproco. Ybirá am8i he- rK>ämbáräm8,arrimcle vn palo que le tenga en pie, Anoaa, yo lo tego en pie. GuenoárämSndoári , mf- tcntadcle en pie no fe cae. Oähdiba aipó,es cofa que íiempre cftä feuantada. %A .En compoíic ion, en- tero , todo fin partir : lo mifmo que näní'.l. gueté- bo.Oábobé ehequabó, va- cíalo todo. Yepeá o abo arú traigo, vn troco de le- ña. Abati ayí oábo ara, traigo el grano de maiz entero fin moler. $oó pe- cenguc oábobé , pedaco entero de carne. Ndayé- peá oábo ruguaíaru y trai- go leña raxada. Oábo ymácongi , tragólo ente- ro. Niercmbiáoábote- rerú, loque cogieres no lo partas ,traelo entero. J\r3Ln cópcfícicn, mu^ cho. Che arucu chebóya rehé tengo mucños vafia- llos . Oaruc u chembaé . í . chcarucu chembaé rché, abuado en bienes .Oaruj u cheróga,es muy capaz mi caía. Cheróg pó oaruc 6, abunda mi caía. Oaruc ut catú che araquaá , tengo grande entendimiento. 8 ^.r.Caida,nacimiento, embarcarte , falir bien o mal lo que íe haze,o dize, íiiceder a propoíito , 6 fuera del , rematado , la- dear. Aa,yonazco,ocay- go,me embarcóle. Gui ábo,ííipino. Oábae,oahá- ra,el que nace. Aaguitu- pa,eítoy caido.Aa gui yba piapibo , trope car cayen- do. Aa gui ye aquí cuera pábo, caer mirando házia tras. Aabibi,eítoy a pi- que decaer. Chemboabí bí , por poco me derriba. Aa hec éjCaer fobre ello,o en lo que dudaua. Aa nde- yaguq i; é , cayg o en lo q dizes. AáoacamojCaer de cabeea. Aarípicó chepa? Caygome por ventura? Aaricé, por poco me cay- go. Oa arete Iueues pir é, La fletfa c ae enlueues.Oa ipt¿ amo che araquaá che- be , luego que me amane- ció el víb de la razón. Cheara- ^M '¿^A'gftsrÄm :#7?y i áó hece, 'dizele bien el veí ido. O a -.catu chtou u , ccmidohc bki» »£^~ - &->■ &"" iti~- ' *Z~L -g^Lflg^agggi^E^attggL '*2^¿SM^a^Á lEN'GFA OFARANL bien,agufto.C3guyuuä,- affentarfe las hezes.Che- ñembíahíí 4 räm8 tau che rembiucá, en viniéndome la gana comeré. Aande- pípé , embarcareme con- tigo en tu embarcación. Aa catu hecó pipé, halló- me bien con fus cofíum- bres.Aa ramo haíhubarí, ya le empieco a amar. Nda arií yecoacü rehé,no me amaño a ayu nar * Nda ári chehó pipé , no acabo de determinar ílirév Aa catu gui túpa,eítoy rema- tado. Oa catu che haíhu- pa , eíroy perdido por fu amor. O a catu Tupa nari- de raíhúpa omanamo, de rematado de amor murió Dios por nofptros. Oa catu oñemSy romo , ella rematado de enojo. Oa catúpe angaipá , eílais íü- me r j idos en v icios . A m- bóá , hazer caer , y hazer parir \ y partear. Ámboá chereccpipé jhagole q me i mite . A güira mbo á, Mfi la- car aues. Apira mboá, pefcar ccn'red ] o careos. Ayeroáetcí , caerle de íu eñado.Ambopryéroá, ha- zer concabo.Oy ero á íbi* ata, ladeafe la pared. Aa catúheophechagiré , re- conocer có la vifta.Tayá- tapí guacú te y j tcarey mbe mbac raí amo che- ratápe , quiero hazer fue- go , quicá dará Dio.s algo que comer. 9 A.r. Dia,tiempo,edad, vez,íiglo, claridad, mun- do, entendimiento, juizio. Ch'éá-.l. ára,midia, mi vez .y. o. A catupín,buen f LENGUA GFARANÍ. dez del mundo. Arayopi- rú piru .l.ara amo amo.l. ara ñopa u paü,dias inter- polados. Ara märatequá- ba J. porabiquí' rerequá- ba , dia de trabajo. Ara mano haba .1. ara te'o ru- haba .l.ára teo bahembá- ba, dia de la muerte. Ara märätequábeyma.l.areté, dia de fiefta. Arambaé ñem8 ñängatuhába , año, tiempo fértil. Ara mbae- tymbába, tiempo deíe- mentera, mbaé árapipé acé oñemiu tymiraé? En que tiempo íeíiieleíem- brar l Ara mboyaocába, hora del dia. Ara mboyao caá mocoty pipé quara'ci ruyí, ion fes dos. Ara pa- ne, dia aciago. Ara papá, dia final. Ara porahírqui- há,diade labor. AramS- be,de dia,con fol. ArSm8, pi tunamS be , de dia y de noche, Aramojde dia, fien do de diá en el dia. Araña- bojárayábíjárahabiOjára había, árameme,todos los dias,árañanderecó cuera- ri yérurehába, dia déla cuenta. Jit^ ñemoñangi- pí , quando fe formó el mundo. ArañemSporo- mbucú, dilatarfe el tiem- po. Ara oyeréñe , trocar- íehan los tiempos. Ara orí catú, dia alegre. Ara opucá , abre el tiempo. Araoquabímá, pafToíe el tiempo. Ara papaba .1. ara apipaba , fin del mun- do. Ara paiíjinterualo del tiempo. Arapetey,hae am boaémbfterupí .1. hagué rupí,dia y medio. Ara pi- tu , tiempo obfcuro. Ara poro mopini,tiempo,mun do engañofo , ara pucü, verano, y dia largo. Ara quaá, entendimiento, ca- pacidad , domar , cheara- quaá,tengo entendimien- to^ y áraquaá cabayu, ef- ta domado el cauallo.Na che araquaábi , no fe los dias. Araquaáby mbápe, fin juizio fin acuerdo,yya raquaapára,habil. Ambo áraquaá, corregir hom- bres , eníeñar , y domar beftias,omboerire yyára- ;qüaábae .1. oacariré yyá- quaábae , corregido , en- mendado. Nde áraquaa- Bi teq ^jea7tv£C?z&&ci^fääL TESORO DE LA teq t ñandú , ten julzto. Yyáraquaá amboyehü, habilitarlo.Che Araquaa bi , boluer en íl. Amboa- raquaabí , hazer lo boluer eníi. Arar oí, tiempo de írio. Aratecó ací rere- cu ira , tiempo enfermo y calamitoíb. Ara timbo, tiempo nublado. Arípí .1. árayyípíbae , el primer diaoticpode los figlos. Ara cfaehohába nobähe- mi,no ha llegado el tiem- po de mi partida. Ndeí ara nmge,dexa que lle- íjiie el tiempo y ocaíion. Ndeí árachébe , aun no tengo edad , cbahe í ma che aracliébe,y allegó mi vez,mi dia,mi píaco.Che árabí obahc cnébe , llegó luz. Embo i típípe ara chícotipe. Ydem ycabä quá ara ñan Ae hegui , co- rriendo fe nos paita el tiempo. Oáemoíma a$e ara andubey oquápa,em- bejecefe el hombre fin fentir. Aiporú catü ara, vso bien del tiempo. A- rändu. , entendimiento, ju : zio, y árandú íma che- raí, ya tiene juizio mi hi- jo. Che árandú , tengo buena capacidad. Añean- ducatu mbaerehé , coníi- deró bien las cofas. Ara- anduym baé y el que no tiene capacidad,&c.Mbo bí ara picó yarecó? M Mmbobí yací ararebé picó haí ? quantos fon del mes? mi día feñalado. Y rundí i o A,r» Sobre,che ári,íb- árabí oy meñande y eco- bre mi cheáram8,idem,y cá h iguáma^quatro tiem- pos ay para ayunar. Ey ey í í áragui, apártate de laluz .A ra ndoiquisy che- cctípe .i. ndoitípi .-peí ara xhecotípe, no entra Juz,6 claridad en mi apoíénto* Embo áracatu chébe eyí y í i ta , apártate , hazme áraaioamoí", pufelo enci- ma, y áram8,por la fuper- ficie. Chef íá ai ■inio í ahaí hú , am ole íupe rfícia) men- te.chepí.iararno í añ'r m8m beú, confeífeme mal, Pe- pia áranioi ímeque Tupa tapéhaíhú , amada Dios de veras . Yñangaipabae opía ^~ - ^mmr cesi i^¿ ir-j. äBgLÉ8SaLJB£fia8S5g&BBgE ^ agBE LEUGVA GFARANI. opiá áramoí ñote ogue ro- bla tecoaíí api rey, los ma los creen íuperficialmen- te los tormétos eternos. v.Piá^nutD.2. Oyoá oycó, eftar vnos fobre otros .Ndiy oári,no eftän vnos fobre otros. Tupa' ñ°jmoyro cheáriíá ndaipotári,no quiero que caiga íbbre mi la ira de Dios. Amboyóayóá , po- neryno fobre otro.Qñem po yoá eteí cherernbiapó, va muy adelante mi obra. Cherecó ají oñe'mboyóá chébe,aumétaníemis tra- bajos^ enfermedad. Am boyoá y apíira,componer mentiras. Ambo;yoá che- ñec^nga , hable mucho, Ámoñ emboyo a , ahé y m- baerehé,hago qua vaya fu hazienda en aumento. Am boyóraráy mbaé , abru- ¡ mar , .poner íin orden. Orey 6á y óá, eílamos vno s fobr e ot r os . Ay e rur é yo á y ca p :d : r muchas vezes . Ahep'íbee yoá ¡ pagar do- blado^ JPÍá.num . 2 . i i . A. b. Cabello de la ca- béca.Che á,mi cabelÍo,y. o.Nache ábi,no tengo ca- bello. Abací, cabello cor- to. Ayeací, hazeríe el ca- bello. Añemboyeaa vea, hazerfe quitar el cabello. Abachä'í', cabello creípo. Aba yépoóy , deígrehado cabello. Abayu , rubio. ' Amboyíi cheá.l.añembo- ayu , enrubiarfe. Che a- cang yúbáy , efioy muy rubio. Aba na, efpeiío ca- bello. Abana mey.L Abe- cacang.l.poca, ralo cabe- llo. AñarSpuW.l.Abebó.I. AbiH.l.Atírá'bíbr, cabe- llos erizados , Cheabet 6 rcígui.l.Gheábíbi'.l.Che- añaropua, erizárteme los cabellos. Abapererá , ca- bellos de negro. Abapi- chay-, crefpo. Ambo api- chai; enrizar, encreípar. Abatí: 1 .at í: i . átíhga,c?.na s Tendíba abatí', canas de la barba. Che {icang tíh- gáy > efioy todo pe- lar fe los cabellos. Añe- moitf; encanecer. Ymiti- bae,cano.Ayéabetá,cerce naríe el cabello. Ayeabi u, efpulgarfe . Yyabequí eqmíramS herúri, traxo- lo de los cabellos. Atr- rá,copete. Añembo apita, enrubiarfe.Yyácátüa cotí abeqmí , tirar al pelo. Yyacatáabeynogotí , al repelo. kAA. En compoíicion, grande cofa de grano. Tobapé aá , lobanillo. Apícú aá, de la cabeca. Tonga qiu raá , nigua grueíía. Vbá aquiraá, hu- uas grueífas. Oñe'rnboapí aá , criar granos en la ca- beca. ÄÄ, En compoíicion, pequeno,ruin.Cunumiäa, niño pequeño. Cheretä- maa, pueblecillo. Oyini- pó äa, eftara algo cocido. ÄÄndetey, En ninguna manera . Üandetey nda chehocéri,no quiero ir en ninguna manera. A 3 ni; no,aanicéne, no íera afsi. Aanicétamo, ojala no íea. Aaní' aé ychupé , nocon- fenti. Aäs?-íy,en ninguna manera. Aaní' ér amo yepé aunque diga que no. Aaní yépé, vel. Aaní'aubé , en ninguna manera. Aaníha. l.nangá, no cierto. Aaní- pia co emSna raé?l.nda liupiguarapicó rae? no fue afsi? Aaní'ae chepi, digo que no. Aaní' paco che ae ndébe raéípues no te dixe que no? AanílirSeté , en\ ninguna manera.Aanymé no íea afsi.l.aniemé. A. ante B. .^¿¿.Hombre, períonal Aba abiyü , bellofo. Aba aybí' vmr^mmrjtm** ^giW J¡S*!M* ItV+F ^*JH J^0ÍJ^j »íl, - LENGFA GVARAKI. aybí', vil. Abá angaturä', honrado , gentilhombre, hermofo. Abá aqiu,rloxo. Abá aquí hechag aguíyéy los amugerados de buen parecer ion para poco. Abáberamí'chebe,períb- na parece. Abá cíínumí' eco , aniñado. Abá cuña ecó^amugerado. Abá eco porang , venturofo. Abá eco porangatíi pía nde- raemá'óq dichofoeres! Abaéy, hombre plebeyo. Abá eté, valiente, honra- do. Abá guemimbotára apocé, voluntarioío.Abá hupicatú guara, verídico. Abáhupi mbaé mombe- guara , abonado teftigo. Abaí; hombrecillo. Abá ñemonñängatubae , bien nacido , y bien formado. Abáñe'mScañv, perdido, desbaratado. Abáoyéehé tequarupé ohepícatúbae, agradecido. Aba óyéupc märängä tuhába mboyebí catúharey,hombre ingra- to. Abá por ú ; comedor de carne humana. AbáramS oñemoña Tupa tayrá, hi- zofe hombre el Hijo de Dios. Abá rechág rmran- gatú^hombre de buen pa- recer. Abá recó, humani- dad. Abá recó rerequára, hóbre humano. Abá roo, carne humana. Abá fui, hombre de burla , y paci- fico. Ambo abá , hazerle hombre, reduzirle a bue- nas cofíumbres. Ambo abaé aubí,fingir que no le conoce. Chanicó abá .1. chapicó abá , Ecce homo. Abáramo pendecohá yá catu quepeicobéyviuid co mohombres. Na abá re- có ruguay nderecó, no es fer de hombre el tuyo. Abaäybí' oycopucu oñe- moaty rSeyma , los hom- bres baxos viuen mucho, no enferman ; porque ef- tan hechos a la miíeria. coó recó eremondé- aba recó mbóybo .l.coó recó ereyóguá; abá recó óca.l. erehecoá coó;abá recó^ui epóybo, has dexado effer de hombre por el debef- tias. ^oórehéereyeecoá, has trocado el fer de hom breporeldebeíiias.Abá na emSna ruguay .l.acé na • emS- -**4 TESORO DE LA upé guaramahérS, nofe para quien ? Abáupé pan- ga yñängaypábae ohóne? a quien fe acogerán los malos ? Ndahechági aba, noJie viffib a nadie ? Aba bétamo panga ? pues auia de auer mas gente , ítili- cet,no, Lábd, Mucho aobabá ames mucha ropa le di. Ara aba aycó ypíri , mu- chos días efíuue con él. Jbaeté. Feo,torpe,bra- uo, terrible, cruel, eípan- toíb .dificultad. Gheabae- té, foy fiero : T y yabaeté nache abaetéy .1. nache abaeté rügíiáy, no foy fie- ro . Abaetéhá , fiereza, crueldad. Cuña rechaca- bépeabaeté, poneos fe- riosen viendo mugeres. Curucú acé abaeté haba anängupé, gran defenfa es la Cruz contra el demo- nio : mbaeabaeté , cofa cruel. Angaipá abaeté, enorme pecado. Chere- chagabaeté, foy fiero a la viíla.Yy abaeté catú, muy fiero. Mbaé y yábaetéca- tu anärctamä, coíá horri- ble ernona rugíiáy, el hombre ó la per fon a no vlue ais i. Äbd. Lo mifmo que qivs.l.quL Aba amo pan- gad Quien auia de fer ? Aba b é r aaií' oy á po , algún orne parece que lo hizo. Aba chemhou nape aya, vengo de parte de otro. Abaé mbaé , cofa agena. Aba 3 amo pe ipt% ? quien de vof- otros ? Aba mbae am8- pa cocuyo auia de fer? Aba mbae hera? no fe cuyo es. Aba mbae picó ? cuyo es efto? Aba ñrmoña pende? de q nación ere s ? Abápe? ■qui en? Ab ápe Tí¡pa?quien ei D i o s . Ab ápe ndaho r ic é amo ? quien nofeolgara. Abápe oycquaábucá ibi'- raí yárucuupe ? quien fe denuncio a'l juez.Abápia- ché? quien íby yo? Äbá- pu au nde? quien eres tu> Abápiripe creyú? a quien vienes ? Abáreheguára pende? de que vando , Re- ligion , parcialidad eres? Ab áreié pi ch é ha-e ; aiqua- acatíiybien fe por quien lo digo. Abáupé guáranla pangf? Para qUie¥iAtó j>ag#rua»s»f jpt0r ^**?x&0Fjni0T2&jit ^pi0i^+ f+ LENGFA GFARANL ble es el infierno.Oabaeté- híbeomanó: murió eípan- tofamente. Ndehoré ara abaeté chébe : quando me dexas lblo,el miímo dia me cania temor. Ambo abaeté: hazerle fiero , dificultarlo. Ambo abaeté cherecó ma- rangatu ranguéra angaipa- bapipé : afear íli vida con pecados . Aíiemboabaetc béyépí : ir de mal en peor en y icios. Ambo abaeté teí' teco máYángatii : hazer di- ficultoía la virtud. Tupa ñandequáytába ymboayé ndiyabaeteí : no es dificul- tofo el cumplir los manda- mientos de Dios, ñeenga ab v aeté : torpes palabras. Cherecó abaeté ; tengo te- rrible proceder. Añemboé- có abaeté : hagome terri- ble. Oabaeté hápe Tupa otine aracañi'rämone '• con gran terribilidad vendrá Dios el dia del juizio. Ayc echaucá abaeténe ; moílra- reme fiero. Yy abaeté here- copí che : foy tenido por brauo. Ayy abaeteog : per- dile el miedo. Che pía abaeté ; tengo bafeas. Che- mbopii abaeté : hazeme tener bafea?, . Omboptá abaeté anea pá : cauía baf- eas el pecado. Aro abaeté: temóle, rehufele. Orogue- ro abaeté irchufote.Ndaro abaetéy : no lo rehuí b. Aro abaeteeyme añe- y chupé: hablele fin rezelo , atreui- damente. Cherero abaetc t?f : témeme fin caufa. Ndaro abaetéy j éam'o : na le temiera. ^Abaeterecó c.d.abaeté.y. recó ; abominación , fiere- za. Che abaeté recó : foy malo, abominable , yyá. o. Yy abaeterecó eteí: muy abominable . Ayabaetere- có: abominar ( bo ) ( hára ) Aycabaete recó: aburrirte. Ambo abaeterecó : hazer que lo abominen. Ambo abaeterecó nderecó añgai- pá : abomino tu mala vida. Oro abaeterecó : te abo- rrezco . Tupa remímboa- baeterecóiañaneaohayhii: a los que Dios aborrece, ama el demonio. Cheabae- té recó teí': fin caufa me aborrece. Chéy yábaete re- coramo paé ? eflb fuera íi C yo I TESORO DE LA intratable, eítraño, dificul- tofo. Nandevábayt árämo ríígüáy ndorchúbi : no por eírrañarte no te viíito. Om bae yyabaybetéramS che- rerecó : brauamente me tiene por eftraño. Ambo abaí : rehuíar la cofa^eftra- ñarla. Chembo abaí epé: rehuíaíme. Ambo ya baí teí" mbaé yyápocereyma- mo : dificulta la cofa , por no tener pana de hazerla. Mbaeyyábaí yopar á : cofa que nccarece de dificultad. Ymboyábaitabeyme: noef trañandole. o-áW^c.de.abá'.hombre, y té : diueríb Sacerdote., Che abaré: yofoy Sacer- dote, y mi éura. Yyá. o. nadie abaréy: no tengo cu- ra. Na che abaré ruguáy: no foy Sacerdote. Che nde abaré : yo foy tu cura. Aba re aba arí ñangarequára: Cura.Abaréguacu: Obifpo Prelado. Abaréramo amo? . neo: ordenar de Sacerdo-' te.Abaré recoha: Sacerdo- cio. Abaré guecó mbopó- catuhára : Sacerdote que cumple bien con fe oficio. ~ Paí yole aborreciera. Añembo abaete recóucá : hágame aborrecer . Oyabaeterecó amo paé ace guémbiá íhu? como puede el hombre abo rrecer loque ama? 1 jnara- nuttgapa ácé guembiaihu oyabaeterecó raene i Aro abaete recó : aborrezcole. Cherero abaete recó: abo- rréceme. Abápe ndiy abae- te recoycé amo l quien no lo aborrecerá? Abapéndo- guero abaete recoí chebee amo : quien no lo aborre- cerá. KÁbal b. Eftraíiar ,. difi- cultad,trabajo, pena, enfa- do, yyá.o. Che abaíychu- pé : foy le penofo. Manda- ra y ó aihubey recó y íabaí : trabajoía vida es la de los cafados , que no fe aman. Yyabaí chehó : es difícul- tofami ida. Yyabaí catu: muy dificultofo.Ndiyábáy bi Tupaupc mbae opacatu curímeíy mScañi hagfiáma: no es dificultofo a Dios def truir en vn punto todas las cofas. Yyabaí ey hápe '. fa- cilmente.Yy abaí ramo che xerecó epé ; tienesme por 2Zjm¿ ^g «m»i JM»f gei»? .gag»» ^ LENGFA GFARANL Paí abaré orV'mböabaré ?pmimSoñ£mn^gabm%£ upéapirey cima rehéb^y haguäma reherios Sacer- dotes , quando fe ordenan, hazen voto de caílidad. Abaré recó raangába ndo- gúebi y angaguí , ómatiora- mSyepé : el carácter no /e pierde. Abaré Tupa reco- bi.ára íbipe: el Sacerdote eíla en lugar de Dios. Aba- ré opópe oguerecó angai- pába gui por opea : tiene fa cuitad de abíbluer. Abaré om ifs áramo mbuyapéren- daguepe orno? Tupa Ieíli- Chr iíto, rete : confagra el Sacerdote, Abaré cí.: Sa- cerdote ¿imple. conueniencia. Cha- yoabí íme, conuengamo- nos , aunémonos. Qroño- Ee" abí, andamos errados en las palabras. O roy ó ecá abí , tenemos díuerfas cof- tübres. Ahe che abtharey, pareccíeme fulano .Perú chuí rviova íi. Parécete Pedro a luán. Mbaépamo yy ábíai ! en que no fe le pa- rece? S. en todo fe lepare- ce. Che abíhäry mbaepó aé, efibnoes mió, de otro c,ue fe me parece fera.Ndo royó abíí , íbmos femé jan- tes,eftamos vniformes,pa- recemonos. Orereco rehé. 1. orerecorípé .U orerecó aguí. Amboyó abí , hago quefean de (Teme jantes en fuerzas, ó en virtud,no dar al vno,y al otro íi,&c.Am- boy óabí cher emb iapo, chuíí rembiapó agui , diferente- mente hago yo mis obras, que luán bs íiiyas. Mbaéy yábí hareymao mSmbeuje fuxpó ñ.y.aracaé, dixo vna parábola Ieíu-Chrifíonuef tro Señor. Ayábí mará cheé .1. ay abí mura Chee r ahgué ,equiuoqueme. Ahe- cobíaro-yy ábíhába,€Bmié- do lo que el yerra. Ambo y ónbíóg , concertar loáef- igual. Aña recóabíharéy, ynangaipábae rec<5 > muy fe melante es la vida del malo a la del demoma. +A)Xqtií. c. d. a. cabello. ri.centro,y quí, tierno,ef- pulgar,peiW,tra'egar,co- cinar,manccear , tratar co- fas , tratar de fama enbue- nay mala parte. Cheabí- quí, me eípulga, ö trata de mi. \ TESORO DE LA mi.yyá.oa. Ayábíqui\d : pulsarle , &c. Abiquiábo, 1 . abíqui bo,hár a. N day ábi- quu,no le efpulgo,&c.Che rereco megui cheábiqui- bo, afrentóme tratando de mi. Ayabiquí hecó A\ He- corché j tratar de la vida agena . Chahomonguetá nabae abiquí abo , coníiil- temos las cofas. C hay abi- quí' ñartderecó t ama , ccn- ■ ¿litemos nueftras cofas. Ayabiquí caräm?guá,tra£ íegar la caxa. Mbaeyyabí- quí pira, cofa confultada. Ayabiquí yquibari , e (pul- gar le, y peinarle. A y abiquí ¿aguí , traííegar el vino. Ay é abiquí ,y o me palpo , ó cípuigo. C hay ábíquí hecó marangatu,tratemos deíus 1 virtudes. Tupa boya mba-. para recó cué abiquí, agui- yétéy , es bueno tratar de las vid.is de los Santos. Porcocinar. v. ñembiabí- 2 quí j vide etiam Por abi- quí. airara. Honguillos co- lorados. i lAbirü. c.d.abí, cabello. Diminutiuo.y retraer, dar principio , traer íá mano blándemente por la cofa, efpulear , picar en la cömi- da,mezquindad , hazer to- .brepcine. Ayábiru -yguá- bo,picar la comida, comer poco. Ayábiru cherembia- pó hazer de burla, o poco. Ayabirü tecómarangatü; ychugui poíbo ímandi,eni- pecó a íer buena , y luego lo dexó. Ayábiru guipora- héyta,cantar de burla , to- marlo por burla, Ayábiru y ñäpfino, cortar las puntas de los cabellos, o hazer pá- der etes. A y éabiru , me ef- pulgó. Ayábiru ítípey abo, barrer mal , dexando man- chas .Ayábiru mbaey meen gä , dar poco , mezquinar. Ayábiru herubo, poco he traído. Ayábirubirü aú, namombabi aéte,empiecp, y no acabo. Ndayábirui, ymeenga,doy mucho. \Ahirü. c.d.fa.n.5.) yrí- rú,ceílo,barriga,contines, eftar harto , relleno. Yyá. oa. cheabirú guit ena angai- párehé , eftoy llano de pe- cados. Añembo abi ruój; angaipá bagui; guinemom- be •i^.^,^-»^^^ ^^^«prjMfyr ±^>^*t^^^*ZJ&J^+2¿¿!^¿& LENGUA GFARANL 12 be gn ábo , heme conforta- do. Ahemboabiru j hartó- me .Yyábiru teonguérajef- ta hinchado el muerto. Cä- gui chemboábirii , hame rellenado el vino. Cheabi- rubiruy note, afsi , ais i ef- toy .repleto. Apira , es lo ni iímo. . ' Abiü.c. d. abi , pelo di- . minutiüo,y fu) comer ) ef- pulgar blandemente. Che abiu , me eípulgan. Ayca- biu ,.meeípulgo. Ayábiii, . yo le efpulgo.bo.hara. Abo a .l.apoa.c.d.pó.he- bra,perfona 7 &c.yde.a.n. i . cogerjliar.Cheaboá chere- recóbojine ato,enredome. Yyá.oa.Ayaboá,íiarlo,ha- zerló ouijlo. Ay éaboá gúi- técobo , eílar enredado. Chemboabo a chere £ áet á, eftoy enredado con cuida- dos ; Oñc'mboáboá angai- '■p aba. pipé s enredado eña en pecados. Cheaboa ha- guécó , eíloes conque me ataron. Ndiyaboahábi, no fea liado. Aií emboa aboá, enredaí fe los cabellos . %M¿u Refpirarjrefoeílo. Cheabu , yo refucilo, y ya. oa.Abueyme , fin refucilo, no refuello, ó no tengo re- fuello. Ambo abu, hazer que reííielle. Amboyurua i bú. Añ-mboabü, tomar re- íiiello.Nache mboabüí che rebeata .1. cherebeata che abu ndoipctári , no puedo refollar de harto. Añe'm- boabú eqiúí, refollar recio como el que defcania.Ndi- yabubéí , ya no refucila. Yy ábuy ábú.todavia refoc- ila .Ayéabupi, retener el re fuello. Nache mboabuy chemboporabíquibo , no me dexa refollar de puro trabajo.ñande abu rehe yái cobé,viuimos con el reílie- 11o. ibitú poreymamo ni- 3 ñamdeabuícé amó, fino nu- triera ayre no refc liáramos. 1 ñandeabuhába nabo tama Tupa rehé ñandé maenduá raemá' o íl todas las vezes que refpiramos nos acor- daffemos de Dios ' Ocutu- haguerupí y ¿abu , refuella por la herida. Yy abu cor 8- . ro , ya le ronca el pecho. V.Pfm. A. ante C. 'Acá. b* riña , pendencia de m^ TESORO DE LA de oalabras, ídem i quod apó.num.i.Chcacá. me ri- ño. Ay acá, yo. le riñosa pá ra.bo.hóra. Yyácápi güe- ra note arecó ychupé , no huno mas que reñirle yo. Yo acaba or ó guerec ó- hi- te ri-, todavía andamos en pendencias. Cheacápagúe- ra chemoñ'-pü, picóme el auerme reñido . A yaca rnbui ú ymbo araquaápa, reñí le con la maldicion,pa- ra que tenga juiz'to. Teco marängatü nanga acé gua- píchaacá-,ymboaraquaápa, virtudes corregir al pro- ximo.CheacaM cabí pora- rá, iiempre me riñe. Yoa- cábandipóri,ay paz,no ay pédencias. Pabeyngatü ere yaca .1. Pabeyngatü rehé yoacándererecó .1. ereye- por u pabey acápa .l.mcme ereyacá , con todos tienes dares, y tomares. Ac'ÍQ¡ingu c.d.aca, cabe- :(ca,ycang,efparcida, cuida- do.Che acäcangi,eítoy con cuidado , y todo díuidido. Yñacacängí'. oá. AñemSa- cäcangí",. eítoy con cttida- do. Amoäcücängí' hecé,ha- zerle cue e^é con cuidado por al^o.-Chemolcäcängf nderecó agr'i eí ev , dame cuidado tu poca Talud. ; - lAcacbcyA.achei. Ay in- terjecion del varón dolen- tis* Acá', vn paxarillo. Jcal Interjección de la muger que eOa con pena. Ac'\ng\.actn¿\. Cabeca. c.de.a.cabeca.nu.i.ycang, hueííb. Che acang , mi ca- beca.yna. oa. acangey , fin cabeca. Acangací,dolor de cabera. Acangacúcuá , ca- beca con tolondrones. Añe mSacang cucuá , íalenme tolondrones en la cabeca. Cheacäng cucuá, tengoto londrtínes. Acängáy, mala cabeca. Che acangai mbae quaá haguamarí, tengo ma- la cabeca para aprender. Acänga yapé, caico déla cabeca. Acängä yapé yé- potahába , juntura del cai- co. Acangaó , fombrero. Acangaó apuá , bonetillo. Acangaó pe apuá, ídem. Acangaó bata , morrión. Acangaó hatí'bae , bonete de picos .1. acangró ique ha- *m „^^r^^*^*T^*YJ^r^J>U¡¡í4¿^^ — "?T*Ö 'LENGFJ GfMÁÑJ. n hatiäbae. I.acang?,<5 henrbá , gabae.l.acangao rebichuá- bae. Ancängao picá* eíco- fia de red. Acangaó quäná- ba, toquilla del förnbríero. Accmga ó tomar de memoria. Acang apuá ; ca- beca redonda. Acang ana, cabeca grueíía , que no es hábil. Acang 0k , pandere- tes . Acangf.l. acang mili; cabera chica. Acarnbi, ca- be c as apretadas .Oñoacam bi, fe topan con las cabe- ras. Añücaf^bi catatar las cabecardela paj'a.Aüña- cambí' checaá ^ comer déí~ pues de beuer la yerna. A- cang yieai , cabeca chata. • Acang ttyny;ly.titi ; latidos de cabeca. Acangitá,almó- hada.Acang nundú, latidos de cabeca, y toma/e por ca lentura. Acañundú yrmdi arañäbo guara , quartarias. Acanundú roí .1. caraca fríos y calenturas .Acanun- du tapia , calentura conti- nua, A cape, atadura de al- go por la cabeca, como pa- ja para empleitas , &c. A- cang pímbírera , cabera .traíquilada. Acang pinda?, vaguido de cabeca. phea- cañg pindaihdaV, tengd va- guidos de cabeca,y del que va por puente alta. Acang pftíiu acolaba r re'la délos íéfbs. Acang rá r cabello de la cabeca.Nache adbg fcá> bi,no tengo cabello. Acang ruríi rurú , cabeca con to- londrones. Acang udKyb'u rrete ,-efcofia. Acangucü^ cabeca grande. Acängup# ba, almohada. Amoäcän-* gaguájhazer porra,cäbe£á. D am8 l ü TESORO DE LA i , j^mS aeangupá.l.amo acan «Ytä,hazer cabecera,almó- . hada, ibí cotr amo acan?, ponerlo boca. abaxo. Amo . acang boa> .atar la cabera. • AaioíacamgUó;, darleíbm- brerOv Añacang bobabá, hazerk cabecear . Añtcan- . gá,darle cabezadas .1. añä- cam boy á mboy a., Aht- cangbotág,dárle golpes^ papirotes en la cafc^a. A- cangrbotag > papirote.Aiía- cangmondog , defcabe^ar.. 1. anacangog., Cne acang, -mbotág quaraci. T el. Solí me caufa latidos en laca- beca.Aáacambijapretar la cábeca de perföna^ ócoías- M& acambíu Yo me; aprie- to la cabeca. Añacämbx ca- pii apretar, atar la paja por las cabe cas , hazer emplei- tas de -pa^as < .entre dos pa- Jös .i A¿'é. ic$mbobab%,. ¿besear;..' Añe' acängaiti^ cabe cear llamando,y hazer reuer ene ia.Ghe ac apébibí. cjuáeBraferoe la. cabera (ta- c'enmgií! )co los gritosj&c. Y nacaír :t a ehebe , airófe contra mi. . £ Ai%rdi .LaVa^ívc.daca^ y de ai, roer., Añaéarai mbae cangué,roer hueííos. PeteyyLiruañ?>,añacaraí,vn bocado íblo quité. Guemi- m& acaraí gua note ogue- reco mbae cangue,íblo tie- ne vn hueffo que roer. Acarapiá. Troco, V.ca* rapiáv t Acatua.b. Corriente eí- - tarcen alguno , deftreza, AbitOjmañajaicion , lado i derecho. Cheyíbá acatua,, • mi braco dieftro..Yy a. oá., Nacbíepó acátuábi, no ten- go mano dieftra., Acatua. cotí, äziamano dieílra.. A- cátuá cotígüara , los de la mano dieíha.. Cheacátuá yyapol:o,.föy dMro x ma- ñofó para; hazer lo. = Ndiyá catuabi Tupa^pendeeo po- da rehé* ,. no le agrada a Dios vueítra mala vida. Nachembo acatuábi chehó, no voy de buena gana . C he acátuárchehó , voy de bue- na gana a MiíTa, piíybo re- hé nache acátuabi,no efloi dieftro en ayudar a MiíTa. Añembo acatua ramu te- co marangatú rehe,voyme habituando a la virtud. Che- ^S^- - w "^"i" #r ^.«»T l i£Ss2 IJS^SsSSSSSISiSi — vjfrj&é LEKGVA GVÄRAKL Chepó^asátuá yöyá , Iby dieftroMe ambas manos» Añembopö acama yöyá, amañóme con ambas ma- nos. Ambo acatuá ñemboe hápe turehé, voile adefíran do a que venga a la eícue- la, Yyácátuá habey rupi chahá , vamos fin que nos Vea, o ¿enta, lo mifmo que chaycupeog , por detras, Yyácátuá habey rupi aypi- c^cogilo por donde no pen faua de repéte, Nache acá- tuábi yñeenga ri, no me da güilo lo que dize.Che aca- ta a hecé , tengole afición, Nache acátuábi hecé, no le tengo afición , no me lleuo con el. Cheri ndipóri acá- tuáhara, no ay quien fe a- ficionede mi. C herí yyá- cátuá haba ndipóri , no ay cauía para que le aficione de mi. Che acátüa catu Tupa mbaerehe, eñoy muí aficionado a las cofas de Dios. Caürehé yyácátuá catubaendé , eres muy da- do al vino. Che acatuá ca- tueyeté hece , en ninguna manera le tengo afición. Aáe'mbo acatuá catu hecc, íby le muy aficionadb.Na- ñembo acatuáy hecéy nö me amaño a quererle. Che acátuábey rupi mbi'a che- repeaS rae '. en verdad^que por donde menos pensé me acometieron \ Ac o^.c.d.a.cábe ca,y cog, arrimo/tener abracado por la cabe ca. Oro yo acóg, ef- tar abracados juntamente afsi,V.cóg.num.i. Jcoi . Aquel pronóbre.c. d.a.perfona, Acoí árapipé, en aquel tiempo. Acoibae, aquel miftno, Acoí guare- rabé.l.acoí guérabé, defde entonces. A coi gui , defde allí, Acóy hápe , en aquel punto , entonces. Acóy y á catu , otro tanto como a- quello. Acoí mbáyra,aquel maluado. Acoimo, pro, a- coír am8,entonces . Acoímo be, pfoacoíramSbé, deíHe entonces. Acoípe , aili en aquel lugar , y entonces. Acoipebé ,defde alli, Acoí- pe cheyáguepe , alli donde dixe. Acoipe guara, los de aquel lugar. Acoi pípe í,alli mifmo .AcoíramS, enton- ces. Acoí ramo é , defpues Di ¿e I % i rJS ffiS^ * S ^k*&'i*&'i*iiä£Ä*&£ TESORO BE LA r de ent once s , y entonce s . Acokamo güarcra , les de aque 1 t iempo .Acoí y pó ñandú,, el podra fer. Acoí riré ;í. acoí re .,* deípues de aquello. iAcoL Aduerbio;afsi, dé aquella manera , perfeue- rar. Acoí aico , aísí me ef- toy. Acoí heconíiaísi fe e£ ta.Acoí yácattt, de aquella miírna manera. Acoí biíé¿ todavía eña afs i . Acó í po- rara , períeuera afs i. Nda acoí ruguáyfhecoiir; no eüa afs i como folia. Acoi räm£ né,afsiferá. I Acoi. Allí, acoíheconí, alli eña, acoí ipo ñandu^alli podr i fer que eíié. Acóybc.c. d. acoíaduer- bio,y b é, defde , de fde ent on ees , defpues que aquello pafsGjdeípues ac|. Accib é afiPiTiboac át fra ca-tii- hecé, deíäe entonces le aficionado. Acoíbeguiñ' moni botkhó .. e^iru' amo- f&M pues b no auia de auer efear mentado cOn lo que paísó. Accíbe yñeenguí y abo amopiché ? deíoe en- tonces me acuerdo de lo quede mal que Habló f con enfaíiís) Acot'gzié. Entonces. Acoí guébé gui hobo y Piri amo pac ? no le conocia íu mala condición defde que le vi efearmété. Acoiguebé gui íaboamo piché, ché^ér o- biári pedí , no me fiaré mas de vof otros , efearmentado quedé defde ent óces. Acoí guébéTíípa ñemo" rörämg oyäbo amo paé v Perú qui- rií/é eymi jbien lia protrado Pedro, que es eüar Dios enojado para que íe tema. tAcoroí. c.d.a. Cabeca,y de eoroí.aparecerjafTomar dizefe de muchos. Ore acó roí r eftamos muchos. V. Coroi Acü> Caliente. V.Taciu i ^%Acuu b. enjuto, c. dea num.2 . ycuí , harina. Che- acm,eñoy enjuto, yyá. oa. Náche acuíbi , no eftoi en- juto. Oyácuí catú mádlog, efta la mandioca enjuta. Yyacuí cata cheró?;a -, eíla enjuta mi caía. Ambo acuí huí, tonar la harina moja- da ; óhumeda.Añembo acuí guitcna j eftoime enjugan- do» Acuí* m p^^+Y^+i^+*^+r^*T^JX3pi0?lp+ T2p*l < LENGVA GVARANÍ. if Acui.c.á.z.num.z .y.cui, como poluo,muchö,o mu- chos. Yyacuí mbiá oquápa, ay mucha gente. Yyacui mbaecherópe ? tengo mu- chas cofas. Ñdiyacuí mbae chébe, no tengo muchas co fa s . Amboacui mbae ché- be, acumuló cofas para mi, Amboacui mbíláymondó- bo , embiar mucha gente. Oreacuí orohóbo , fuimos muchos, Nombo acuí ucá- í i mbiá mbae chébe, rio me dexan cofa en cafa. Qñem- boacuícatu chehaVbü, a- móle mucho. Yyáau catü Tupa ñanderaihúba , ama- nos Dios mucho. Pembo acuí ucá pembaé ; múítipíi- cad vueftras cofas . Pembö acuí ucá Tupa pendaihu-, hazed que Dios os ame mu cho. Acurra. Enfenada de fío o monte,coíaredonda.yyá. oa. Vacuraá, enfenada de rio. Caáacuraá,deíiicnte. c^üVéí.c.ei.á. cuerpo \ y cure i,meneo/orc;e jar. Che acur'l; me meneo, forcejo? yyá.oa.arriS acüra.bazerlo fiienear, i guaba amoacuYd yheita, lauar el vaíb en que fe beue. AmSngu rengureí i cheyurúpe,enjaguarfe la bo ca.l.ayeyu r upi guár á ymoix gur engur exio. AnemS acure curé note bérämí'guicema, a puro forcejar me efcapé. • lAcuni. Tolondrones, lo mifmo quefcurú.J Min- gáo acurú, tolondrones de la maca morra. Ytá acurú, pedregal .Cheapí acurú,to- londrones de la cabeca.. ¿ Acutí. Liebre , conejo montes. acutí quára, cone- jera. También llaman Acu- tí a vna efpecie de mandio- ca.Mandió acutí, mandio- ca dulce , nagupiá pipé ru- |Sái acutí ári , no ha de e£ tar el hombre atado a vna cofa. Acutí py ty , calabaca chica . Ndoyóabí i acutí rumbiqui , cuando le piden lo que es fuyo ; por parecer- íealo que le fí den hurta* do. A. ante C. AcaguL c.d.a. cabeca r yhague,por la mitad calua. Cheac-agué,yyá.oa. Nacke- acaguei.no foy caluo.A ca- rgué- pyta , calua s colorada co- 'i s**4 TESORO DÉ LA como la de los Guay curas, Ayacaguérn,hazerle calua cortando. Añemboacagué, hazeríe cakio, Ambo acá gué rióte checog yyapóbo, empecé abrir mi chácara, A&L Eíparzir. V. Jai Aoayé. c.d.a. dia, yhayé por medio,meáio dia. A ca- yé catúramo, al punto de medio dia. Acayé guibé pytume , defde medio dia hafta la noche. Acayé íma, ya es medio dia. Acayépe qúara^j ríni, efta el Sol en medio dia. Acaíeríre, átf- pues de medio dia. Acayé robapiíme , muy cerca de medio dia. Acayé ríVe ^erí" note , vn poco deípues de medio dia, A$ayé oquan- deté , mucho ha paitado de mediodía. OquámÍYraca- V é , yn poco ha paíTado de medio dia. Chemboa^ayc ahe chepói eymä , hame te- nido fin comer hafta medio dia. Ambo acayé ymbopo- rabiquibo, nafta medio dia le íiíze trabajar. Añembo. acayé ebapóne , detendre- le. hafta medio dia. Ambo acayc cher'émbiaf ó ¿raba- jo hafta medio dia. Chere* roacayé chemSngetábo^tü" uome parlando "hafta me* dio dia. Acayu, b.c.d.a. día, y 9a ojos , y de yüb , amarillo, tiempo turbio , amodorri- do, adormecí m ient o,floxe- dad. Che acayu, eftoyfo- ñoliento,&c. yyá. oa. Che acayíibí ycó guitüpa^cftoy me durmiendo, amodorri- do,deímacalado. Añembo acayu , efíoy amodorrido. Chembo afayíi tatatí', el humo me haze turnio , &c. Yyacayu. oúpáteí; efta ocio ib. Ace. La períbna, y inclu- ye al que hable. A^égua- pichá ohaihu.,. el hombre ama a íli próximo. A cebe, para la períbna. 1. a^e upé, ace gui , de la períbna , a$é ti bey ramo , en faltando la períbna. Acé ño acébe , la períbna íblamente cuida deíi. Acebe guara ebocoí, eíío es para mi. Aceí. Cueftas , parte de las eípaldas,che acéy. y} á. oa. Che acéy arahá.l.acéi- pe,lleuolo acuejks. O acéy pe •"^JirTí ÍT«.i j& ** f ^"*j^_?^\i¡S^&£L&?íi^<+ t f? LENGFA GFARANL pe,Ieíu-Chrifto , ñändeyá- rañände angaipaba ogue- noñnbá^ptisó Dios .íehrc íi todos nueíkos pecados .. ^¿udoíor.V.Taci. ^.g.c.d.a. ctierpo ? yciÍ nunu i ... peda$ o y cofa cor- ta trocoabir ác/iguérajpe- dacode pak> corto. Aya- ciá,cortar, pa.pára.boJiá- ra.Ché aceguera .Lcheací. l.c'he aci eté:, mi hermano. Ayapó aci a'c'r., hagolo a peda eos .. Aobaci,ropa cor- ta,}uhó,fayq,camifeta. Ao baciguéra,trapo. Aba a| i, hombre pequeño. Ambo á- ci , acortar., ñandérceobé yy ácitecatu r es muy corta nudtravída. Ayácr,yole trafquilo. CHeáci ', me ha- zenekabello. Ayeaji ucá, hazeríe hazer el cabello. Ambo acache nee'nga, corté mis palabras. Am- boacrA íi&nohgcta , acor- tar razonamientos.. Chc- Tembiapo-ací a^igr , dexar a menudo la obra. Chepía orí áf Igl , menguada ale- gria tengo. Teco orí ?bipe guara yyací'gícátu , men- guados fon los contentos defta vida. Oáembo aeigí cheroríba , haníe mengua- do mis contentos . Tecobé ibápc guara nayyácigíbae rugíiay, no ion menguados los güitos del cielo .Añem- booríacigí guitecóbo,han- femé menguado mis con- tentos. > Acta, c.d.ací, pedaco^y.: á. tronchar ,cortár. Yyacra hagiiéra, cortadura. Aya- fi'a J cortarlo,pa.para. Acecé. haho-é J . aoceJ.co~- c/J.ove. Pofpoíkion,lo mif- mo queíiiprä , fobrepujar,. y abundancia. Che acocé aheoycójíulanoes mas al- to que yOj/öbrepujame,- es mi mayor, y eíta íobre mi., Cheacocé chembae rae*, es fobie mis fuer cas mi enfermedadjO dolor. Che- aco^é: chembae , íby rico, abundo en biene s. Cheaco- cé cherec ó márangatu_,,aué tajóme en virtud.Ghe acho- ca chereymbá.l.chercm?m bá, abundo en ganado. Che- a^o^é chembae guetira- mo, efloy muy rico r abun- do. Acocehápe .1. yy áct>ee hápe .1. y} a hojé hápe, abun- ^^^^á^^ ^ ^^^T0^Í0-^^^^^^^Ai^ ^^^^^^ky TESORO DE LA abundara: emente. Ay á c o- cé,ayáho£é,ayaocé 3 íobre- pujar a otro.bo.hára.Nda- yácocei, no le íbbrepujó. Aya hocé Perú chembae quaába prpé , hago ventaja a Pedro en entendimiento. Ndeñea oyahocé ítá ata, gu atSramo.l. guata hápe, la dureza de tu razón fo- brepuia a la de las piedras. Cheñfe cheocecatú, tengo copia de palabras. Ayao- ceucá Perú upé chua ñ em- bae rehe , hago que Pedro fe auentaje a luán en rezar. Ayeacocé chembae rehé, aumento mis cofas. Am- boyoacocé , hago que fe auentajm entre íi. Ambo yooco chepirata , acrecen- taríe las tuercas. Mbae aocehába, abundancia , íb- brepujar . Mbaeporoaco- cé , cofa muy abundante. Ayaocé mbae ymeé'enga, dar abundantemente. Ayao ce ymoiieáiuábo .l.yyaocé amóngarii , .dar abarlo de comer. Aye:iocé • mbae guabo , demaíiado comi. Ayeacocé sjuLíeenga, de- mañeme en hablar, Ayeao- cé,guiquebo,dormí mucho añade fele, pe, vt ita coco- pe.ytaacocépe.Yta o$épe, fobre ia piedra, añadiendo be , íigniSca eminencia. Tupa opácatu mbae c o ce- pe bé hiní', eíra Dios fobre todas las cofas. Tupaciy- poraugeté ', quaracicocépe bé,es con eminencia la Vir gen mas hermofa que el Sol.Ndipcri amo che o$é, no tégo ííiperior.Oatu bo- cé.I.X.ñ.Y.ocurucu ogue- rahájChriño nueftro íeñor lleno iü. Cruz fobre íus ombros .Chayaocé mbur íi. l.chayaocembia , fobrepu- jemoslos , feamos mas que ellos. Peñemboao^é ara- yá. teco merangatu rehé, auentajaos cada dia en la virtud . Pemboaoceyépí Tupägracia peyeupé , au- mentad íiempre la gracia. A:oi, c.d.a.cuerpo.y hó. ir. i. diminuí iuo , íigniíi- ca, tapar, cubrir, encubrir. Cheacci , me cubren, y ya. oa.Acoyába , tapadera, fracada, &c. Ayaccí , ta- parlo, bo. hára. Ayéoba hoi chepo pi[ é, cubrir fe el rof- LEMQVA GVARANL tfoftröcon las manos. Ya- : pepo acoy aba, tapadera de la olía. Ayahoi cherapichá- rarecó encubrir faltas age- nas .Ayahoi daeangaipa he- rStíamo, encubrir pecados ,de verguenca.Ayacci te8n güera tí bipe, cubrir elmuer to en la fepultura.Tufiína- mS guecó oyahoí Tupa ñanderecprehé , encubrió Dios fu fer con el nueftro. Aya^oyabó. Lahobapíaco yabó , deflapar. Aya^oya- bó cherapichararecó , ¿eí- cubri'lavidaagena. ^c/*.c.d.a.4.ycu,rzquier- do , curdo , chepo acá , mi mano izquierda,, yyá. oa« Kdachea^ui, cíze el ambi- dexter. cheacucoti,a mi lado i zquierdo. .^ácmbo yace, hagome curdo, hecó ñaí' yyacupó ypua -catíi, .1. . yquacatú, los curdos fon buenos tiradores. j ^fc«c¿.c.d.a.cuerpo,y de -cujaítibaxosjeílaí.muchos ..^tajios, verbo defe&iuo, tiene íblo el plural. Orea- rá $ ú , peac ú c é , oa^ íi £ u , peyyacúc/u mbía oquapa, alli eftán femados. W T 17 A S, cu .1 , cu ;íS j dé 1 ion ido> ó coía que tiémbla,hincha- f on,chea$ u<;u,tengo tolon- drones ,yy a. oa,Cheapiacu- £u , tenerlos en la cabe ca. Tuyuafu.cS , atolladero. Cheruru yyac > fícu,efta blan dala poítema. TuyúacücS pipé añe'mbo apa^urú,ato- líeme en el lodo. AcbL Interjección i do- lentis. ' Acbu. Interjección del q tiene frió. A. ante E* Ae* c. cL a. perfona. y. el aparte,pronombre mifmo, cheae , yo mifmo , ndeaé, hac aé j oreaé , ñandeaé. Cheae ahá,yo fui eaperfor na,peeaé . Aégui,defde el, ó de alli mifmo. Aépe , alli mifmo. Aéte catú .1. acte- catuai,el miímo* Ae aépe* en aquel lugar. Cheaé,yo de mi proprio albedrio. Che aetamó ayapó , íi yo por mi voluntad lo hizie- ra. Ndaeitärnq niché, yya- . Empero^ Che aéte, empero yo. Che aéte nanga?, yo ciertamen- te. Chétene, empero yo- 1 upa áete , empero Dios. Aéte aú. Oxala, Aéte au abantó fiyaJlégara' Aéte au Tupa ahaíhu:, íi yo a- mará a Dios! A. -ante- G. \Ag. Amargor, poncoña de la mandioca , ycofafe- meiante-deílibrida. Y. o.y ág. chebe, efme amargo, deíabrido. Oñt'mboagetep mbaé- íbf peguára chebe, fonme muy amargas las cofas de la tierra. Curí* cuv- rLuitamo ya yág rbiper- guara mbaep^'me rae, oxa^ la os amargaran las cofas deñavida.Angaipáagare- ra ndape t^ngiyatraéles pofsibk que no ■ os huele mal el^ pecado 1 Y ág che- t&gi ya,' diome en las nan> zeselmalolor.^ ^Äa.Porra,cofa : roma* s o ancha, yyáguá. o. Hui> baguá, flecha en porrilla, o lá punta ancha. Amboagua ibirá,hazer efhs porriHas,, jpotr ragul+*W* LENGVA GFARANL 20 conocida .1. Yoabebá. ! Jparätt Perro caíe'ro. ^Äguatd . Andar . V . at a, num.2. Agüé. Medio. V.hagué. Apied. Muelas, c. d. ha- gué. medio., y . á. redondo, redonda por la mitad, yy a. oa. Agüe á popí, muela cor- dal^ colmillo. Aguí. Pofpoíicion. V. gui,num.io;- Aguí: Cerca.cabe. Aguí: l.agufne amoy,ponerlocer cä ala mano. Aguíme note, ai cerca. Aguí aguí y hó í, fue de muy cerca. Aguí amo pac , eíío fuera ü fuera cerca. Na aguíme ruguay, no es cerca. Na a- guí eté gui cheruhabá , no es muy cerca de dondo ve- go. Aguí íma chehohába, ya efta cerca el tiempo de mi partida, Aguíme arecó cheheguí, tengoíó muy cer ca de mi. Agufiné hiní che- retama guí/ila cercade mi pueblo. Aguíme ramo tci- mo\ ojala fuera cerca. '-4g«i,b.Bambalearavn lado y a otro,contonearie, andar como borracho. Che aguí aguí, me bambaleo, yyá.oa.Nacht aguí aguibi, no me bambaleo ; Ambo aguí , hazer,&c. Añerribo aguí aguí , contonearle. Yyáguí tecatú cheígára, mucho le bambalea mi ca- noa. Chembo aguíchereytí jpotábo, meneóme para de- rribarme. Agní-bíjcaeríe de flaco,ó borracho. lAgiñyh, Baíla,bueno ef- ta \ íálud , cabal , aprcuar; Aguíye aipó haé , aprueiio elfo. Aguíyeíma , ya baña,. al que" di algo , ó el que fe enfada. Aguíye íriiupar.ga raerá'fi bailara ya? Aguíye tí, baila ola, no guílando de las burlas. Mbae aguí- yeí rá ! gran cofa por cier- to ! Aguíyé aé chépí, baila oía no guílando. Ndaguí- yéy^e tera rae? pues- no baf tara ya ( Ndaguíyéy $e te- panga rae? pues no baila? Ndaguíycké tan ó panga, pue s no bailara l Ndaguíy e í aycópo efíoy bueno. Nda- gi í ; tínderecó , andas be- llaco. Ndaguíyeí yyáfó haé, no aprueuo que fe ha- ga. Yhóndaguíyeíhaé ? no apure- 9 B I ^£^J í% I fe TESORO DE LA aprueüo fu ída.Nda guíye!. yhó,no es bien que vaya, Agmyé. Vencer, ganar., íu jet ar ,cpnquíítar , acabar, perñcionar ,humillarfe,ren áirfejfaconar^dar fin.Ché- bo aguí ye, me vencióle. Ambo aguíy e ñembo cá- jáyta , ganarle el juego i. nimbo caraítápe. Añerabo aguí ye ucá,doyme por vé- cido,dexéme vencer. Che aguí y éy chipé , rendime a ¿1. Che aguíy éy^épéychu- pé ndaroyáyyñyr£chébe, aunque me rendi,o humille a él , con todo eflb no me quifo perdonar. Yyáguíyé Jma, yaefta vencido , y ya £Íla acabada la obra. Am- boaguiy.é cherec6.ií,vencer /us país iones , Pendecóaí pemboaguiyétey , vueftras pafs iones os vencen. Pem^ ho aguíyecatu pendecó ai «cuera, venced vueftras paf- lones. Ambo aguíy é che- r embiap© , di fin a mi obra. Ahí? rembiapó cuera ambo aguíyecatu , perficione fu .obra. Y y aguíyé íma tem- biu, eftä faconada la comi- da, Yyáguíyé íma iba, la fruta ^efta ya íazonadaf Kdeí oaguíyehápe t änge, aun no efta en íazon. Añ?m bo aguí ye hemímbotarupé, fometime a íu voluntad. Agu í/ébe . 1 . aguíy ébite . 1. aguíyebeé .1. aguayebeé- ne, agradecimiento , pláce- me., bien efta,íéa enorabue- na. Aguíycbétyporáe,pla- cYme , efta muy bien efib, Aguíy ébeé ereyu rae , feas bien venido. Aguíyebeéy yá:á , placemeque lo ayan muerto. Aguíyebeé hera- haní, lleuelo enorabueña. Nda aguíyebeá alie ruri, venga enoramala. Aguíy é- beé ahe ruri, viene bien, a- .grada fu tenida. Aguíyé- .bcetoíijvenga enorabueña. Aguíyebete,Dios fe lo pa- gue. Jgtayei. Bondad , fani- dad, facilidad , bien , buen prouectó, abonar , alabar, £fcufarfe. Cheaguíyéígui- tecóbo , ando con falud. Cheaguíyeíyéi , afsi , afsi ando de íalud. Aguíyeípe £rcicó?eftas con falud'Che aguíyeí yopar á guitecóbo, no acabo de fanar.Lyepí amo- : &+> «r~ «gff. jggj-g£f - W¿ ^j^- ^s^ LENGFA GVARANI. 2Í 'amome nachereco aguiyeí -cliecaruey , nachembo aguí yei > el no comer es cauíä de que yo no fane.Aguiyei -quetoicó alie, dale mis ía- ludes. Aguíyeí que terey- có heí Perú ndébe , Fedro teembiaíiis íaludes.Agui- yey que toycó heí. ercque y chupé, dale mis Taludes . Añembo aguí yeí , hagome bueno, abonarfe, Agmyeí catü que eyeónde atáhá- pe.l.Tíipa ndembo aguíyei cata nde ata häpe, Dios te dé buen víage. Ambo aguí- yeí guaraí , hermofear, en- galanar. Abrá aguíieí hom- bre honrado.Ñda aba aguí yét ruguáí , no es hombre de cuenta. Chemboagiuyeí cher er ec ó bo,honrome . Na chembo agufyei ,no me ho- ra Che ne aba aguiyéí,yo cierto foy hombre honra- do, Chembo agiúyéí catíi mbiáreí ipe, alabóme en.pu blico. Ambo aguryciTu- p|,alabar a Dios. Aguiyéi poca , medio bueno de fa- llid , y bondad, Aguiycí aqüc,bie duermo. Aguí yeí chcruí , eftoy bien acomo- dado^ con faíud.Cheaguf yeí guitúpa,eftoy bien acof tado.Aguiyeí hera , bueno íerá t ó dudo fi fera bueno. Agiuyei ycó herahá, fácil, o bueno es de Íleuar.Agui'- yéí y éí aque , afsi , afsi he dormido ., teco agui'ycl, buena vida, Taguiyéíndc- be ndcrembiújhagate buen prouecho. Aguíyeí angáte- pucul ahe raerá, parece al- guna cofa buena , ironice, dizenloal que íiendo ruin, fe abona , o íiendo mal ta- llado fe viíte bien. Mbae aguije! có , es cofa efta de ímportancia.Nambae aguí' yí\ rugfíaí,no es cofa de iro pertaneia. Ouragiiiyéi ey hriguamä: omSmbeu , efcu- fofe de venir por no po- der. Qyapóaguiyey ey ha- guama, ora 8mbe ü , efcufofe dehazerlo. jign\{erhmbni % c,d. águí'- yéy dci(TamS^yf:yjde burla , poco mas ó menos. Aguiyérambcí emano ) de repente murió. Aguíyéraní boícheruhába , mi venida fue de repente. Ndaaguíyé ramboí ruguáy che nefn- F sá- « S í rr t I * 4 : TESORO > DE LA giba , lo que hago no es de repente. Aguíycteí.. c. d. agüité,, bueno , y { etei ) mucho, bueno,bíen,licito,bí en em- pleado , bien eíía , puedefe hazer decente , conuenien- te.Cheaguiyéteí, foy bue- no, y eftoy bueno, y y a, oa. Nda cheaguíyétei, noef- toy bueno. Ágtityéte lacé- be coo guaba yécoacú pi- pé ere. aupanga? penfaíte q era licito comer carne ea. V iemcs $ Aguí y éter aip ó , bueno es , licito es eíío.. Agitfyétel amo piché che- hohába .1. aguíyéteí peche hohaba'.ferabueno que yo vaya ?. Aguíyétey ara che- hohába , buen tiempo haze para irme .Aguíyéteí catu . Tupandepytybohábefma neangaypá yácatü , no me- reces que Dios te ayude por tus pecados .. Agui'ye-^ téy ñandebetecócatti pirí tequár fimo hánderecó,íbá- pe ñandeho haguama , ccn- uienenos fer buenos para temarnos'. Mbae aguíyéteí catú, coía 'decente., cornie- niente. Agmy cteí catu te- catÚaypohaé, digo que ef- ta bonifsimo^y que es con-: ueniente. Agmyetei chebe cheiíem8mbeú , bueno es que yo me conñeífé. Aguí- yéteí cherec6>pafsólabie. : Aguíyéteí ereyu , a buen tiempo vienes. Aguiyetey hape,conrazon,abuen tie- po, coyuntura ^cómoda- mente. As;uiyeteiha,como didad. ÁguYyéteí yyápo ; hagüáma, licito , bueno es. fcizerlo. Aguíyéteí mburu, afsi, afsi bien empleado. Aguiy étei pipo? fera bien? Aguíyéteí tecatupiaerem- boapicaguába ndcyurúpe- ó que bW empinaseis; labacodevino.VAguiyetei nderembiü ndcbe , hágate buenprouecho. Aguíyéteí amobiña, bueno fuera, o feria.Ndaaguiyéteí£e amo chehoraé í no fuera bueno que yo fuera ? Nda aguíyé- teíce amo? no fuerabueno? Aeuiyéteí yporiahubeté upé ymeémbira , bien em- pleado es lo que fe da a los pobres.» ULgmyetenicLcA. (aguí- ■yé){ te) cierto (ni) iian?,? byi^s^trg-^^^^i&t^JK^^F^^ LENGUA GFARÄNL fcoj eflo , ventura es, 6 ha íidoefto, Aguiyéte nica cherecó aguiycí arobahe raeelventura ha fído llegar Con falud. Agufyéte nico amatirí ndoári nderi rac, y étura que no te aya muer- to vn rayo. \Aguíné%* c,d. Agufjccr- Cayde.og.qultar, deslizar- fe,eícaparíe^Gheaguíhdog t ibame a los alcances ,y ef- capéme,o deslizeme.Qña- gumdogj.oñeäguíhdog,ef- capoíe. Anaguindóg chere* có ai habangnera^ huyr del peligro , ö ocaílon, Oñ a - guradog angaípabiyára a- ñängapoagui oñemombe- guábo, por la confefsion fe desliza el pecador de las manos del demonio, Aña- gufndog teoagui, eícapé de la muerte. C hemoagufti- dógjhizpme eícapar. AmS- agufndog teoguí , efcapelo de la muerte. Cheagumdo- gufridogí , fueme deslizan- do. Abatí ata pñaguíndo- guindogi cheoíhgui , efea- pafeme de entre los dien- tes el maiz duro.Peru oña guindo guindogi che oquáy zz ram8,eícuíafe Pedro quan- do le mando. A. ante H, - Ah* Interjección, á. 6. Ah Tupa chcyáralha Dios mió' Anabá oangaipa ang- me oquébae "! ha hombre dormido en lafombradel pecadolahangaipabiy á má'. ha pecador! Abe, Fulano, íupueíto de de oración de vno.Las mu- geres nunca lo vían. Ahe amfrfjpobre dél.Ahe upé, a fulano, Ahe rehé ,áhfe ar í ahe rí,por fulano, Ahegui, de fulano, Aheeyd,ola vé. Chatero ahe, ola mira. F f- noteque ahe , ola eftate quedo. Ahe,oyápó, eíte lo hizo. Abíu Gana, con los nc- bres íiguientes, Chetíahii, tengo gana de orinar. Che- repotí ahií, gana de pro- ueerfe.V.ñembiahii.y. yé- tith lAhoce.V .acocé. Abo toéa ubr ir . V .-a $ c i . A, ante Y. Ai. Desbaratar . bo. há- ra.AmSmbabaí,confumir. F z Am- rr TESORO DE LA k 'i I H Atnbo2Í ; chaeaó,desbarato mi ropa . Aba popí rí^i m o covoromboaí-j desbara- tamos dos mangas de Tol- dados. Yyaípá, todo cria- de s baratado . Yyaipá ca- tuí , no ha quedado cofa de prouecho. [ ; ^ > . _ AiK Chico, vruguacu ai j gallina chica. Aba ai, hom- bre pequeño. Am boaue te t ; hágalo muy chico. 3 . j\0. t CorrdmpervpodTÍ^ cto, ruiíir, bellaco -¿echar a perder v ■deícompueík>¿ (Jhemboaíabá, peco con- migo, me corrompió, dize la muger . . Amboai i cima; liechela a perder y, mbáe mbö^ir^árá v perdulario. Amboai cherecó maraña gatu cuera , he désluflrado mi buena vida paífada. Am 33oai í yquatia piriera,borrar lo efcr'itOjö pintado J^y ai, cita echadora perder, ó po- drido. Che oporúramoche aó y y áí, efta ya muy traída mirropa.. ". Añemboecaaí, , heme hecho bellaco. Ah| chemboecóai y hazéme be- llaco. Yyaí yaí mbaeni'ní, dlá deícöpueflas las colas . Amboaiaí. ymbo* guaitá? 1. Aniboguabai ai , poner defcompueftas las- cofas . Yyaibrbi, eítayapara per- derfe , 6 períona , ö cofas», Yyaí ata,eíla medio perdi- do. YyMhera,efta algo ma- lo, y perdido. Yyái amo- päe ? pues auia de eftar ma- lo. Yyái beguéraerúu, trae los peores. Yyái y mbaé¿ las buenos fanos,,,que na< iba. podrido* i. yyaí gue- réyí.Yyáíbé ayparabóg,los peores efcogi , y quita; Chemboaí gué chererecé- bo , me ermilece. Amboai: gué, ymSmbeguábo , enui- lecile. Hetaabáoycó oafc barí, muchos ay malos en- tre buenos. Yyái guerek mbae oquápa checópe, a- bunda mi chácara* Yyáy güereí cherópe, abundo en mi caía. Yyáy guereicheaó abuado en ropa. Y,yáí gue- relchereymba*, abundo e& ganado. . At\ Miíma> de mi morí- uo.Gheai¿yomiímo,ndeaí,. tumifmo, Cuibaeai, aquel mifmo.Haeai, elmiímo. Tupa ai .1. Tíípa' tecatuaí, el +T~, OT JÉB2S& gauaeuBWi^fta LENGUA GFARANL el* miímo Dios. Al. Al fin deLverbo du- plicado es fiíperlatiuo.. A- ñemoyrä ai ar, mucho me enojé ; Abohu ai; adargúe- me mucho., Äi. Solo dimínutiuo. c. d.á.cuerpo, y dey. mí per- íbna íblä. Cheai equá> vete fblo. .Ndeäinor á^obrede mifTempre he deféryoef que,&c.Tüyabaé Sííiandu, ei viejo fi. Cheaí. m^rnepe íiandíi,yo fblo pobre* demí Ke dé íer el c[ue:,&c.Ee afif ai' nandú \ alíi efía elíienv pre. Che ai chequáy , a mi filóme mandan. .Ndeáy te reyapó*, hazlo tu pr opr i o . Ndeay tereyapó , Pedro, yyar ó ey ramo, íi Pedro no lo hiziere,hazío tu miímo. Ghe afc tayucáVyo propia lomataré* cA Azedo . V. Ta%n . 3 |¿ Ah Buche de aue , papa- da de puercoypapera de hó- bre,&c.Pete?tei'mbaé ayí uruguacuomo coramo oñe mboaiy nyhe,gr ano a gra- no hinche la gallina el bu- che. Oñemboaí , hinchar íe el buche. Añembo yu ai, tengo hinchada la gargan- ta. 9 Al Eílar^V. y eítada ? : num.SV id Ai Interjección dolen- tis., Ja¿ Ai . G oía no liía, con to- londrones, garauatiUos , y c&Ég íobrefaüente -. Bindá* aí,el garauato del an cuelo. - íbirá ai , garauato de f a~ lo^Amboai^ hazer garaua- to.Añemoquá afy torcer eÜ dedo a modo de garairato ri quarepoti miríiíí corchea- tes machos íbiráy ayaí/pa~~ ló no liíb con tolondrones „. eheyuruai) tengo- -granos : en la boca. 12 xAi.h. Malamente. Ghe^ rñci ai;guitecÓ30 , ando- muy malo , y fe le llega or- dinariamente ,-eté i. A íbete si chererec a, apretadamente me trata. Aibeteí oy erut -efe chébe , apretadamente me' pide. Aibeteí arecó teco' masaagatü--». hecé guiñem- bori riita, ando con feruor en la virtud. Aibeteí chere- recon^muy malamente me trata-. Aibeteí hápe , muy malamente , a vezes fe re.*-- pite ^E B9 TESORO DE LA pite ela^encareciendo.Ghe caneo ai aíbetei , eftoy ma- Jámente e.anjado,;o mucho, Aíbetei amoepngjtrago co dificultad. Ohóaíbetey che rembiu, idem, Amboaíbe- teí cherapichára, trate mal de obra f palabra a mi pro ximo, Amboaíbeteí pira, fleché , o prendí el pece , y lo.tr^a,pero;fuefe, 1 3 Ai . b • Llega, Cheai , mi llaga.yyá.oá. A ib jfmá, lla- ga yieja, AJpiahíi , llaga nueua. Ai p£u , llaga con materia. Ai hobacoí, llaga que fg ya fanando , y crian- do cuero, Cheai ai guite- cpbo , eftoy llagado, Am- boaj , llagarlo flechar , 6 he- rir a otro.. Añ£mboaj ai guiñeeííni , heme llagado rafeándome , Chemboaf, me llago , hirió > o flechó, leíu-Chriíto n. y., yyaí pa- cata hete .l.opi hete yyaí, cftaua llagado todo el cuer go de Chrifto nueftro Se- ñor,. 1 4 Ai. b. Palabra de com- pafs ion. Perú ai, pobre de Pedro.Ghe aíbíj.aíbí; po- bre-demi, i $ Ai. b. Breñas, ramonea - malera. A/ guíra, lámale- cade debaxo de los arbo- lea. Yyaí güira rupí.ayu, vengo por debaxo de las i>reñas..Yyáí gujpe.,1. yyaí* _t?pe ayeó, eftoy embreña- do. Yylíba guiri, aicó, an- do por debaxo de las bre- ñas. Yyaíbáffimo áy có , an- do fobre las breñar Yyai- ;ba gwírupí AmPoycá in- gaypabiyara , anda como debaxo de breñas. el peca- dor. i.6 Al. Aguanofo,humor de heridas, las aguas deiaspa. ridas.. El agua de la man- dioca. Sudor de períbna y cofas , La primera leche de toda hembra, Vifeoiacofa, Yya¥ £tc,l.iecat&,dfa muy yiícofo, Yetiai, patata a- guanofa* Gheaj guitecóbo, quara$i racubogu/ , eflov mdadoco el calor del Sot Ndiyáií , no tiene viíco, Gheaihó,paífofemeel íu- dor ,ó cochambre* Yyaihq mandióg, ya perdió m fuer ja la mandioca, | Yy áíu , fe toe del hi jq , que mama la primera leche, o aguaba del ^■jg-gg ^-,;j¡^_jB^iiSS&U¡¡S£LiS8ÍAi^^ LEKGFA GVJRANL delqueí aun efta en el vien * tre voy óaiu,maman juntos el nacido, y el por nacer. Amboyoiiu , dize la ma- dre,doy de mamar a mi hi- jo eítádb preñada. Yy ái hó i'ma'tembia , eftä fazonada la comida. . Yruguac ú Tu- pi á ai y. clara de hueuo. Yyái aypeá'yplfteyu aguí, apartar la- clara de la ye- ma. M'fö' Bueno-, principal; honrado,deconfian$a.Abá ä'yaí;hombre honradovCii- ■ nSmfraf aíf muchacho bue- no,de confian ca. . Mbae äí' aí;cofa muy buena, preció- la. . Gfieñl mSf&igá. ■ ai' áf,' íby hombre noble. Añe- moafaíY bagóme- noble» honrado, fiel, &c. Yñayaí; oa£ ; ; jybJir Ambo raibí, doy le prieíTa. Amoy ndaibí , poner a la mano* Arecó aybí , tengolo in promptu ala mano..Añem bo aybí Tupa rehé chema- n°o haguáma , efíoy preño para morir por amor de D ios .Nbhembo aybí yña~ tey,no efta prompto el "que es floxo. Abáhecó aib/b4 hombre de sbar at ado. ííeé ab/ , palabras (acudidas, preftas,malas . Añecporai- bí,hablar de repente,. íacu- didamente.- 2 ^y^.Pobre , nota de compoílcion. Perú aybí oyuca clie hegui, matáron- me al pobre de Pedro. V. ay.b.num.14. Aí b£ Ruin, malo , apo- cado,vil; coníumido. Yña- ybí: aguiye/baecuéra bc¡ a- mi : oñcmboetc eté oycó- bo , íiendo ruin fe entona.» Aba ayby ruc u, ruin,bella- con. yy . oá. A yapó aybí; ruinmente lo hago. Ám8 aybí 'ahe,embilecer le.Che moäybr tecóm ara , con fíl- menme los trabajos . Añe- moayb?,embileccrfe. Añ£- mo- wmsf^ss^^s s Fiffssns^rmss 1 ^ TESORO DE LA inoAybiuca , hazerfe enui- leccr. Aá'aioaybi guitecó- bo, ando enníiecido, Are- cé aibí, no leeftímo. Che- jrerecó aybbf ey ramo paé, efto fuera fi me eftimara. -Cheaybí'giiítena.Lchereco aybí' güitcnä , eftoy coníii- mido. 4 ■ *Ayby. Lo mifmo que ai ba, ruin. 5 1 -4i^í.«Coruo, agachar fe, .inclinarle. Cheaíbi , eftoy encorbado. yyá. o. Aném- ico aíbi , voime encorban- do. Am8 aibi %M recang, laxarla rama. Áy eaibj, in- clinar lacabeca , hazer re- ferencia. Oyeaibígi taúa- bae_> eíu ya pagado el- vi e- j o . Ay eabí bi cheapi fiaban- güera gu i, agache me por el *iro. Jibú. c. d.a. cuerpo. % agua, r ú. rebertar , ruido, mormullo de los que ha- blan , y de ríos. >Cheaibá, hago ruido. -y y á. oa,. YyaY- b(i mbiá cquápa ., -citan ha- ziendo ruido. Ndi yaibuí, no hazen ruido. í aibu, rui- do de agua. Arn.anda.ibu, ruido de íaíiuuia.Oñembo m - .iw f£Jm¿ ^~ *gg¿ ^W^-' - ai: u oquára, eftan hazie n- do ruido. Pe aibúímé-, no hagáis ruido. Av;í. Goma, refina. Lo mifmo que i^ci. tíi'íií Verguenf a. Lo mif mo que (mará ) cheau'gui- tena , quedé auergonjado» jC heme, i , auergon $ orne. Na chea'íí guitápa,,no que- dé auer gonc ado. Amboai/ , au£ r goncele . Ar oaíi , auer- guencome de üxs cofas, N ier er qä ; te pringa too te auersuencas? ^föo!. V'.íüCrmm. i 6. -^ vi, Grano.V .hay/. <<^///. Eípecie de man- dioca dulce. Ayp¿, Effe^eíTOjCíTas^c©- ías . A y pó bae ,eíTe,eifo., ef- fas cofas .Arpó hae y chupé, eíToledixea.él. Aipócatú re^eiTo íi.Air ó pequá rae? ya os vais? Aypó pecu rae? eftais ai? Aypó tecatü a/ ,ef- fo mifmo. Aypó r acó. che- recó potahába , elfo es lo que yo quiero. Aypópe e- re ico rae ? eftás ai ? Aypó rehéypor eíío. Aypóhae ni- che ra.l.aypó cheérurá > e£ fo es lo que yo he dicho. Ay- LENGFA GFARANT. *S Aypó hei arno paé > pues nuiade dezír eíTo? Aypó chcé oguerobía amo paé? pues auia de creer eíío que dixe. Aypó haé amo paé? pues yo auia de dezir eíío? Ayporiré yepé , con todo cíl'o. Ayporiré ycpé yma- rängatu, con todo eíío es bueno. Aypó chéruhába, por eífo vengo. Aypó chc- rerui , effo me ha traído. Avpó enramo , íi eflb no fuera. Aypó ríre tamo yma raagatu , ojala , y deípues deífo fe enmendarte. Aypó ndaéy, no digo eíío. Aypó pe^ái en eíío. Aypo ey rehc, fin eífo,ó fuera áe eífa. %Áitu. ay. del que fe ad* mira.Ai , tilafé,9;uarda ) ola. AitíÍñäS pipó atáporahc/- ta'ó, que bien canta l Afti'- tií angapicó rá'ó que linda coía! A. mts Yä. Ay abete J. aieykbetc. A buen tiempo, &c, agrade- cimiento.cde á.coía,yá,b. -caber bien , y eic . Mbué aeyábetéreheg&ara, opor- tuna coíli. . i ■ ^?^;Vn.paxaro. z Ayaca. Ceño, c.d.yá.ca- pacidad.y.cá.poder.Chea- yaca.mi cefto.yyá.oá.Aya ca coi, dos ceílos pegados. A vácígua*cíi,cefto grande. Ayácaáá, ceño que tiene quatro palos. Ayacámíríj canañillo v Ayácánambí, ceílo con aíTas. Ayárapí/, ceílo muy texido. Ayácá piracá,texido con labores, Ayácá ypi raca y mbaci ceño blanco. Ayäca rami' ndequirá , eftas muy gor- do. Ayaya. Vnpaxar o gran- de. *Ayape\b. Laíuperficie o tez, caico, natas, telas de jiquor. c. d. a. cuerpo, ya. iguaidad.pe.chatc.Yyá y á- pé,íu tez,ó caico. Chereté av ápc,la tez de mi cuerpo. Yapepó ayápé, la tez exte- rior de la olla, iayápe, la íiiperfíciede la agua. Pira oñcmboiay apee upa, anda el pefeado fobreaguado. Ogvyápéylo per defuera de la caft. Ayóhí cherobaá) á- pc, refregarfe la- tez del roñro. CjiéboobayápchS xjuarac | el Sol me ha que- DE LA mado la tez del roüro. Ayápeóg,quitar la cafcara. C he acanga yap e > mi cafco . Ayapeeá,quebrarle los caf eos, A/apeäta, recio cai- co* Yyayápé, pú , fuena la cofa hueca. íbia/apé árit- mStuí , éáa por debaxo de la fuperficie de la tierra, no entra mucho . i biay ápc árämo ibMrapó hecó ra- mo , quarací omombir ú ; eguíyabé teco maratigatu rehé hobeibe/ oycporura mo morSangaí yñäntoí ra.+ mo omofí.ibiriaVymoaíigai- pábo , el árbol que tiene .&- raíz pe# la fuperficie de la tierrafé feca con el Sol,af- ft el que fuperfieialmente fe exereita en la virtud, con la tentación fe feca pe- cando. V. apé.num.4. A. s*wsí'i Ye* i Aye. Cumplimiento de la cofa,honrar, acatar, efti* mar, hazer cafo , dar con- tento y gufto , obedecer* Yy á y e , fe cumplió, o ayé. Yy á y c catu, cúmplele bié* Xiyay é ñander i , TSpare- B3¿mbotara x cumplafe ^a noíotros la voluntad de Dios.Amboayé, yocum- plo, &c« bo. hará,, Y> ayé. habanguera , amorángüe, no cumplir fe lo que fe auia de cumplir. AmboayéPai chequaitaguéra , cumpli la penitencia ,..o lo que; me manáó el Padre, Hambo- ayé potar i yyapóbo , no quiero obedecerle,ni darle pÉ@ en hazerlo. Amboayé TfipaVhonrar a Dios.Näm boayé eymi, no dexo de honrarle. Temimbotára ayé ^ cumplido defeo. hM mboayé arecó ychupe , tu?-. uéí palabras de cumplimie<- to con léUAmboayé cherAr ba ,, tengo refpeto atni pa^ dre. Naehernboayl.y $®t raí!, no me reípeta mi hijo. Namboay cy Perú , no hi- ze cafo de Pedro. Ambáye amopae? auia yo de hazer cafo del? Amboaye pota yyerure haguéra imeenga ychupe, quierodarle gvéb en darle lo que. me pide» Chemboayé note epé > y- meenglchebe,dame güilo, ó obedéceme en dármelo., Naraboayé potári ymeen- . y**,- #,*■■ 4~- ^mf ^SgLä"-».- W¿ ¿J"J ¿S"! tf^ LEN0FÄ ÖFARJNL zS gevmamo,no le quiero dar güilo, o obedecer en daríe- lo.Namboayé poterigui- 3 hóeyramo hupi , no quiero ir con él. Tupa chemboayé catú íbipe, Dios me ha ho- rado en la tierra. Ayé há- pe ayoó , eftqy con gufto. Ayé hápe catú tereicó coi'- te,mira que eftés de aqui adelante con güilo. JíeJ.ané. Verdad, no digo bien ? no es verdad? ciertamente. Ayébéramí, parece que es verdad. Ayé catu racó ndé .1. ayécatú- paco ndé,cierto quetu eres ?ntal,&c. Ayé hápe haé, 4 digolocon verdad , y digo verdad. Ayé ngane r á, aísi fera. Ayénga raé,afsi es,ó me. Ayé camí racó , ais i acontece , o melé fer. Ayé ndayé , aísi dizen. Ayé ta- ^ mo, ojala. Ayé Perú? Pe- dro no es aísi f noesver- dad?no digo bien?. Ayé ca- tú arjie. ra , ciento que efté, en bienio mal. Ayé catú racó ahe oyérurébo,cierto que es pedigüeño efle.Ayé Catu rae o ahe hací oñeen- ga , cierto que eíle es peía- T do en hablar. Ayé ati cú rae j o j-ala viniera. *Aye. Dicha,bienauen- turado,Ayénde aé,dichoíb tu,ó bienauenturado. Ayé cheaé,dicho£oyo¿Ay é haé, díchoíb él. Ayeyquyrí o- muno ramo ac ibápe ohó- bo , dichoíb eique íe rué al cielo en tierna edad» Teco aye catú apYreyma oguere- có íbápe guara , bíenauen- turanca eterna tienen los del cielo.ñande ayecatúhá- ba apiref Tíípa recha cápc oicó , nueílra bienauentu- ranca efta en ver a Dios. Aye. Coníentir,aceptarr Ayé haé ychupé, cpnfenti, dixequeíi. Ayéndaei, no confenti. Aye ndaey cé amo, en ninguna manera coníftrtiera. ^^Idémquöd,ndaeteí, fundente , bien, cumplida- mente, mucho, grande , ca- uer.Mírf yy aye ehébe ? cu- pome pocOiNdiyáyc'í ché- be , no me cupo mucho. HÜyay ú \ no cupo mucho repartiendo . Yyáye aba cherópe , bien cabe la gen* te en mi caía.Ndiy áycrpj* G2 W 1 I I ' B5S BsS^5^S i*¡a F7&s!Fa TESORO DE LA be upe , al repartir no cupo a todos bien.Yyáyé che aó chébe, tengo muchos vef- tidos.Aynupa ayc catú, di- le vna buena buelta de aco- tes.Chererecó catú , cum- plidamente lo hizo conmi- go. Ocarú ayé catíi mbia, obundantemente han co- mido. Yyayécatwmlt che- ropera tengo mi cafa bas- tantemente proueida.Ndi- yayé catuí cherópe,no ten- go en mi cafa lo íiificiente. Chemboayé mbiá chem- boubo , dieronme bien de lo que yo bufeacaua , y me vine.Nachembo ayéí mbi-i guetáramS, no me dexaroa alear cabera , por fer mu- chos,o no hizieron cafo de mij,por fer muchos.. Arü- rayéí ,mucho traigo. Arú,- rayéí bina > trata mucho pero . CJie carúayéramo pac ? efíb fuera íi yo hume- ra comkb bien. Oñeeayc catú ahe chébe, riñóme ma lamente. Yyayé eatfc abatí cherópe,tégo mucho maiz tn mi cafa. Ndiyayéítába angaú , no es Suficiente effe pueblo; de burla. Qölnv boayc.aumentanfe.AíquaS avtí catú , inficientemente sé. Ndaiquaabi ayéyeatú porahei, no sé fuficiéhte- mente cantar.. Ndoiqüaabi ahe ay éicatú poromboé h%uama,no tiene fufícien- cia para enfeñar. Cheayé- catú cheme'nda nagúáma^ fuficiente edad , 6 partes tengo para cafarme. Che- ayé catú TuparáhägSáma, foy capaz de la comunión* Chepiata' ave catú ymboa- guiveha guama , bailantes fuerzas tengo para vencer- le. Anemboéquaáayé ca- tú,baftantemente sé rezar* Nache áyei,no foy mficien- te .'.Nadie ave* porequíta guama , no tengo eficien- cia paragouernar.Che ayc ndiquaapábi , no fe conoce mi mficiencia. Ayebé J.,anebh Aun por eflb. Ayébe nderaíhú rae, por efíb te ama. Ayebé Tu pa cheraíhú, por eífo me ama Dios. Ayebé abé che haíhúpa r y por eífo le amo Ayebee. Reciproco. Aye- bec guarama arú, traigolo pa- IJLjg y . iyf- &** ^- «w jg^asa? w> ar+UJeA 'HEasss LBNGFjÍ gfaranl 27 'paramímifmo. Ereyebec guararnfi, para ti. Oyébeé guaiä'mií, para el miíhio. Öreyebee guärunia , ñande yebeé.pevebcc^oyeÍDcéj&c Ovebcé 'Tüpa' ñandemo- ña, criónos Dios parafí. Oreyebee oyapó mbaeo- pacatú, paranoíctros criö todas las cofas . Ayebee am Snemoy rS Tupa , con- tra mi mifino he enojado a Dios. AyéboJ.ayéboí'.c. d. Ayé, verdad y,Bo.de veras,per- íeuerancia,de -veras* Aye- boi' ame , difelo de veras. Ayebot'guára ebocci. v íío va de veras, y con per feue- fanáa» Ayéboí' che éni, digolo de veías. Ayéboi' acarú , principalmente he comido. Abaayébeyguá- *a,hombre de veras perfe- uerante .Nda ayéboruguay haé, no lo digo de veras. Ayéboftamoereyapó rae, ojala lo hmeras con per* feuerancia. Artfmbo ayé- boícatu? teco marangatú rehé , perfeiiero en la vir- tud. Peñ#mbo ayeboicatu Tupa raihúpa,amadaDios con períeuerañciál Jycpacó. Colono de,ye, verdad.y.pacó ? cierto, cier tamente. Ayé paco ndé nierehcndui Miffa oyéí, cierto que tu no has oydo MiíTaoy. Ayé paco ndc, cierto que tu. Ayé paco, yyeapicaymbae nde! cierto que eres vn mal mandado. Ayé paco che oro aíhu, ciertamente que te amo. Ayé tamo. c.d.ayé,cier- to,y tamo, ó ñ , ojala, por poco,ygual fuera. Ayé ta- mo guihóoo raé,mejor fue ra que yo fuera , ojala yo fuera, fi yo fuera. Ayé ta- ma che , en verdad que yoJ Ayé tamo guicaítarae,por poco me quemo. Ave ta- ma che herubo rae bina, en verdad que yo ya lo traía , pero . Ayé tamo ndé yyapóbo-cher 6r * am&, en verdad que íi lo hizie- ras. me holgara. Ayété. c.d. ayé, verdad,' y te,cierto , cierto en ver- dad, ciertamente* Ayétc catúhápe , verdaderamen- te , ciertamente.. Ay¿tc emolía amSbfciaicierto que a£ 7" TESORO DE LA afsi auiade íer. Ayété be- ramí, pareceme que es cier to. A yeté catuf, es verdad cierto. Ayété ebocóí , eflb es cierto. Ayété catuhápe hae ndébe,cier to que te di- go la verdad. Ayeté amo, eflb fuera fu Ayété na.l. ayéte nanga, afsi es cierto. Ayété panga? es verdad? i Ayété ramo támó, ojala fuera afsi. Ay étéramS: oye quáane , íi ello es verdad, elloíeíabra. Ayété rugua pangares afsi por ventura? Ayéterupí guara , es cola cierta. Ayété turi , cierto es que vino. Ayété ndaie, sr rK-SF ?^i TESORO DE LA qúándo te confieffas , que no dizes todos tus peca- dos. Eñemboayúpeí imc- cñemSmbegüabo , no cie- rres la boca quando te có- feííares. Nie ayüpeí que herecóbo angaipá m8c8- cereymo, cierra la gargan- ta al pecado para no tra- gar lo. Cheyupohe ygiubo, comer aprieíía. AyxiL c.de.a. cuerpo, y. yuá. pegajoíb, ligante, re- boluer , enredar , íobaxar, emboruxar , pegar con en- grudo , cera y &c. Ayá/uá 500 ytararí , reboluer la carne con la harina , que es el modo de comer ddia tie rra. Ayayú á pira huí rchc ymboeni' rYvibo , reboluer el pefeado en harina para freirlo. Aya' u 1 abat irniní cui 1 rehéyyayucáhagiia- oía, reboluer la harina con el agua para amafíar. Aya- yuá hui ypicuita , reboluer 4a harina quando la tueítan. -Te mimo;* yopará par áre- hc .1. marandeé ndeé reher guárarí añümboay ú iguite- cóbo,ando enredado en va- rios pegamientos. A mboa yuayuá temoerehe , enre- darlos con chifmes.Chem- boapayúá íbirayyá rucu- upé,reboluiome con la juf- ticia. Cheapayuá Chere- recóbo, andanme febaxan- do. Ayapayua aó caiame- guáme , reboluer la caxa. Ambo apayua, hazerque iorebueluan. Oyeapayúá, enredóle. Ayeapayuá an- gaipá eii retó , heme enre- dado en muchos pecados. Añeaiígaipáyuaóg guihe- mombeguábo,heme defen- redado de mis pecados por la confefsion. i Ay\\ á. Limo, o cofa pe* gajofa , MbaefipSmo yya- yüá catü, eífa la cola bien pegajofa. Yraití yyayüá, eñapegajofa la cera. Huí apere r a yyayüá , la harina éé mandioca , fe va co- rrompiendo. Ayayüá ei, n.J . • Ayucd&A.V) ü ; cuello, y cá.quebrar , iign;fi;a apo- rrear, sa» * jBvmfjB'** fZr^** * ¥S " F ¿S£& y . ggg |gg^g- <&* LENGPTd- GFÁRAKL 2$ irrear/obar, amaílar. Ghe- ayucá .1. cheapayucá , me aporreo,yya. oá. Ayáyucá miríngatíi etc , aporréele muy bien-, Amboayucá,hi- zeie aporrear. Chcmboayu cá i hizo que me aporread fen.l. Chembo ayucaucá. A y áyucá abat i r Su . 1 . ayapa- yüca abatí ruíí , amaíTar, Ndiyáyucá catuhábi , no eíla bien amaiTado.Yyayu- cá catupíra,bicn amaííado. Ayut Laurel. A yuinan- : ¡di, azeyte de laurel. *Ay\\qua\. Cuello , o cin- tura de algo.V.quaí,n. 3 . ^/#«ÄÍ.c.d.ayu,pefcueco, yqual, paffar , cofa tornea- da,calabacos ceñidos,o co- fa femé j ante. Pindá ayu- cjuaí, pledrec illa ceñida , q íirue cb plomada al ancue- lo 1 Amboay üqu áy , 1 . amb o- ayuruquaijhazer laborea al torno . Amboayuqua yu- quáy, hazer baiauíf res con muchas labores. íá avuru- cniai-calaba^o cemdoiAm- boayiiQU ai íbírá héquiíta g{uma,hazer rnuelca al pa- lo para tirar del. Y» ara- .qud. ' .. '.' " lAyttru. Papagayo, Ayumy ü.c .de .ayuru, pa- pagayo , yyu, -Amarillo lla- man a los Inglefes. Ayurupíx, d.ayu,cuelIo, y, pí,cerca,nu.8 .el princi- pio del cuello , o pefcue^o de perforado coías, frutas, pecon,&c* Cheayurupi', la parte inferior de mi cuello, yyá.oa. Ayurupiaó, balona? o cuello de ropa. Ayurupi ne'mbai,gargantilla 6 dixes que cuelgan del cuello. Ahemboayurupi nembaí, pongome gargantilla,© di- xes, &c. Ayurupieteí, cer- uiguillo grande. Ayurupt chai", ceruiguillo con rof- cas. Ayurupi cang,el hueA fo del cuello. Ayeayurupi yeibi , torcerfe el cuello¿ Ayayurupi poó , quitar la fruta por el pe con. Ayayu* rupi mSmbí, engaitar el an- cuelo en la cuerda , o cofa femé jante. Ayayuruprmoa áo¿ , cortar a raiz por et peíciieco , o cuello de lp¡ cofu Ayumquerexi . Papagay o£ pequeños. h a: **mmmXim J8m*flb*lto* & Btt TESORO DE LA A. ante M.. Ama. Supino del verbo S.eftar,guiáma,efíando yo.. V.á.num.5., i, Am$Íii. circulo , cerco, rodeo, quaraciäma* circu- lo del Sol. Ore ämända- gué.raoroiti, deshizimos el cerco que nos pulieron •de muros,o perfonas.Cha- ñaaia,cerquemoslos. Che- ama chererecóbo , cercá- ronme. Talx Mmíí haba, muro i o cerco del pueblo;. A/iama taba ibiraptpé, ce- rrar el pueblo con palos,. Shama yquy tímo,redödear cortando, añama hereco- bo , cercarle, ahaí yham a- ¿a,rayar alrededor, aman-^ daba, circulo. Ahobá íbi. * Smayquytímo,cercenarco mohoftia,&c. Yñamändá- ba,fu circulo, Oyopopici. ñearria byeroquibo,dancar en corro afsidos, 3j Amt. n . nube de aguas , , §maberá,relampago.ämáV berápii pn, relampaguear a menudo .amacunu, true- no .amíijunuir emímocahyn- güc , él herido del trueno,, ^tronado, ama íbftu ai pó : - ram8,lluuiacon tempeíkd. amanda i'bí íbí , continua garúa, 6 grande, amandí.l. amangr , agua ; llouedica. amandau j granito, aman- daú ayíy ucii^grani^ogtuef fo. amandau ucu ,1. guacu, idem. aniandícjiu, llouer.. Sm.andiquí. ayyyutu, caer gotas grueíías .. Amando*- quíri,no echan agtia las nu- bes. Amaneípí ambú,tem^ penad de agua con ruido.l. ^maptambu. Amangí poí. l.opoi íma ama.l.ópoí ama: l.'amangipígS eíeampar, Amangifucu., granlluuia. Amán^aguacero pequeño.. Ama oqm , deícargan las nubes. Ama cqui. araee|- cangme .1. ara ecacang vé- pe oqui .1 .quarac 1 ama, llo- uer con Sol , o, día claro. Ama pytaiarreboles colo- rados.. Ama pytü, nubla- dos. Amapytü mbí, gran obfcuridad del tiempo.. Arria p y tu ara, día nubla- do. Amapítu u.tempeílad de agua v Amapytu iDiHJaí, tempeftad de agua, y vien- to. Amapytutí .1. amäpy- tSiW.labítÍ£Í; nublados. Ania- i| ^¡y-^^ ^r^,- ggg jr^JE&LäSSSÍjSS&giaP*!! • vengo ra recoger gente. Amandaye-guacúy^ran jun ta. Perú oamanáaie mblí- upé orerí , Pedra-embió ííi recado a fa gente para que & juntaflen contra nofc»- tros. Amkndau . Granic. o. V. ama.n.3. Amknaíba. Prgta aniatiL- ■^ lia. Amandibáí',- fu árbol. Amiwdíyu , • al ge don. Amändi yti ymoucürnbi- •ra,copo*dé algodón carme- nado .1. amandiyuapuá. A- mändiyuy ^algodón abier- to. Amandiyutiba>algodo- nal . Am anc lyu ayS, pepitas . Amändiyu aó f lienco de al- godón. Amandíyuypobam br'a,algodon hilado. Aman diyü yí , algodón recio. Amändiyu yí ymbaé , al- godón no recio, podrido. Amandiyui guaqueo r amo. i i het á, ü fe chapoda elal- gódonal da mucho. Hirú- ramó amándiyu , eíU muy chiquito el algodón. Atitktirh Rayo . ¥ .ama rmm.j.. . Amhat.b. higuera gene- ralmente., Ambaiá >: higos. Äy : á tecatú araba í . 1 . lúa míriíey ngatú .1. ayé cata ámbar* á . Lambailheb ichu á , eíla cargada la higuetade higos.. Ämbaí tí:, eipecic de;higuetja-,arbel conocí áo Ambárete, vna higuera qie no da fruto.. Ambaíbucú) higuera de irierno, Ambara. El que no eftä H z en ^gS S SS ^^S^S 'inOt r#aag- ^/sg =rr/g TESORO DE LA en pie. V.a.numer. $..-; ^¿¿ r.c.d.a.có nariz. y e.aparte,efpera, efperad, dexa,dexad,y no tiene mas Ambeg r finge, mira que ef- peres. Ambéra , efperate, aguarda. Amberängé hei chébe,d>xome que eíp eraf- fe. Ambé , dexame dize al que cogen , 6 quiere que le eíperen, : Amberembou Lagartija. Arnbu ■c.d.S.cftar,ypt, apretar ] coger entre dos cofas. Añfpoämbi,cogerfe la mano. Añepiainbí , co* gerfe los pies. Amone ambí mbae cheräípipé. apretar algo con los dientes. Che- ^ioñeämbi morändubaí, tienenmeel coraron entre dos piedras las malas nue- uau. Añeacämbi ao pip% atarle la cabeca con apre- tador. Ambí. Mocos* V. am- biu. .; ,-••'., Ambiu Lado, cortado. Cheambií areco chemetn- bi,t raigo a mi hijo al lado. Che ambiípe arecó .1. che- ambiiari arecó,traigolo al lado. Añoambu arecó,ea ambos lados traigo hí- jos^c. Ambii chiura, la cria que trae la muger al lado. Los varones no vían deílo. ñoanibiigüa, herma- nos de vn parto. Cheran- dapigúiri arecó , traigclo debaxo del braco.Cheren- dapígui yobaí , traigo en ambos lados , dize -el va* ron. Ambu.yog.cÄ.^vcÍQÍij la- do,yog, caía , vezindad , ó cafa que efta al lado. Che ambii y pg , la caía que efta pegada a la mia. Ofioambíi y óg bae , los vezinos entre íi,yña.ol.Cheambu íogí- ■g tiara y mi vezino.' imbil y ógpe,en la vezindad. Ahe- mSambií yog Perú rehé, auezmdarfe cerca de Pe- dro. Nache ambíí yógi, no tengo ve z inos a mí cala . Ambfye. ■Tiempo futuro." V.mämbipe. iw£i^i. Retoño, y ña.o ambiquí heñ8í .1. ambíqui oce, retoñecer. Ayñarnbt- qui poóg, quitar los renue^- uos con la mano 3 y femiiías como de albahaca , &c. Atuá mbíqut) cabello tran- cado, ¡~,r ggg¿ ^>, ir^r iB*9LäF" s 4¡S**£jSSS?*JB'<"í Jgs»-*> LENGFA GFAKANI. ^ado cjue cae a las efpal- das. Añ? 4 moatuá mbíquí, trancarfe los cabellos äzia at ras ,Nät aamb iqui , reto- ños de naranjas. lumbiqui rcqui ambícm, retoños de calabacas .YñamlViqvíi rata cí' a , eflan talludos los re- nueuos . Niñambíquípoo- güahi, no fe há quitado los retoños. YñarnbiqíiÍGe aba tíjbrotaelmaiz. Yñambi- quice angaipa, brota el pe- cado. Angaipá amhíquípo pó eyixibobc h?queguáque ^ü.Lbo agujyeuí , conuiene atajar el pecado antes que brote. Ambíú. Mocos. Che am- bm, mis, y tengo, yña. oa. cunumí' ambíú , muchacho mocofo. Yñämbíuocírí.l. yñambiu oyaceco ; cuélgale los mocos.Añeambíu bóg, quitar fe los mocos. Aam- toiu bóg /quitarlos a otro. Niñeambiu bog quaabaúbi aun no íe fabe quitar los mocos. Añeambíu equíi, -íbrberfe los mocos. Aíie- ámbíü rahájidem. Amboaé. c. d. amovy. aé. diferente, Amboai che 3 yo foy otro. Amboaebé,ctro', ó otros mas. Amboaé heíi asúi,otrodellcs. Amboaé ñabebe,otro tanto como lo otro. Amboaé yebí, otra vez. Amboaé mbaé ebocóí, eíío es ageno, Amboaé mí- rí;otro poco, ara mboaépe,' otro dia,6 en otro tiempo. Añempamboaébina gui- yecoacupajquiíeme disfra- zar. Oñ'emo amboaé Perú teco marangatú rehé , hafe trocado Pedro dandoíe a la virtud. Amboaehetá oí- méjOtros muchos áy. Am- boaé nditíbi .1. ndipóri .1. noymeí.l.ndoqúabeí, no ay otros. Peñe'mbo amboaé teco marangatú rehé, tro- caos en virtuoíbs. Amboípí. r. c. d. amo. y^ ipi, principio , la otra ban- da. Paráambcíbí, laotra banda del mar .Para ambo- ípíri .1. paráambcipíripé, en la otra banda del mar. Ambcípí cotí y azia la otra banda. Caá ambo ípirijäé- tras del monte, ñu amboí- píri , de la otra banda del campo. Checog amboípí,a lajotra banda de mi cháca- ra. TESORO DE LA ra. fbága amboipiri, lo fu- perior del cielo. Ambo.pL Borla,fluecos,y elprsputium.Cheambopí, yña.oa.AmBumbopíjhazer fluecos , y ponerfelos a la ropa.Aoyfiäínbopibae,ro- paconfluecos.AyñSmbopi acia .1. qíutí;; circuncidiar. Haquaí ambopí yquy tiau- biréra,drcüncidado, no fe y'fa por la honeftidad. Cu- Bagui,, cuímhaé porombo- abihába ambopí quytímbi- jra , circuncidado. I efu- Chrifto £. ara á quabiré oicruytrU.oy circuncida ara- -cae , defpues de ocho días fue Chrifto circuncidado. Ahorno aquai ambopí ye pe pí.í.ámboyepepí cheraquíii ambopí, defolla ríe el miera bro genital. Porom-qñänga arnbopi quf tímbira, cirjcun jydado. I'eíu-Chrifto Pq- tomohanga ambopí oiquy- tí .1. oñäpí'.l. oyacii. Ieíii- Chriño fue circuncidá- is Imbo.tL Moftacho. Che ambot á ; mi s m oftachos , y tengo, y ña. oa. ambotá á. pelo deíbÍ£ote,ambota Je. 1. amhotaroqui , íalir los bigotes, etíam dicitur de la nugine mulieris-circa par- tes íuperiores verendarü. CheraquSiambotá,dizeei varón , foemina verodicit. Cheraquá ambotá , ndera- quájhr quá^uáquá; \ oneíe porque íi íe oye naíe eílra- ñe,y feaneceííario pregun- tarlo. Ambotá. r. 1. Ämotá. C.'d. äng , alma , ypotá, qnerer. Querer bien, Cheámbotá, me quiere bien. yña. o ä. na íiambotári, no le quiero bien.Anambotá catú^quie- role mucho, ämbotahára, el que quiere bien. Poro- ambota . catubae , el que quiere mucho.^mbotaref» 1. amotarey ,1. amotarey- mbára ,1, hará , enemigo, amo ambotá , hazer que le quierabien. AmoaSambo. tácatú, hazer que fe ameni. Namoaeambotäri., hazef que no íe qui eran. A na 8 n o ambotarey mbucáj hazer q íe aborrezcan. Moño am- botarey hoácherí .1. Moro ambotarey chehúcatú, ten- go odip^ enojo. Gheambo- ta- ätsr ' -te*- 1 '.'""** £¡*~ ' «g^-Épg»* JB£*> <$&** f&4-¡¿E¡¡¡* LENGVA GFARANT: }z tarev hoá heee J.cheambb- tarév ohú , tieneme odio. Añeiiio ambotarey ,.hago- me aborrecer. AnéamSta-- refmbucä, hazerfe aborre- cer. Nañarnb otar i y apura, : aborrezco la mentira. Am- botareymbÍcé,elque íiem- j "pre quiere mal. En algunas partes vían deño cortado vt. Tarambiché.l.taram- bicé,enemigo. ■ Amhú.c.d. áng,alma,ypu,, ábriido , tropel, ruido,ron- quidojbundo^ruñir.Che- ^uerambft , roncar, bufar, bo.hara.yña. o a. Mbí äm- 43U , ruido de los pies , tro- pel. Tai ä J u ambú, gruñido de puercos. Amo ambú,ha- zer que haga ruido.. Ambuá. Cientopies. Ami. CoÍTumbre > fuelo, " folia;&c. Añemboé "ami, fo- lia rezar. Ghe am/ ayapó.l,, ayap ó ami , yo lo folia ha- zer. Cheami ndayapóy, no ■acoflumbra.ua yo hazerlo. Cheamí carambohe bina, yo era para algo otro tiem po,folia yo,&c. Am/ bina ání ^no folia.l .ani amíbiña. Chacarni aracaé > veis aqui que folia vo. Chacamí Sa- ba doñabopr é gúin 5 m8rn- beguabcbiñal Sabed q fo- lia coníe liarme todos los Sábados, Ami. £fprimir,pujar,or deñar , apretar , eítrujar. Añamí; yo ordeño,ó efpri- mo. Nañamyí : , ño orde- ñóle. Aycambi ami", or- deñar. Añamí" ypica,apr,e- tar efprimiendo. Añeami", pujar, Añamí' ypeú , eítru- iar la podre.Mbae ámíhá- ■oa,prenía. Amyndayai ./. íb'índayal. /. itayoapL. Vnos animali- llos muy ligeros que andan en la tez del agua muy chi- quitos. Amyru Pobre, difunto es palabra de amor. Chea- mjrv, pobre de mi y äy de •mi. Ahe amyrí, pobre del, con aféelo de amor. Che- ruba amyrí'. mi padre di- funto , a quien amaua yo . -Mb apara amyrí", el pobre difunto. Ahaíliú amyrí", y como que le amo tierna- mente; Ayeruré amyrí;pi- doloconafedlo.. AmftacüngJ. amotacwg. El ^F Q "i |S51SSr5 - #>^ >>4 F l y^?^8^a#>gj-#tB»^#^/ #arifA^8y TESORO DE LA El hueffo que rodea el pef- cueco,y quadriles. Che- amy ta cang.yha.oä. ,-¿»k>. Lexos. Amo ahe- chagjVÜe lexos. A-niojmui •lexos. Amo hecon?,alla ef- ta lexos. Amo cheretama, .alia efta lexos mi pueblo. Amo aguí turi,vkae de le- xos. Amo ete,muy lexos. A mo. Alguno , alguien, algunos,algo.Abá imó,al- guna per fon a. Amó amó, algunos , y algunas vezes. Amó amó aí'ypo cheraé, yo creo que íby para algo, ófoy algo también. Amó am orneé. Lamo amombeé, ja las vezes, algunas vezes. Amó amóme yepí,ynas ve- zes fi, y otras no. Amó amónie hecom , vnas ve- zes efta, y otras no. Amó- méyppcä ., raras vezes. .Amóme, a las vezes. Amó- me yepí , caíi fiempre. A- rnónguera, los vnos,o par- te dellos. Amóme fío , al- gunas vezes no mas . Mbae amó , alguna coía> Mbae .amobé, algo mas. Mbae amómírfbé, algomas,ó jalgo menos .Oreheguíarnó alguno de noíbtros . Pee amo mbohapjbtres de vos- otros, bremocci amó , de nofotrosdos elvno.Oremo Coi aguí amó , de nofotros dos el vno.Erumoi .1. eru í amó, trae alguna agua. Amó. Con interroga- ción» Lo miímo que por ventura. Ereyapó aniopa acoibaerae l has hecho por ventura aquello. Amo, Subiuncl:íuo,hizie- ra 3 viera,6íc.Ahechagamo, vieralo yo. Amombe ú amo dixeralo yo. Che amo ahá. l.cheahá amo, y o fuera. Amó. Pariente,allegador Chearno,mi pariente, yña. oä. Nache am8l , no tengo parientes.. Nache amo ru- gí, ai , no es mi pariente. AñémS amo hecé, hagome iii pariente.ó ailegadojckc. .Aííemo amo ramo hecé^- .. agora de nueuo me he he- cho íli dsudo allegado, &c. v o\ Amoat Lindo, hermoío. Cheam8ar, íby hermofo. yaaoa. Yñamoaí'ah? , es hermofo. ara amo a$¡ dia lmdo.hu a>xi8 ai; Un ios cam pos. Mbae amo 4' tecatú pía. . ^~. ^.- ^ m ggg ^gLaS^LJgggiLgy ^*z^r^^ r &*rj¡w*js&% LENÖFÄ. VFARÄNL 33 pi?.Tüparaelócucherm£)- íb es Dios JTupa oáínSayn- pjz omboyecjuá-á' guernbia- pó rehc , 'Dios deícübf-e íii íiermoíura en íiis criatu- ras. Yííämoaí' chébe, pare- cerne hermofo a mi. Oñ?- mo'amoayngatu acé angä oñemembeu re, queda el al ma hermofa deípues de a- ; uerfe confeflado. Amo a- moaí; hermoíear. Poromo am8aí''ñ emombeguába a$ é ängä rehé , cauía hermoíü- raal alma laccnfefs ion. - Amóme, Algunas ve zes, vamo , nu. z . V . namoin éy. Amomeyept. Dias inter- polados . V .arr o,n. 2 . tAmonamo. jamas. Amo nimio chcretangüe recha- cararuguaí : , jamas he de bolucrami tierra. Amo- nümS íbapeguára teco ori- rechacáramärfeüUlanäte- ta mpgi4rai, jamas verán a Dios lo:;-.couienados. Amo ; ñamo coite nacheangaipá- bicé ne , ya no he de ofen- der a D ios famas .Amo na- . Kio -ndayebiri " ce ; -ndej ; i "i né r jamas te bohíeré a ver. Äíilonämo äniSmbe&mbäe^ amo ndéoe : ndeqmíta,-' y yapó eymamo , jamaste rxiindó cofa q¿ie la hagas^. ) Amo námo chémbo oríhey \ rärnS náé ? jamas me das, güilo. Nda amonämS fl&fc guaí ndemärangatu ', ;no ay efperanca. de que feas bue-. no. .- Amongotí, c.d . amo ,n. i * . y cotr, azia alia por vn la- do. AmGngotibáj mas alia. Amongotí gui, defdealla de mouimiento. Amongo- tí guara, los de alia. Am3n- gotí cotí guara , los de äzia alia. AmSngotí pi ri ,vn po- co azia alla.Eciri amongo- tí , apártate alia. Aniongö^ ti' note , por vn lado folo. Amongotí cerf'equá , paC fate azia allí vn peco. A- mongotí hecórarno pac-! mi re íi el eítuuÍGfa aufente! Amongot r hecor a m8 pa é : yñangaóni % íino eíluuiera; preíente , y como murnm- 1 rarandél. Amongu é .r .c .d . amo . 2 . y,qüe, prasterito/ Los de- más y los vnos \ él* efiailéU" AmSngué rä tur i ^amoncre ra opitá, los vnos vienen,^ I los \ 7* »>flPf*>» ^5^5355 ¡r*at;r*¿ir¿&^ TESORO DE LA los otros fe quedan.Nache mo amongueri tac'í , la en- fermedad me ha lleuado mi gente.ChemS amSngué rí'ñ'ote , vnos pocos me ha dexado. A mongué riño re- coma rangatit rehc tequá- ra , pocos fon los que íe da a la virtud.Na amSngué ru guäiangaípába úpete quá- ra, no fon pocos los que íir uen al pecado. Amono ej tequ&ra , COÍa común fin dueño particu- lar , cofa común en todas partes. Teco amoñoey te- chara Tupanándequaita- t>a , la ley de Dios es cornú a todos .Cheróg amoñSey- tequara , mi caía es común para todos. Cuñaangaipá- bae oñemo amoñoey tequá- ra , las malas mugeres fon comunes a todos . Oñemo amoñoey tequára IeuV Chrifto nandeyára Sacra- mento pipe , para todos es común el fantiísimo Sacra mentó. Teco mamoñoey- tequára .1. Teco amoñSey- tequára,cofa común en to- das partes . Amoñoey te- quápe Tüpanee oñeendu, en todas partes íe oye la palabra de Dios. AmoAngue." Hazer que no íea,vide. r angue. Amotarey. Enemigo. V. ambotá,n.2. Amundi. b.c.d. mu. I .y tab.pueblo, la vezindad de pueblos pequeños. Amun- dabíguára, vezinos en al- deas cerca de pueblos gran des. Amund ara, idem. Añe amundá hecé , poner íu ca- fa, o pueblo cerca de otro. Amo amundá, hago que fe pueble cerca deotropue- bJo,6 cafa.Oroño amundá, acercamonos vnos a otros con las. cafas , ó viuienda. Naehe amííndábi, no tengo vezinos .Oño amundá taba oicóbo,eítan los pueblos cercanos vnos a otros* A, anee N. g§%. n. GrueíTa cofa,ro- pa, boíque , cuerpo , fueño pefado,cabello, y yerua ef- peíTa. Chereté ana , foy grueffo de cuerpo .yñä, reí. oa.Niñanamí, no es gruef- fo.Aópoana, ropagrueíía. €aá ana , böfque efpeífo. Caá ^-^-^~< ^-- '^^-^^sf^SUSaSSJB^éfiS^' ^jmr^^r^g^r^sg^í.^^ LENGFA GFJRANL Caá Mngáera ypeábo aquá, pafsé apartando bre- ñas, Yhauä'mey rupí ahá, fuy por lo ralo del monte, ChequerapJí, tengo jx&do íüeño, Mbae ftnängucu,coía tofca. Tendibáar^ barba efpeíla, Ambopoana , en- groíTlir hebra , y labrar va- ra algo grueffa, Namoái a- mf,no lo engrueíTo, o hago^ grueíío . Nachemo aYiamí •cherori, defcalcome de ri- fa. Jmamí,dizen en algunas partes a los Indios brauos íaluajes,Nde ana.l.ne ana- mi , eres vn faiuaje. Amo -anangog. ibirá, desbaftar madera.Emo änangog nde reté eyecoacúpa , desbaña tu cuerpo con el ayuno. Am. m. Pariente.Chea- na,mi pariente,y es mi pa- riente. yñä.oS. Añambeté, • pariente verdadero. Añe- mo ana hecé, hagome lupa riente. ñoanama, parentef- co,ni ño afiami , no fon pa- rientes. CheanamombiVV, es mi pariente lexano. Che ana coi nguára j es mi pa- riente cercano. Che ana hae aú bina .1. Añemoäng r H ek ar^manriB Ir ce ó r che 9 pensé que era mi pariente. ComMára ráruába ama cfmépe,ñ8änamá rehe rae* 1, comendara omp raruaba pe oymé oñ8 añamarí rae? ay afgun impedimiento def te matrimonio, ¡Maguí, c.d.a.eftar.y. sr »«r j^wt IKS9F r ^ts? 1 ¿ TESORO BE LA \ manera quebrantaré los preceptos Diuinos. Andel.. Guarte dize la mu^er, AndíJLo rnifmo que ndi- bé .1. ndí .1. andibé f junta- mente. Andtcéne. No fera. ais i. -Vidcaáni. AnM. Efpanto,efcanda- lo, alboroto, marauillarfe. Cheandií. Yomeefpanto. yña.oa. Yñandíí teí cébae, efpantadico. Amondií, ef- pantar ? efcandalizar a otro, marauillar eri buena y ma- la parte Chemondií guec o pochi 1 p*pé , me eícandali- 20 con íii mala vida. ArVe- m8ndi%eípantome,hizome marauillar* AporomSndíi, eípant-ar , efcandalizar, marauillar mucho.Che än- ¿frranií'nderecháca, huel- gome mucho de verte. Che ändíí rämí'guicáruabo , he buelto en mi deípues que comi.Yändií rämi' y húpa, alegróle mucho de auerlo hallado. Chamondrí- rämí' mSrandú catúpiri mombe- guaboychupé , demos le vn alegrón con tan buenas ntieuas . Chemoándií nde- rechiga,.hame alborotado tu viña. •' iJnMrd* Eípecle de oa- xaro.Marapaipó aci chean dirá acerer'reóni ? que ru- mores íbneftas? que noue- dadesfque proñofuco l Anear aquí c¿. Cortadera paja. Andú: b. fentido. Mbae andup aba, fentido gene ral- mente. Che andú.íintíonie» yña.oä. AÍiandú^íentile.pa. par a .ha . h ara nañand ubi ,no le fenti. Niñandupábi , no íeíabedél. Aandu.yquyrí- rí', fenti que eííauan en fi- lencio. Añandú quirí \%cí- i cuchar atentamente. Añan- dú caracatu , oir , atender con atención. Chearandá J catú , tengo juizio y enten- dimiento.Nache arandübi, no tengo entcn Ai miento, Nache arandübi rängc 5 aun no me ha amanee i do el vio déla razón. Na aranJúbi guitúpa, hale paífádo el dia fin fentirlo yo, o durmien- do , o jugando, &c . C he : : e- míänducüera amomhcu ychupé, dile mi parecer. Afl l- - vsr ' ^--r&^r ^~ ^~¿ «ra¿É8gaLdEaa^gME£g¿iBSg: LENGm GFJÍRjiNL Afi'-andú mbae rehé , con- íiderar. Oaridupabé^me tú. ri,vino íln íentir.Nache än dubi guiteyqu- ábo .l.niñan clupáhi chereiquie ,, entre íin que me ílntieíTen. Ang. Agora de prefente. ängat ü,ago: a íi .ang bé ? def de agora , y ni aun aora. Ndouribel ang bé., ni aun .ahora viene. Nofíemorn- beui ang bé. id. quod. ang tiroeté, ni aun ahora fe co~ .fiefla.ang bé tirSeté pe nde reyapoí rae?pues ni aun ao- ra lo hazes ?ang bitei í j haf- ta aora.angibeí yüóní^aora fe fue.ang cuií;aora luego, angé , aora de pretérito, äíigeí, idem. äng ey roa , íi aora no. ang eínderehebu- chepíri, ya do me viiitas mas. angé panga? aora? de. pretérito, .äng ere í,aora en efte punto, angé eteí , ao^a : en tus punto de pretérito. : ang ettí.cfirí jideni.angibe, defde aora, angiré, de aqui adelante.; äneño certero, eíla vez no mas .ang ramo, .aora de nueuo. ang , ríünó ramongatUj aora fi de nue- uo. Märaterä ängdaibSf píapí pilque, íera que aora -tropiecoamei.udo , íiielen añadir .y . vt m a ra y pó-yang, \ y como íucederá aora .Che tipo yang ahane , por ven- tura iré aora.Marahera an ge í pcangaipá ypá pequápa aú rae l que es eílo-, que ya aliéis dado en íer male? An giré nacheargaipá potári , Tupa raihu pa é, ya no quie r o ofender a Dios por cla- mor que le tengo. Angiré cheoro quaáre , yo os co- noceré de aquí adelante. i ^^.Eñosjeftas.angmbaé,' eños^c.angnabejdeíla manera en cofas muchas, äng íiabeguára, cofas defta • manera, ang íio.l.angnone, eílas cofas folas. ang min- gara tamo ,ojala fueran co- mo eflos. Na ííing ruguaí, no ion ef os . ang bot á , de* feo.V.pota.r.n.i. 3 ^^.Alma,efpiritu,coíir ciencia ¿. Cheanga jirii alma. y . o . JN a che ang i , no tengo alma, íby deíalmado, ó ef- toy con cuidado. Cheangä aguí ye c 01 1 echeñemSmbeu re,aora efta buena mi alma defpues que me confeísé. aft- » ífcs» 9S* í#as» *-r«JP 3 r/ I z\knmu9Qí>« l^ Snga apírú, alma o con- ciencia delicada. Vide api- .rft ¿.-. r angabey. Cuidado,dudai ..AipQ ño cheangabey , efíb es lo que me da cuidado íb- lo, Aypó che angabey ra- mo h£hí, eflb.es lo que me tiene en cuidado. Nache moängábeybei, ya no me da. cuidado, ni tengo duda. Por orno ingabey , cofa pe- ligrofa.ängabeybetc pi há- bo guata , es pelígroíb an- dar de noche. angabey mbe ,té angaipá reroqu°d, peli- grofij. cofa es dormir en pe- cado.. ChemS angabey me aiquié,entré fin que lo pen- faílen. NdemS angabey ere y U, vienes fin penfar. Che- ma angabey ayapó , hizeío fin que me ímtieflen.Ne an gypó coy te nderemimbo- tára apa r iré, ya cítaras có tento,pues has hecho tu vo luntad. Oírríepipó ndeari- gabey amo ríde ñcmombeú haguamä rae ? tienes algún efcrupulo de conc i encia. Oangari año tequára .1. ;ñangarequara y hombre eí- pirirituaí. 'Angau Efperítu malo; mala conciencia. Jn£fit>i#' Aliento , con- fueí o,fofs iego,paz .C hean- gapfcí, eftoy foffegado,c6- folado alentado. Añ^'mo- angapici,confuelome.Abá Sngapici,hombre pacifico, foííegado. Añe'moangapíhi note caguy guabo , refocí- leme vn pcquillo con vino. a%ipih¥ eyma, defccníue- lo,defaliento. Cheängapi- hi píg .1. cheangapihi pá.l. cheangapihi cfií,acabarfe el conííielo , 6 aliento que ttt* nia.Am8angapí^,confo- lar a otro, alentarlo, änga- pkihárey , defalentado. Gheracíyñangapi _jí ,cheLe guí, hafeme alíuiado el do- lor, iba? ängapicftfta ro- caí.Paraiíb terrenal. Angarecó. Inquietud del aima,cuidado .Langa rere- có.Lángerecó.Che angare- có chererécoaí , apuranme los cuidados. afiangarecó hecé, cuido dél.Ndahanga- reco; hece, no cuido del, y no me acuerdo del, ni hago cafo del. ñaagareqváraj. ^hára, el que tiene cuidado. Cu- V iV-~-"-iB LENGUA OFARANL Cimaiebéñungarequárey , ; caño v ñl^garecohába.l.ñan garequába , cuidado, min- gar eqúireyma .1. ñangare- cóeyhára, el que no tiene cuidado del. Baca rehé ñan garequára , baquero , qbe- chá rehé ñaii2arecohára,el ouejero. Anangarecoaioai catii>cuidar con diligencia. Amoáangarecó he$é , ha- zerle que tenga cuidado del. Amo ñängarec ó vea he cé , hazer que otro ponga qu en cuide del. Añe'mo- ñaagarecó hecé, encargar- fe descuidar del. Ayéqua- yé , guiñemoiíangarecóbo hecéjofrecirne , y obligúe- me a cuidar del. A Angare co agtnyei, S alud efpiritual , acé' angarecó a- guiyeí , íiemSmbeguápe bí- ni, la Talud del alma eftä en la confefsion. angarecapé, la luz del .alma. Tupa' ñeg o he^apé ñande ánga.l.ñan- deanga^apé , la palabra de Dios alumbra nueftras al- mas. A Angata.r. andar el alma, dize cuidado,efcrúpulo, in- quietud, Cheängatá, eftoy concuidado. C heangatar ey guitecóbo, ando libre de cuidados , y fin efcrupulo. Aba yñangatábae,hombre de cuidado. Na che anga- tári hecé , no tengo cuida- do del , no me da cuidado. Añemoangatari , todavía ando con cuidados. Che- moangatá nderecó aguiyeí ey , tu poca falud me tiene con cuidado. Cheangatá guitecóbo , ando cen cui- dado . A ngaipáangat áh aba* efcrupulo. Nde angatá ha- ba amó pe ererecó nde ñe- mombeíi hagílárna rehe- raé ? tienes algo que te dé cuidado para cpnfeíTarteí Cheangatá hábetá angai- pábar/ cherereco a^malme tratan con los efcrupulos. Nacheängatábeí ängaipa- bar/cheñempmbeuré /ya no tengo efcrupulos de£ pues que me confefsé.Che- ängaipá ímaguararí chean- gatá , tengo eícrupuLos de los pecados paíTados. Mbae angatupicó aipó an- gaipá ereyapórae f con que conciencia hizifte eífa mal- dad? Nacheangatuiyyapó- bo, 7* 3 i I I i^p¡^ gEBB S É TESORO DE LA í bo,no lo hize con buena conciencia, angatu , buena aliña, conciencia, ccndicié buena. CheaYigatuhábajbó- dad, quietud , fofsiegodel aíma.Cheangatu coíte nde rechaca , eñoy íbííegado deípues que te he viffo.Na- chern Sangatáyde r ec. ó r ec ó no me dexan foííegar tus inquietudes . . Cheangatu cheñemombeá'riré , eíloy foffegado- defpues que rae confefsé. Yangatu Perú, JPedro tiene buena condi- ción. Niangatui , no tiene buena condición. A Ängatu ra ./. '-ingatmUna. cjQÍa íemjqante # buena al- ma. Significa cofahermo- íaváebúena prefencia, y de ai por m?!tafo?ä dize&yhoú rado,prmeipaL Mmbaean .gaturit,. cofa hermoía, fina^ -acabada en bondad .C he &n gatur&ebocoi j efíe es tm.% hermofoqueyo. Cheche- ahgatur a, foy he r mo fo ¡ ale- gre , y principal, yña , o a. Yñänga turabebae gueií peguára* k) mejor, ó ruejo-; res de la partida , ó mana- da.Peru che angatur a, Pe- dro es mas hermoío,ó pr'n cipa! que yo. íu.an nceanga fura. Juan es mejor que tu, &c. Yneeneneeangatura, mejores íbn íus palabras, que las tuyas. Hecó ndere- có ar.gatura , es mejor que tu. Ñderecó hecó angat ti- ra ,• mejor eres tu que el. Chernbac ne mbae angatu- ra , mejores fon mis coíás que las tuyas. A Ängecd. Cógofi.c.ó .ung," alma , y teco teco , aflxion de efpiritu , inquietud déi alma. Cheangeco aCi,bra- uamente eíloy afligido. yña o a. Amo arigecó,enfadar,ó congojar a otroVoporomo- angecó porar'ííbo'oguerahá al fk loMfeüó con ílis im« poftunaciones. NamSan- gecoi¿nó le enfado. Mbae- for-omoíingecó , cofa mo- !e£a,Poroiíri8ängecohába, HöáäSSS Poromoangecó 1 teeatú ahí ■!'■ que importuno es eíle - 1 Poromoangecó ce- rairaí,eLifadoÍ!i\imo. An- gaipaangecobá .l.-äö§SR» g ataba jeícrupulo. Piáan- gec-ó j congoja. Ymoange- copirajCÖgojado.Poföino;. 1 an- ay'^»^-" ^--^~*ä&UJ^^*?&4£JeS£LS2£* LENGFA GFJKANI. 37 ?ngecohára,enfadoíb, car- gofo. Añgecofira agu Xyti. Soli- citud. Che&ngecopir agui- yei, ando con folicitud. A" ñemoaagecopiraguícycí , tengo folicitud. AmSánge- copir aguí ye i. , haga lo que fea felicito, cuidadofo.Pen decopira agin/eí pipeq ta- pehendu Tupa íiee,oid~co& toda J Hgencia la palabra de Dios. Peñemboangecó piragniyeí cecómarangatu rehé y hazeos diligentes en la virtud. Cheangecópí ra- gui'/ei Tupa raí húpa,ando felicito en clamor deDios. Angej. '.Sin alma. Che an- gey guitecóbo nderaSM- ■ f .bari , ando íin alma por ti. ) ChemSangey TSp% raihu, ando aniiofo en el amor de Dios. Ängtqmí. Arranca-ríele el alma. Cheangequtinde- reché , eftoy con gran cui- dado por ti. Cheängequñ yepénderaihupipé , robaf- me el alma con tu amor. Ieíiis raihú chemoang e- quíi, clamor de Ieíiis me roba el alm^. Yang equii cherehé , pierdefe por mi. Ängerabd.lAcuar el al- ma. Cheängerahá epé , ro- baíme el alma,eftoy abíór- to por tu amor. Oroänge- rahá , hete robado el alma, ideft,amafme mucho. Che- angeraha , Tupa rembiapó oyeehe che yeccáerecóra- m8 , quedo abierto en la confideracion de las obras de Dios.Añeangerahá gui- amä , quedo enuelefado. Ndeängerahá ymeteq ñan- dú , no te quedas pafma^ do. Anger eco. Cuidado, c.d. anga,yrerecó, Cheängere- có epc , tienefme el. alma, eftäs con cuidado por mi. Amo angerecó ,hazerb que cuide dél.CnemSangerecó, hizome que cuidaífe del. Añeangerecó nderehé , e& toy con cuidado por ti. Ängerü. c. dw íifig. y. rü. traer, íüfpirar, defear ( he- ce /Néangerubó r Sñ\p,a pu- ros fu fpi ros r Añeangerút nderehé ,. fufpiro por ti, A iaagerú nde hegui cone, ya no te amo mas , faque mi alma ó amor de ti. i ! "! ■»- TESORO DE LA Añeangeru piché rae? pues ; ciiiia de dexar de amarle? aula de quitar yo mi alma dél?Peá?anger« porárápe- quapatcta ibapeguarart, fofpíras continúamete por la bienaventuranza, v \ Angatá, Muchos cuida- dos , imaginaciones , y re- preíéntaciones. Cheaneatá ibipeguára mbae raíhüba- ri , ando diftraido en el a- mor de las cofas terref- tres. Cheangatá aíporaiá guiquebo , muchas repre- sentaciones he tenido en fteños.Chemoángat a che- cjuerai>iderru Anhó.e.d.ahg.y.hó.fr. fiífpiro ida del alma. Che- anghondexeché jvafe mi al- ma tras ti , fufpiro por ti . Chemoanghó nde raihúba, iuípiro por tu amor^, pier- dome por ti. Ndibíibi £ee- me peangho anghó yepípe- quäpa 'fpipeguára mbaé- jnbaé ey oicobaer amare- is no es licito que andéis tanancioíos per las cofas deíla vida , que fe han de boluerennada. AnghorLc.d.anS.yhori, ale^riajccnfueloefpiritual. Chcang hon nderehé,con- fuelomc contigo. Cheäng hor*beté guitápa , eñoy muy confol'ado en el eípf- r itu. Nacheang honbi gui- tenci, no tengo confuelo es- piritual. P crome anghon bete.Tüpara.lacomumcn caufa eranconfueloeípiri- tual.CnemS anghen cheñfc mSmheír, defpuesqueme confefsé cñoy confolado. Angog. cd.ang.y.og'. quitaran a!rnaXbeango§ ramíah" het áhábo,hame dexado fin alma por atierra lleuado. Cheängog yepe ebehó haguamati, CÍloy co grandefeode ir. Amone* mSangcg abánele dexado perdido fin alma. Nache- Sngógi herahabo^oco me licuaron, ab erTedu del pe co diígufío que tuuo deque lo lleuaffe. ÖñftnSängog, ymeenga chébe,diome mu- cho,ócefa deeftima, defc entrañofe. Ndereñ?m8an- gógiymcenga chébe,no me das no te defentrañas para darme.Ahemoangógyfóy- ta, defentrañomc por re- ga~ ; Jr »^^^«^^j^^ l t B ^F,y^ LENGVA 6FJMNL galarlo. Anemoangóg haj- hupa>defentraíiorne por íü #mor. Cheangóg chemoía- got^b^bo, enfádame, apú- rame. I. X.N> y. oa'emo, angog ñanderehé poroai*-. hupa * y Sacramento pipe guoó relié íiandemongá- rua-.)o , defentranofe Iefií- Chriflo nueftro íéñor de- hadónos íu carne en májt¿r. Ang pyata. c. d. ang.. y.. pyata , recio. Cheang py- ta rché ayeó ajiüngupe, tengo fuerzas centra el demonio. Añemoang pya- ta angaipabupé, cobra fuer jas mi alma contra el pe- cado. Angu. c.á, ang.y.ú. co- mer, comeríe el alma. Añc angú, rezelome. Añeängu nde hegui , rezelome de ti como eje enemigo,, Aroñe- 3ngíi>rezelQme de tvi dario. V.n-angik. Angú-ra. c, d. áng. y cuera pretérito, alma fue- ra del cuerpo*, y fantaíma. Anguheí, c. d, ang. y. uhei , defeo , 6 antojo , defeo del alma. Cheangu- heí hecháca^ defeo tengo T de verlo.!, cheangúheí, he- chagai í. Aá "anguheí hecé, tengo deTeo del , ó antoja- feme. anguheí cé , antoja- dizo. Moang , fbfpecha , con- jetura, conjeturar. Aym8- áng, foípeehar de alguno» Ahe chemSiingí' porará, fulano íe acuerda de mi , y tiene cuidado de mi. Añc- m8ang, fofpecho, y me re^ zelo, AmSang ndey mundá haguerarx , foípechoque lo hwrtafte. Temímoäng, íof- pecha , y lo que fe pienfa, Tcmím8angaibí'arecó,té- go baxos penfamreiitos^ Amoängíhazerle que pien- íe.Aymoangaí,yo ibfpecho mal.Cheri mbae moäng ti- bey ramo ycpé,hae aú che- moíingí yepí, aunque no ay caufa de íoípechar íbípe- chaíiempre en mi.Añ?mö- amoang teí'cherecó rama- ríyaudofo andar en la difpd íícion de íi miímo. Nimo- angíprra rúguaí' che .1. rao- anga' cheri nditibi , libre eíloy de fofpecha. ArrcmS- angf.yo conjeturo." Aym8- ängí^ algo imagino , o fo£ 3 1 I 3 H i rsrr *>!^" SF ■i*?i*»*ina : i*»*'-»»gtw*s»'Kr*nii^ sr t TESORO DE LA pecho . Cher&nímoangáé ah"rúri,fegui\ imagino vie- ne fulano. CheremfrnoSn- gaé oír ändé omänone , fe • gun pienfo mañana mori- rá. Aymoangata 0q rú> imagino que viene fulano. Cher^mímoangatú aéere yú , en el miímo tiempo q[ yo pensé has venido. Che- remímoSngatupipé ereyu, en el tiempo que pensé has venido.Chemonemoagjha- ¿emeeftar con cuidado, o con zelos , o rezelo. Yung chébe,repreíentafeme mu- cho. Cherúba amyrí' ya yängchébe Cheque ramo, mucho le me repreíenta en fueños mi padre difunto» YSng chcbe tu hagüama, antojafeme que ha cíe ve- nir.Chemoängabípe abahe llegadohe adonde nie eípe- rauan. Amoängabí hääro- mó^ftoyle eíperando yo. ñeängechacába. Efpejo donde íe vé el alma o fom- bra Cheñcangechacába,mi tipejo. Añeangecháge, veome al efpejo. 4 An%. Sombra , abrigo. Quaradang, fornbra del Sol. il:iráangmeaycó,ef- tov a la íombra del árbol. Cntangmechecurá, mur- muró de mi en aufencia* Cheängeyme .1. cheangey p^pé ,en mi prefencia. ibí- tu angme , al abrigo del viéto. Amoang,ruzer íom- bra. Añc'moang , hazerfe fombra.Namoangiychupé, no le hize íombra.Te'o ang me, oque teí' angaipabiy á- ra, a la fombrade la muer- te duerme el pecadcr .Ten- da angtu , lugar reparado, " abrigado, o íbmbrio. Naí- ängtiroeté, ni íombra u/ del. OnemSang Tupa mbu yapé cüé tfaguerarí i encú- brele Dios debaxode las efpecies delpr.n. Añemo- äng guicarjftábo , comer a efcorididas. ait^uí, fan- , tafma. Oyepytü ndaübá angucíi chebc,de noche me elpantó vna fantaíma. f x AngL c.d.ang.alma.y.a. coge^num.i . denota afec- to de amor,ruego,ternura. Eyapó angá,hazlo, ruego- te que lo hagas. Añe'moan- gáraú hecé guiyerurébo, pidolo con mucho afecto. r Te- *~- *r-'- +r~, «re ^^/-AY^.t^^'^K^^agligg: LEKGVA GFARANL 39 Tereho angá , vete enora- buena , y íkmpre fe víli pe- gado el verbo, o primera parte de la or ación. Erehó- angape rae? vaste ya ? Ahá anrá ycó .1. Cheangá ycó abá,ya me voy con aquella propenílon de amor.Omä- noangá pa 1 es pofsibie que murió ! Angá. bA.ÄngM) definí- nuir , aniquilar , apocar. ChemSangabí , me aniqui- lo, yñá.oá. Añemoangabí guitecóbo , heme aniquila- do^ ando aniquilado. A- moängabr,apocarlo. Am8- Sngábí cheangaipáyniom- beuey potábo, diíminuir la culpa, o pecado, por no có- feífarjabíen. Mi iá chere- mSangabí pt é ¿} ü naní'có- forme al concepto baxo q de mi tienen he venñio íin nada.Chemoangabí ñatey, tienenme por flcxo, vil, a- pocado. YmSangabí here- co picché , foy tenido por floxo,apocado. ChemSän- gabí mbia reí ípe, aniquiló- me en publico. Nderecó moangapeéndereruri , por fer tu va apocado, y para poco no lotraxiíle. AmS- angab í cherem b'i a p ó , i de rh quoda,aíaróg,fie difmirpí' do mi obra,va adelante, he dexado poco pör hazer. Amoangabí cherecobc gui yéerecó acibo, hedifmi- nuido mi vida con peniten- cias. Amoangabí cherápi- cfcára reraqua ngatá , he difminuido la fama de mi próximo. A cé angaomSan- gabí angaipaba , el pecado aniquila el alma.v.moängíi Anga. Agora, lo miímo que ang,n.i. Angabey. cuidado. ^í ang,num.3. atí$2 i. b.l. angaibá.r.I. angaibó. r. .1. Sngaiborí: 1, angaibarí, flaco.c. de aftg. alma.vaí. num.3. Chean- gaybá, foy flaco, yña. o f. Cheängaiborí; foy flaqui- lio. Nache angaibari, no íby flaco, angaíbeté , muy flaco. Angaibo.r. el q pade- ce flaqueza. Cheangaybä reí,íin q ., ni para que efloy flaco. Amoängaib ó /enfla- quecerlo. Añernoängaibo, voime enflaqúeziendo. Amoáfmö'angaibf . Ha- K^^^VT^^rT^^CT^-^CTP^SaT^^Qíci^Ut TESORO DM LA gole que íe enflaquezca* |ng yängaibabae tecó,ai re cné;oábibi amyrí angaipá bapipé,el alma enflaquezi- dacon vicias , efta, muya rieígo de pecar-. Ingaibó. Flaco. V.an- Än^aypJ. b.c.d.iagi,al- ma.y (pab)acabar, pecado, bellaquería , maldad, trai- ció,ruindad. Cae angaypá, yo peco , y foy pecador y mi pecado. Nache ängay- pábi,no poco,& :. yná. o a. Angaipaba abaste , horri- ble pecado. Angaypáy yá- baeterecopi , abominable fe.cado. Angaipá tubíchá. .angaypá a$e ängiucalü. 1. angaipaba a$é anga ré3 íenoaehára , pecado mor- tal. Angaipabipi , pecado original . Angaípac? c áe idem. ñanáe rubí pizué an- gaioá ci^ué .l.angaipabip* ndcJcígi Tupaclf rehe .1, Tupací angaipabípí ndo- guerecói , la Virgen no tu- no pecado original. Nona- tSlaögaipabfyíTüpS&no. le tocó Hae ño angaipabi- (ícf rehe oñemoaang,íöla. la Virgen fue concebida fin pecado. Sngaypabaerí eñe- mboabirubae.l.hobapif ó- bae angaipabari , lleno c'e pecados, añgaipabí yá.re.l. angaipá berequara.l.yñan- gaypábae ,1. angaypá apo- llara , pecador. Angaypá- hagué , cómplice ene! pe- cado . Cheangaipahagué ah'e , efte es con quien pe* qué.angaip.Hrii , vaíode pecados, angaipá rembi po royro bae .1. angaipá pipé oíi -mboporoyrobae , em- pedernido en pecados, an- gaipá oyérobu,brota,o re- uerdece el pecado. Ofle* monibeuré oangaypa ogue roburí rano, bueluea los pecados deque feauiacó^- feíTado.JPéboyerobu yme- quero peangaipá , no bol* uais mas al pecado, angai- pá poromBndiibae, pecado eícandalo r o. angaipá miri; 1. angaypá poro iucáey .1, angaipá acé ang reo mee'n- gare^.Langaipá^Tupa' gra- cia mScañyharey .1. mbóy- neyhara,pecado venal, an- gaipá hepugué, circunítan- cia. Cheangaipá, ey note amoai- = ^' «-' * > '-' -KZ ^g^e SS£s LENGVA GFJRJNf. 40 amombe u , hepugu é ra aSrii , , el pecado íblo cor. feílé , la circunftancia no. ängaipá- hipába .1. qi:itíngocába, purgator ie. änfaipaba po- romboguehái.fingaipá mo cañymbába.l. angaipá pea- hába.l.angaipá mbcíhába. l.angaipá gui porooghába. }. änpaipáyorá hába .1. an- gaip äba ri poror 4hába,aj> folucion. Ambogu c } ' apagar , borrar Amocany,per Avñ- 'moangaipai gintecóbo, cheñlm8mbe4ÍiagSamäri, examinóme- para oonfeífar- mt¿ ^YítSagaipa catuí , efta el rio muy beikeo. asa yñangaypá batú,efláiejrtií- po muy malo. Pe Ingaipá rupt ndicatui afc iió, no es bueno irpGr' m$ cami- no. Tiroctérehé yñangai- pá .l.ohlmeengeipabe upé, yhangaipábo.Langaipá ha- mo oicó,da fu cuerpo á to- dos. Angap.c.d.ang,fombra. y. aó. reñir , murmurar en auíencia, llamar , tratar de alguien , nombrar en buena y mala parte,retar.Chean- gaó, murmura de mi. yñä. oa. Añangaó , murmurar destratar del. Yñangaguá- ra,el que murmura. Yñan- gaguába , verbal ; Yñänga- ^>uábo,gerundio.Ebapó än- gaquára.l.ebapó porounga- guara, alia eftan los mur- muradores . Aporangaó guitecóbo , ando murmu- ^andoyamenacando, retan- .do. Aba yñangaofí.,Jioiit- brccjueotxo- fetraeicnásQ- xa-Yjí^Dgaopipäb&ah^ , es murmurado de todos. Na- .yñingaó pirSguáy cfeéjfoy bien quirl:o..Aiiéanga.oueá .teíxoe?firi catóme ée. he- .clio.maí:4J|uifto^ísl iñangaó- ipirí^uai i^uybönguára , no íeinllfinura de ios de acá. AñSngaoítna gbiziháWSL yjupftgMma/^he nombra- do eiíitio en que he de po- « ner mi pueblo. ñanemSnoó Jiäoderemi angaócuéra abi - * « fi r. ^ 1 f i TESORO DE LA \ ¥ É I, si i quVhrioúSma , juntémonos a tratar de lo que auiamos drho, Niñangaguábiche- róga , no me viíitan ,. y no tiene fama mi cafa. Nmän- gaguábi cherembiapó , na tratan de ayudarme. Ni* ñangagUábi Tílpafca, no es frecuentada la lglefia, y no la hazen. Niñangaguabi cherecó, no guftan denri proceder, Añangaó cata £bagarecó, trato de las co- cías delcielo , y pareeenme bien. i AngapibZ. ConftelcV, Sng,num.3. 1' AngarL Defta vez.anga- rí chemärängatü rae cá X Sngaritayco catu^iri , de aqui adelante feé bueno. {V.ang.num.i^ AngAturt. n. feermofo. y.äng.num.^. Angaú. De burla. c.d. -ang, fombra, y au.num.i. cofa de poco momento , de burla. Abáängaii, hombre de burla, agaúhápe ayapó, hagolo de burla. Nambaé angau rugüaiy no es cola de ; burla. Mbaé angau amo paé, no es comoquiera,, es ' jr rfr mmr T mm ' ^B^^^rrr.jsr^^ii^uessLi mucho. Añemorñbcu an- fcíau , fingidamente me con- ielsé. , Anghl. Ni aunaora.V. ang.nunui. Angbotd. Querer. V. pota.r. Ange\ Aora, V.ang. mt mero i. . Angecó. Deíaffofsiego. V.ang .n.3. tJngerabÁ. LleuarelaL- ma.V.ang.n.3. i^^frf'.De :.qui adehn,* te.V.ang.n.i. . n. : el centro agudo, anguai, la -mano de mortero ,0 almi- rea. Y afsi llaman al árbol de que fáfe el balfamo , y por otro nombre íbírápa- yé.anguáibá, mortero he- cho, en algún árbol por los caminos. Anguápipé. b r mortero chato el centro, 4 fuelo . AmSanguá íbi rl,ca^ uar el palo por dedentrp. - Am8aneuá pipucú cambu- chí,enfanchar el ollero el vafo por dedeni^ro.. Nimo- ángua LENGVA GFARANI. Síngúá catu hábi eboccíib qua , no eíta elle agujero biencauado. Anguü. Árbol de bál- íamoJ aiii ra pay é . Anguzu* Fanuíma. V. ang.n.4^ Angueu AñtQJO. 'Vi ang.n.3. Anguyk. Riton. Anguy- amboahá , ratonera en que los cogen, anguyáqua , íu sueua. änguyá yagua, hu- roneo comadreja. Añil. En ningana mane- ra , lo mifmo que ani , ne- gación. Anyí enera , vano mas yo. Au^í cherá cnean- gaipá,yanoqiiieromas pe- car. Anví ebapó chehoey coi terea,guarda,no quiero ir ya mas allá. Anú. Paxarillo conoci- do .1. anurípé. anS guacG, otro paxarillo femejante del agua. A. ante ñ. 2ñt. Rempujón. Che- moaíia'jme rempuja. Am8- aña,yo le rempujo^ momof anandára moaíiandába^na- mSanni ♦ no lo rempujó, X m'oana ana pip^ amocce. 1. ymoaíia aúáramo amo- ce,hizelo íälir a rempujo- nes. AraoäñSyéacei ymoV cerno, rempujarlo con en- fado.aaäi .1. nariäí, mueíca de palos y flechas. AmSa- -ñ|i , hazer muefeas por el cuento de la cofa. timba- /iai,muefca de flecha. Yña- -ñai pecf cherui, foio la mi- tad de la muefea tiene mi flecha. i^#äi.Frantera , enfren* teiCheäñäi heconi, efta en- frente dejni.yna.oa. Oño- ahäí heconi , eftan vnos en- frente de otros. Amoño- äñäl, ymoina , .poner vnos enfrente de oíros, Oñ8- uñaí oroguerahá,lleuar en- tre dos m vn palo, ñände amotarey mbára uñalme yaycó,eftamos en frontera -de enemigos. Aññ. Muefca. V. aña, Añxng. c. d. ang. alma. -yha^orrer^iablo.Añang Tupa remímonanguera aé, es criatura de Dios. Oye -eco a Txipa poaguí, recibió el fer que tiene de Dios* Yporagí'etei íbápe hec6 porombueúxámor; fue her- L a mo- K á 1 i Í J TESORO DE LA mofífsímó todo el tiempo que eítuuo en el cielo. Tupa tai-ra abáramg ñemoña ha- guepeé rerobiápotáhague- revrehé' oyé-hegui heitigi ibiapi tepe > y por no auer querido obedecer la huma- nidad: de Chriftb, lo arrojo Dios al centro de la tierra. Haubié hendába acol he- ¡quatiba añufetámä yaba- mo, y por elfo fe llama a- quel lugar pueblo de los demonios . S * Miguel An>- ¿élés rübichába m&gueco- rató ©mboaparayti añan- ga.I.ombo IbYápí mburá freytíca J. oytiäpiá mburü. íiey tfca tat áapfr épehemírm borará ráWap'írefme y- Songa, S. Miguel arrojó al demonio en el fuego que ha de.padecer fin fia. Añanga- íequara,endiablado.Añan- gä ndeyurá ndererecebo angäipaba pipete! demonio te frehe enlajado con peca- dos . Añanga poroaangay tepe' ayeapicac á .L ay eap& fabí y di ordos a la tenta- ción. Añartga poroacán- gaihaba, tentación. P oro- langayhíra 3 tentador* A- ñanga raitine angaipabac- piá , es el coracondelpe^ cador nido del demonio. Añaretama X añar eta J. añangareta, infierno. Mz- reta maguibérami abü, pa- réceme que he falido de! infierno. Nda etei eté yyP ribí rapopé ocapueaítaar ñaretame guara , crueles alaridos dan los condena- dos. Añäre'tame ndipori &a .L ndae^acäi añareta- ma , no ay día ni luz en el infierno. Quarací porott papé'ndoari añäretaine, no tiene luz el infierno. Aña- retama *b*apítepe tur, e£a el infierno en el centro de ía tierra. Kdiar ice añarg- tameguarane r no tendrán luz , ni dia los del infierno* Aracac oré* or ocemihe aña retämägujne: ebapó'gua* r a ndoy abo rfguaí , nunca Mdremos del infierno di* zen los condenados. Añan- giyára^ dizen a la viuda» äueña del alma que anda vagueando . Añangiyara ndoári opiábo , ya mi ma- dre no pare j no tengo ya gaiefc m& llore '* ab eífeclú de : rV r ~-* 1B™r r ÍB K -'S T'^J I g'lffgT lg "■* ¡-Wj4<¡r^ LENGFA GFJRANT. 4} de lo~que las viudas hazian arrojándole de pechos con el dolor de la muerte de íiis maridos , y fe folian ma tar. Aañangeroyi , hazer baxar al diablo; dize el he- chizero. *Mwgaptrí* Frutilla co-» nocida. • ^we^c.d^ye.nu.2. y {bejaunporefíb» Añebe ndayapoi , am por eífonolo hize. Chenu^ pa rír e ebocoí ah e ; añeb £ Bda haihubet; porque tñt me caftigó no le amo mas» V .ayebé, que es fo miímo» AneboZ De veras , con pcrfeuerancia , k> mifmo q ayeboi, ciertamente.. Añe- boí' aba marángatu che, ciertaque foy hombre ho- rado. Añeboí'ahe, en ver- dad que fulano , &c» Añe- bol' cheguarhu pot á chere- reco catu , con defeq de q yo le ame me trata bien* Y.ayebo. Anéf. Que ais i es , ais i pafía. Añey am8paé,íí bue- no fuera. Añey angá rae! JL añey porac' .1. añe'í' nän- garae! que afsi pafla. Añéí' córeá,bien es, bien 'eflä. a A íi es cierto. Añey nfcngáj cierto q afsi paffa. Añcyn- garae .1, ayetengaraé, afsi es verdad es. Añe'y ngatuí, es verdad, Añey panga rae? que afsi es > Añey°tämo," ojala fuera afsi, Añey ta- mo pae,TSpa ohehagí cha* gíabárecócueraí ymboe- pi eyma ychupe rae l fuera buenoq 'disimulara Dios con los pecados de los hó- bresjm caíligaríos i Añey tepia teco aguiy eihába raerá! que eíto es el buen íer que dezian , . y- yo no lo fabia! Añey amSpaé I auia deferafsi? An¿. Solamente» V.ño. num.2. ■; Arrüba. Abraco. Che- añuba,me abraca, Añäníí- bä,yo le abraco, ngä y hara, ,haba.Añeäñuba,Iefu Chrif to recó acicuerehé , abra- car fe con los trabajos de Chrifto nueftro siñor. Añe'nuba, abracarfe cerno los que tienen frió para ca- lentar fe. Añäñuba herecó- bo^tengolo abracado. Aña ñubähenoí'najeflar abraca do a © i Sä ^S PS S ^S TESORO DE LA doconcL AñaaubSibVrá-, j Jiupíguiyeupiabo , abracar 3 el palo para fúbir por él. { Añañubaypohébo.i. apo- ¡ héyñañubanga,eñarecha- 3 ¿os y abracados. Oñoanü- ba,abracarfe vnos a otros* MmJ J. ayumi' J. ayu- nando* , pefcueco chico. t V.ayu,num.3. Añurí: Vna cfpccíe de langoftilla. *- A, ante O- {jt "^ö.Vnos animales amo do de perros que fe crian en lagunas . w¡ c¿¿.b. reñir. Ayaó, yo 1 riño.yyaó.oao.yyaó gua- bo, gerundio. Yaguira.l. aohára,el reñidor. Cheai- bemé,no me riñas. Cheao- hábandipóri , no ayeauía para que me riñan.Ñdiyaó hábi yepc hembechog , fin reñir le haze hozico.Mbo- ro aó porarahára, el que padece riñas. Nache aóná- r i, no tengo quien me riña. Oaóhabey relié hor'i , ale- grafe porque no le riñen. poroaóbó , el que padece riñas. Yporoaó;é eboeoí, cíTees pendenciero. Pero aohára , reñidor mucho. Cheaó,riñome.Pigeyche* ao,fiempremeriñe. Ao.b. Lienco,ropa, vel- tido. Cheaó , mi ropa , mi venido,* es mi roj?a>y ten- go' ropa,yyaó,oao. Nache aóbi , no tengo ropa. Ao- bapicha?, ropa arrugada. Ao abiyü, pelode ropa,hi- lacha. Aóacc nema man- daba, capa, o manta. Ao- haca, ropa liílada,p liento liftado.Aobirc, trapo. Ao- baci,p€daco de ropa, y ro- pa corta como jubon,fayo, camifeta.&c. Aorabiyu, ropa conpelo, ó pelo de ropa. ~ _ Aóbayapo.l.j Aóbayáticá.1.1 &%&* Aobaypíá. j •• A , Aóbaiguc .1. ao cragne, trapo. Aobaimbé, ropaaf- pera. Aobayu,cu£llo,o va- lona. Aoayürupi.1. aoyuru- pi, cuello de venido. Aoba- ydupichaí abanillos de cue lio. Aobebé, vandera,pen- don.Aobeb¿í,aftildevan* dera. Aobebé rereqüira, Alférez. Aob ecacang,lien rvr ¡ ~r¿s K r' r .iR K ~r +* . -- *r— «s£L«r-«- ^BSSL^BSAu^er^J! -éc^*'-. s " íf&sf&^ LENGPA GFMáNl H- 'f o ralo. Aobu,r opa negra. Aocarac/t gué,ropa corta. Ao cororog.1. ao coró c"o- róg,andrajo. Yyaócoró co rógbae,andrajofo.Ao ché- rembiporutiba , mi traje ordinario. Ao embei .1. ao. rembei .l.ao rembc, orilla de ropa.Aohäb^baejíayalj» y ropa frail'efca.Ao acape- bóg,fayo,o jubón. Aoha- tí'bibi, ropa cópelo. Che- aohatíbibimbité, mi ro- pa no eftä aun traída, tiene pelo. Ao haííuí, ropa raí- da. Cheao nda hatítuí ran- ge , todavía tiene pelo mi ropa, A oheip*r a .1 . pítuc a- pi,ropa limpia. Aohen em- baí, ropa con fluecos,o an- drajo .A o rené'mbai, flueco de ropa , o cofa que cuelga della. Aoypoaf í'l.ao ypo- cuerimi, ropa vieja íin pe- lo. Aoypotubí, ropa blan- ca. A o ypot ibi bí-, ropa nue- ua y vieja , el pelo leuanta- do de nueua o rocado de vieja.. Ao 13a mí ni', lanza- dera de texedor. Aoyyá- pu »gua$u« , ropa anchicor- ta. AoyiDa, manea de ro- pa.. Yibaaó , manga de los T bracos . Aoyíbr o3,abeftu- ra de ropa , golpe de man- ga s,&c. Aoyú?, ropapo- dr ida .A oy úgat a \ r opa me- dio podrida. Aoyúpi,aba- dexo, cuello .1. aoyurupi'. Ao mboaqueohába,doblez de ropa , y los palos donde íe vrde,vrdidera. A o mbo- tipába.l.ao mombícába,bo tones, corchetes. Ao mírí netín hipaba , len cuelo de narizes.Aomondíqui haba coladura de ropa , y donde la cuelan. Aoymondiqui- ptra, ropa colada. Aoóg, pabellón, y toldo.Ao orna- no baé- , rcpa a mas de me- dio traer,yavíeja.Aopi^ä Iizos de texedor. Ao pia- ña, trama. Ao pyta, ropa colorada. Ao pope no .1. ao popihó , liriuelo de tela. s. vna bueitariola quando la v.rden. Ao quía,ropa íiizia, Aoquy tí", cortar venido. Ao ra£ óg,polilla.Ao rem- bei ru,carpas.Ao ruguéra, yefca* Ao tembiporu, tra- xe. Tambeaó, pampanilla delantar . Amondíqui a o , colar ropa; Ambobíbi ao, ftftrear. Ayaoaioñsic, vdP «te I I I 1 g£l SssSSBmSI^^Sf^S^* í*-/rtr7ha- zer que fe doble. Amboyo- apá ñb% /ymboyacecóbo, colgar doblando,como los tafajos,o longanizas ,. Apa* *baba , la efquina de la ca- Tioa,caxa, y cofa femejante por dedentro.CaneO chea- p4pá cheripnga,eftoy abru- mado de cafado, Abaapá, Labáyyapabae , el tullido. Ayeáparóg , énderecomg dize-eltullido. Ayaparóg, enderezar lo tuerto. Ayá- parogytapiba , enderezar el popero la balfa por el rumbo que ha de licuar, Ndayeaparógi porabiqu? aguí, continuamente tra* bajo. Añ "mboaparég teco* ma |igatuupé angaipaba- gu*, leuanté cabeca en la virtud contra el pecadoJPe yáoarog pendecó apacué; tecómarangatüíbícatú ru- pi peatabo pequápa, ende- rezad vueftros paífos a la vir- r-^íúsrr ****** ¿m** ^p**^ =S ^^f^^ ^WMtf ^ LENGFA GVARANI. 4f virtud, dexando el vicio. Apa. El cuerpo, o íujeto de la coía. , y con efta partí- cula íe componen algunos nombres que íe ííguen. A- páicu, entidad caliente.A- ñemboapá acu guíYena, an- clóme calétando todo. Yya- pa acu ymbae , cofa no ca- liente. tApacañy. Perderte to- do el íujeto. Cheapacañ^ ipe, íumergime en el agua. Peapa cañy pequápa an- gaypába pípé^eftais íiimer- gidosen pecados. Ambo- apaeañy ymíámS , hazerle eíconder totalmente. Caá- cupe cotí quarací oñembo apa cañy , traípuíbíeel Sol por los collados. ApacuL Doblar, enco- ger , coger. Ayapacuá aó, doblar ropa . Ayeapacua roi'gui , acorrucarfe por el frío. Oyeapacuá cheyíba, hafeme encogido el braco. Amboapacuá áo , doblar ropa.Ayapacuáucá aó,ha- zer que otro la doble. Ay cy iba apacuará , íanar del braco que tenia lifiado. Ayapacuárá aó, defdoblar < ropa. Ao apacua, lio, fardo de ropa. Ynímbó apacua, obillo de hilo. Ambo apa- cua in'imbó , hazer obillos de hilo. Ayapacuá i og,def- doblar. Yyapacuá hugue, doblez. Mboi oyeapacuá pe embeipe oíha,efta la cu j lebra enrofeada cerca del camino.Ndoye apacua ró- gí ahe oupa , fiemprc efta efte ociofo , no íedefem-. büelue. Ndoyeapecuábai ahembiápaum: : Emi v net multum inter alt os. Apacui. c. d. apa. y cui, eaer,derocar , defmoronar. Cheapacui,caefeme la car- ne de podrida,yyá.pa. Am- bo apacui eneróla , desha- go mi cafa. Yyapacutche- róga,caefeme la cafa. Ore- , apacuíeí caneo gui,caemo- nos de canfados . Amandau ramí^yñängaipábaeyyapa- cuí anär etame , como gra- nko caen los condenados en el infierno.Oremboapa- cui ta'ci ,1a enfermedad nos ha derribado . Yyapaciií ocabeipóbae , caenfe los borrachos . Amboapacui iba yimSGcuna , hago caer i i i I TESORO DE LA la fruta meneando el ár- bol Órerechacabéoyapa- cui pá oeoty rubae,afsi co- mo nos vieron fe arrojaró en tierra los de la zelada. Aracany ramo , yácitatá guendá bagui ca oapacuí- tane , caerán de fus luga- res las eftreílas el día del juyzio. fiande roo, yvapa- cuí nándetuyumo, ñande cängaguhibrpe né , en los íepulcr os quedaran, nue£ tros cuerpos mondos. Y ya pacuí yepeñander oó ,oñertv bo óó yebí oñembo^bíbo* ñander^cobéy^iramonc, aunque nuefíra carne íe deshaga , boluera a íii fer quandó reíucítemos* Oya- pacui imamítanga, ya ha, nacido la criatura, Apacóg. o d.apá. ycog, majar /machucar > moler carne,&c. Ayapacógvru- guacü potiácué, hazer pif- tó de pechuga de aue. Caá- ümí'ayapó yyapacoca, ha- zer guiíadillo de ^yernas majadas, ceó apa$óg, car- ne molida. Yyapacog, efta molida. Yyapajog pirarlo molido. y^Äu.c.d.apá.ycíícS, temblor, tembladero. Tu- yú apacu$u , tembladero, puntano.Abáapa cucu, hó- bre largo que fe bambalea. íbívi apacucu ; palo que íe blandea. Apdcu cu. c.d. apa.y. eú- cu , altibaxos , eftar tenta- dos de plural folamente. Ore apague ü,eítamos Ten- tados . Yyapacucu mbia oquápa , eftan todos fenta- dos. lApacurág, c. d. apa.y ^u- rug, atolladero. Che apa- ^ur-iFgyeftoy atollado, yya. oá. Ambo apá§urug, hazer que fe atolle. A pacurugeá- ba> lugar donde íe atolla. Chereroapá^urug tuyú , hame íiimido ei lodo,o cie- no. Peapácurüg teí'pequa-; paangarpa bapipé, eáais encenagados en pecados. Benderero apác¡urúg,tecó- angaypay la mala vida os tiene encenagados . Aptgui. c.d.ap&yagu& .bayben)bambako,o baybé^ da borracho o flaco. Che- apaguipagui , andpme ca- yendo yyá.oa.Cheapagm k ^ai^ g-iT^ *r- ■•£^^j^i £K J B tt^^^ m ¡1S* mr *?'" . f 1 ¡ 2'* ¿ LEHGVA OVARAN L bí,boyme a caer. Ambo apagui,hazerle bambalear. Namboapaguii , no" le me- neo. Cheapagui pagui gui- atibo .L añembo apagui, voy me contoneándo. Q%- gui chema ápagui , el vino mehazedar baybenes. A- ñanga chembo apagui pa- guiangaipabarehé ,haze- me dar el demonio tr af- pies en el pecado. Ahean- gaipá apagui cueróg,apar- taríé del pecado. ^A^a'íqui.c. d. apa. ypai, colgajo^.quí^tiernojmar- chitar,amortiguar . C aaro- -quí , yyapayqui , ios reto- nos fe han amortiguado. Ibirá apayqui , árbol mar- chito. Cheapáyqui. , eftoy- me cayendo de flaco. Á- ñembo apäiqüi cheyc ;ö&> cürämS, enflacjuezcóme có «I ayuno. Yctíoacu ehénT> boapáyqtÖ' , enflaquéceme *1 ayuno. Aniboipá?quÍf chereteguiyésoacubo,mor tífico mi carne con ayun- nos. Chembo apaiqüi' ca- neo, hame derribado ¡gl tVa bajo. Penddó yerobiarí, pembo apayquí herecó 7* acibo , la iozaniadé vuef- tra carne mortificalda con lapenkeneia. Ajpayh.. c.d. apa, num.2. y Haye , medio cofa incli- nada , humillada , torcida por el medio, fbáapayé, fruta humillada como hi- go,&c. Cheapayé imá , ya me inclino dize el viejo* iCheapayé' yehupe , hizele reuerencia. yyá.oa. Ñachc apayei, no me inclino, o no foy corcobado. yyapayé ambajá, los higos fe humi- llan de maduros. Irá apa- ye, plomada de albanil. Am bo apay é pacobá , colgar plántanos a queíe madu- ren, íbápeguátatecó rehfe chere^aá hagueréy : ¿hent- boapaye teí , ibipégudra mbaé raihúféhé, él ño con fiderár las cofas del cíete me ha vhechö i indihár a a- •már las de la tierra. Gfef a- payéguiteC'óbo, ando ¡de- bilitado. Apäytre.cM apá¿y(fe- re)boluer, reboluer. Gf&¿- ápáieré-, y^merébüeluo, yya.oa.Ahembo ápáyéfé- yerc , rebokaríe. Átpfeo M 2 apa- 4 i i á DE LA apay eré hera hábo,lleuar a bucícos como barril. Che- mbo apay ere chererecó re c¿bo,arraítranme.Taya$íi öyeahumíindá teí', oñ'e'mo- «nätiiyitapaciirug pipé o- ne'mbo apay erebo , enlu- tar de lauarfe el puerco, fet cníuzia mas rebolcandoíe cn el cieno. fApamá. Reboluer. V. ayuá.n.i. Apamont. Mezclar. V. mona. ApaquL Reborujar. Y. apacuá* ^w¿c.d.apar.y.á.caer, caerfe de fu efta'do. Che apara, caigome de mi af- rento, ó eftado. Oguero- - apara cheróga chembac, .abunda mi cafa. Chcrero- apárichebohiitaba , haze- iíie caer el peíb de la car- ga, iba guäeäng oguero ápará,, la fruta tuerce el ^ajocon fupefo. Ogüero- ápará cheanga tecópochi, abruman los ,vicios mi al- ma. '■ . Jparatiu c.d*apa,íujeto. 'y f yti ) derribar (a) caer, 4erroca,miento , Cheapa- rayti, me derrocó, arrojo, yyá.oa. Ayárarayti , yole arrojo.bo.hára ayaparayta yñeengué, rechácele íus pa labras. Chembo áparayti, me derribo. Ayaparayti 1 , tec ornar angatu,dar al traf- te con la virtud. Qyaparay- tipotáañangä ñanderecó marangatú , el demonio nos quiere defpcjarde la virtud. Teco marangatú moaparaytí hamo angaipá- ba , loque derruye Ja vir>- tud es el pecado. j^ra/a.c.d.apá.y.tata, efpeiTa,ey apar ata, miel ef- peifa. Amo aparata^efpeí 1 faf . Yñaparata cheayu,íoy fuerte de ceruiz,foy recio, y duro de juyzio. Ndeay u- apärata , eres tenaz. Che- aparäta.foy tkíío, derecho y graue . Añemoaparäta añangupé, efloy recio con- tra el demonio* Cheapar a* ta yépc : tací chemocan- gi^aunque íby recio de mió la enfermedad me ha de- rribado. Añe moaparata' te cá märängatü rehe , foy confiante en lavirtud. Añe- moaparata teco angaipá re- £^»g ~ —' *r— +~ T-' ^¿ *B&LGS£ZJS& ¿^~!^^-1 E!2ZJBZ LENGFA GFARANIi rehé -, foy perfeuerante en pecar. Jpared jCoCcí eíquinada,y facadas puntas por las eí- quinas. Amboapareá , la- brar madera, o coías ais i. Apar eco. Yr a los alcan- ces .c.d.apá2 . ytecó,inquie tar. Ayaparecó abá ; fuile a los alcances. Cheapárecó recó ahc chererecóbo, va- me a los alcances. Ayapa- recó teco marangatú , voy a los alcances de la virtud, yeyaparecó recó aubc, te- co marangatú , feguid la virtud. AparerecS. c. d. apa. % . y recó, tener , lo miímo que aparecó .Cheapárerec ó ,fí- guiome; A yap amerceó, íe- guile. Cíe parerecó yepé hae nia cheraihubári, aun- que me figuio , no me co- gió. A yapare recó abatí ru- ü , reboluer la maíTa. Aya- pá:erecó vrugacu rupia, ymbochiríri pi r ama,batir nueuos para freír. Aparm.cA^Ly(íbí\) al lado , fignifka , apartar, poner doblado lo que fe cuelga ,opoae. ^yaparibi, ymoí'na j pongoios aparea- dos. Ambo apa yciÚ. idé. Ambo apayoibi* ynímbó', torcer dos hilos en vno. * Aparícú. c .d. ap á .y ti c vL ralo,desleir.AyapariCu eí, desleír la miel. Amboapa- ricü,vruguacu potiá yyá pacog pira , hazer pifto. Hacibaémbae aparicúhou cató , los enfermos comen bien colas liquidas. Che- aparicú nde raí hüpa,eítcy derretido en tu amor. Cu- ña rechacabé oñembo apa- ricuhaihúpa, en viendo la muger,lue^o fe derrite por elle, Curí aíi tamS Tíípä raihu bai i peñembo apa ricúbo pequápa,óíi os def- hizieredes en amor de Dios. Aparóg. c.d.apá, tuerto- yóg , quita*. Ayeaparóg guiriemi'mo, di la buelta, y efcondime.Cheaparóg, yo me cndereco.v&oá.ambo- aparóg, pindá, enderezar el ancuelo. Ayapáróg yta- pába , enderecar la balía al rumbo, ca.bo* Pira pindá- oyaparóg^l pece endereco el ancuelo. Guecóaparog 1 i 6 ¡5 I si i í ! I f % ®ti*®*¿miUtEb^makm&**i*á*&¿Í TESORO m LA taríe la tez que tenían Apatíngí: C cni ziento,Io mifmoqueapätí. ApatubíN .z$*xt Apatucd. Golpear , apo- rrear . Ayápatucá aó ,lauar ropa. Cheapatucá, me la- lian, ; ! ^¿c.d.á.fruto.y.pe. Superficie, calcara de fru- tas , de chira cafcara , y de Jhueuos, eícama, cofa exte- rior, ibaapecuera , calcara de fruta, yya.oá.vruguacu *uptá apecué , cafcara de , hueuo.AvapéPg*l^ñapepí; defcafcarar. Yñapepímbi- rcra , defcafcarada cola. Y ñape píndágucra A. yñV peög haguera,las cafcaras. Piraapecuc,efcama de pel- eado, ^AC,d.a.n.6.yPe.n.2. defte tamaño tanto como cfto feñalando. ápeñotete- reríí, trae tanto como ello, apeará, tanto como efto traxe, Ape, allí aduerbio de lu- ? gar. A peí note , alli folo. Apebe , halla alli . ápe híní; •alíi eíla. Ape gui , da alli. Na ápe ruguaí , no es alli. Na potarey, incorregible. Ahc. có mboaparog , corregile. Chembo eco aparog , co- rrigiome.Ndaguecó mbo- aparog potári , no quiere fer corregido. ApatAyí. c.d.apá. yhayí, irecio,coíaefpeáTa. E'apa- ta|i , miel dura.-y y ápataya 'fmbae, rala cola; Ambo- japatay i , efpeííar. boMra cheapatayí añangupé , tú- ceme fuerte contra el de- monio . Añemboapatayí, anängupc, hagome fuerte contra el demonio. -Apatí'.Lapatubí.c.dezpi, vytljblanco, ytubi ,ceniz ien- to,color cenizientOjó cola enharinada, ó llena de poí- no. A6 apátubi, ropaceni- zienta. Cabayu apátubi, cauallo cenlziento.. Ambo apárubi' , llenar de poluo, ceniza,yharina.ñaade apa- tubi nieme , ñánde tibipe. ■ ¿*e , bóiueremonos en ceni- za en nurftros fepulcros* yñapatL'i , ma,dizenlo a las calabacas quando eftan fa- % opadas. Ayéapätí mbo- $¡u£, refregarle con agua,ó azey te el cuerpo, para qui- ^mmnSt im' r-^ 1 ^- ' ~ ~ r ' * r ~- i ír '" *** ' * BZZUB2£íJ F'<" ' -*"" ' -V ' -^> ' ^ *^d V, <ÍBW«C. T ' LENGFA GFARAKI, 48 H$ ápe rüguui checni , y o nodx:qneeraalli. Apt. c.d. a. i.y.pc, cofa líana,n.i 6.fuperficie,cara, tez.Cherobá apé, la tez dei mi roftro. Yápepó apé , lo defuera de la olla la ííiper- ficie.yya.oa.Abatí apécué- ra,cafcara de Hiáiz.Apécy, tez liía. Cherobá"ap¿fy- ngatíi, tengo la tez del rof- tro entera. Che apepigué, tengo la tez amortiguada. Che apecuerima , "idenu 1 bi apé,fupcrfieíe de la tie- rra. Amoape cy , aliíar por deruera.Nimoapefy mbá- bi,no efta alifadOí AmSape cang,en jugar la mperficie. Añäpepangatu, labrar bien la tabla. Yeti omboapepü íbi , abren la tierra las pa- tatas de grueíTas. Yyapepíi lájíuenael calabazo, óco- fa hueca. Ayápecáyacotar, y dar en la íuperficie. Tahí oibi mboápéapcylas ormi- gas andan debaxo la íiiper- ficiede la tierra. Ap-K c. d. a.n.5.y.Pe.n. 1 2 .atajadizo, cerco. Che- apc,me cercan, me atajan, yna.o a.Aáape,atajar,cer- car con a%o* Añapc r. cer- car el río para coger el pefeado. Cheap?'tatá,e£ ; toy rodeado de fueeo.Añc a pe 1 oí atapi pe,cercarfe có tapias. Chañeapp ñande a- mStareymbára gui, cerque monos por nueífros con- trarios, äñang ñaride ápe ñandererecóbo guemimo- e8ngua há potábo , el de- monio nos cerca .defeofe* de hallar a quien* tragar; Yñapc tata ohobo ñnrupí, va el fuego^ cercando los campos . Aneape ceo -raa-' romo, encubriríe el ; caca* dor de la ca9a.Ayapó*caa^ cágui rleap'cíno, cercaría de ramones. ñandeäpeha^ m8 Sacramentos chárecóV añangaupé , tengamos por muro los Sacramentos con- tra el demonio. NinSp ffilg bi cheretamií^ no tiene mu- ro mi pueblo; Yfiapehaguc ra chayti mbúrú/déroque^ mosle fu -fortaleza, Afhc.dz a i cuerpo, y. pef quebrado, num.- 13 /cofa tuerta. Cheape, ando ago- uiadou Yñape,efíá tuerto, o^quebf a4o¿ Aáap e } entor* tar. i i 3 I TESORO DE LA tar.tiio;hára,hába. Tíapc, flariz tuerta, cañápc , ojos tuertos,bizco.añapengóg, enderezar* ca. cara» caba. Añapengog cherecó , en- mendar la vida. Niñäpen- gocibi cherecó range, aun no he mejorado . la vida. Aba eco apengogapyrey- ma, hombre de defordena- do proceder. Cheñee taté- cuera añap-ngog , corre- gir fe en las palabras. Ape b. c. d. a. cuerpo y (pe} chato, num. i é. cuer- po pequeño. Che apé , foy pequeño de cuerpo , y ya. &ft. Añemboapéi'ma ,ya •tie he hecho peque ño,y ef- toy coníiimido.Nache apc bi,no foy pequeño.Cheape Sta, foy algo pequeño. Pe- ñsmbo apebí ey ramo cunü mí' minga ; ndapequeyché ibápene,fino os hizieredes pequeñuelos como niños, no entrareis en el cielo. Apea, r.c.d.ape, íuperfi- cie y a. fobre, num. i o. fit- perncie. Nderecó apeara- m8 ño ereñoty teco maran- gatü. heñoi cereymo,pl an- tas la virtud en la íuperfi- cíe para q no brote. Ayápc aróg , quitar la fuperficie. Yyape áramo note ayeai- ró , no coníumi el a¿fco con muger intravas. Api ape. Gufanillos que buelan. ipetíng. c.d.apé.ybang, tuerto,reboluer,reburujar» abrigar.Añeápeban gaco- y aba p*pé , rebueluome en lo fracada. A¿apcbang, abrigar a otro. Amoñape- bang.,hazer que fe abrigue. Ayeobaapebáng , embo- car fe, ^Äi.cd.a.z.y.apc.l. ybi.4. Xeuantar la vifta, andar inhieíto , entonar fe, cuidar. Cheapebí guitecó- do, ando inhieílo mirando, Anemboapebí, ando concia vifía leuantada. CuñS yya- pebí catúbae , muger libre en mirar. Nda che apebiri guitecóbo guiporabí qui- bo , no al$o mano del tra- bajo. Cheapebi guitecóbo Tupañande quaítaba ri y- mboayébo, tengo pueüa la mira en el cumplimiento - de la ley de Dios. Peyape- birimé angaipába ú , olui- daos ■¿gr^-g^ <&>*: &"• & LENGP'A GFARANL 49 iäaos ác pecar . Chcapeb? pcbfgurtupa Tupa uände- cjuaí tabári , írnbo ayebo, cuido mucho de gu irdar k ley de Dios„ Apebú. c.cta.cuerp©. pc^ chato. b&. íeuantaríe indi- geftion de la comida ahito, leuiarfeel pan. Yyapebu eherembiu chébe , eíloy ahito. ASemboapebu, he- me ahitado. Cheapebu ? e£ toy ahito. Ambo apebu mhuyapc , leudar el pan, lo mifmo es TopebtL o4/^íaí.c.d.A.2.Pe. 1 6> cá.4. y. Idiminutiuo. Ha- zer fcñas ., dar del codo , ó tocarle en la mano fútil- mente. Aüäpe caí , hizele feñas, tocándole la ropa, o dándole del codo. Chea- pecai,hízome fe-ñas. O/iä- pecairamSi note angaipá- bapi'pé : omboaquí' ym- hoabo , en hazicndo las Te- nas con el pecado lojemer- nece,y lo ckrriba. Aféau Lengua y paladar c. d. ap ?•. «5 . y cu. nume. 1 . Cheapecu. mi lengua, yña. o|.apecu ay íjagalíar.ap'scñ ca , frenillo de la lengua. r apMpvryr?, lengua expe- dita. Peyeäptcu mocnitf pendapichar.atecó abiqur eymo, refrenad la lengua para no tratar M vueftros próximos . Acc äpecu m8nl bí íbáhai .1. poro SpecíS mSmbi ibáhaiXi báhat po- rocumbichá, frunce la bo- ca la fruta verde. Che 3ps- cu ät a, no tengo lengua ex- pedita. AflemboSpecú apa cuá gume£hga, hablar ef- tropajoíamente. ígapi cui- ta äpecu , el lomo del re- mo. ^ru»ia.c.d.Hapeg.y Tu.n.2.y A.coger .Hollín. Ambo apécüma , poner al ñumo.V.cuma. ri \p:¿ . udpecy. Superficie liía.' V^ape.4. jfyá. Superficie, ó tez delgada,dirmnutiuo de apc num.4. íupá apeí, la yeriut que íe cria en las lagunas íubre el agua. Amboapeí ñotetbotí, efparcir flores ralamente. Amboapeí caá, poner muy poquita yerua en el calabaco para beber. Afií>mboapei cheremityn- guera,íaleya missébrados N A$%n~ 5 ¿¡ ©, ■4 % 3 % í J TESORO DE LA lAprngog. Enderezar .V. ape.num.5. Apenü. Cofa fobrefalien te.V.penu. Apepú. c.d. apé. íuperfir cie.ypú,fonido de cofa hue ca. Cheapepu , me da po- rrazos, haze que faenen en mi los golpes. yya.oa.Am- boapepú, hazer fonar cofa hueca. Yyapepu catu man- diog , ya efía la mandioca curtida para hazer hari- na* Apequabó. Tomar otro camino.V.pé.mi o. 4P*r£b.c.d.apé. Super- ficie-y hercb, paíTar, paíTar el tiro por la fuperficie fin encarnar. Cheapercb, raf 1 pome fin herirme „yy a. oa* Cheaperebí chererecóbo,. ídem. Cheaperebí yñéen- guéra,Iaftimaronme íus^pa labras. Avápereperebiño- te,toquele íolamente,no le herí. Ayaperéperebí che^ ñeepipé, Iafíimele con mis palabras. Ayaperc caá, a- mortiguar la yerua al rue- go par a fecar la . T at á oy a- perebiño checóg , el fuego ha quemado folo el follaje de mi chacafa. Ambcaperé note tatápe } pdííele (oíame- te por ei fuego. Ayaperé> perebaí \ru£ua$íi , pelar muy mal la gallina. Ayape* reb'yquyti'mo, cortara pe- damos fin orden. Ayapere- bote, hazerle el cabello al- to. Ayaperei 1 guiyárápa,cö ger el agua por encima,por no enturbiarla. Oyapere- perebi note oangaipapa- guéra mombeguábo , dize algunos pedacillos , y dexa los demás en la confefsion* Cheaperer£guitecóbo,an- do defatinado. ApererL Defigual.V.rá. feñaLn. i . u&peucL A lacran. Apeu* £a pcpiáj lo con qne muer- de el alacrán , y ab efíe&u- porlaponeoña. 4p/.c.d.a num.2 .y pí .to- car, num.2. tirar dando có el golpe,apedrear, laftimar ; tirando.,, ..flechar fin que éw& carnen.Cheapí, diome con piedra, flecha ? &c,/AyapV yo le lañimc tirando. Aib£ apí,tropecar, caer lafiimá* dofe,ó arrojandofe. Añem boibíapí guiábo , laílimar- fe , - ' - ~ »- a¿ y^ *r~-' ^r-^ S£jms r"- me traf quilan a raiz.^ancipí'caá'ca- tü ? quitar los reriueuos a la¿ ye rúa buena, anapí'apere- bote , deipuntar el cabello, fulamente. Ahapí' ymbo apiracáraeápa , trafquilar- a panderetes % Ancmoäpi- yépé,deípojeme de quanta tenia por darfelo. Chemo- api', chembae rabo , hamc dexado in puris , deyome pelada. ®api v moayc&, he quedado pelado , pobre. Anapí; ñ-mboaraít ápe,pe- lele al juego, ab efFe£tu del' puerco que íe -pela de gor- do,lo toman por engordar. Ynapíndetcí , chetayaf k, efía mi puerco muy £eráe. Am8ápí ypeita, voylo en- gordando. Ni iiapíisr ge, aun no eíla gordo.Yhäpí' a- mo,aora empieca a engor- dar. Ahobápiapí; quitar de lo muy lleno. Ndahobapr- apíhábi,ella muy ileno.V. Pi:n.4.ypepí:n.4. Anapíhdá abatí., defelle- jar el maiz,arroz,&c. Aay t íiapyndó , defoiiejar coía de grano. Amoäpí'rnbae ap. idem.mo.hara .Pynda curc.l.mindó cure,frango- ílo, maíz quebrado , y def- ol le i ado . Äbat * apyndc , a frechos hollejos delma'z, Hatí^rí; cuerno defpu- tado ? qui ar í; dedo corta- do. Ciba api; frente, calila, peläda.Yíba arí;bracomvr tilado. Añaquá ap^cortar- le el dedo. Afilqua apfaba- tiiguera,quitar la punta át la naacorca. del maíz fin. grano, A.yyíbaapí; muti- lar el bra^o. Aíbirá räcäa- gapí^defmochar arboles*; iba api; huello de fruta fin carne. .1. iba cap?, cang api', huefíb mondado , de car- =£ t¡z~¿ t=^í*>^# Tmoico'Dszä oguereco , fulano tiene pa- labras coníblatorias. Huílngué apí, eftan aííen tadas las hezes. AmShüun- gué api herecóbo, poner af tentar las hezes. Nahufin- gué apigi r angé oíha , aun no eítan aíTentadas. las he- zes . Peangaipá r (rungue au aupemboap? api yti apu t aguama peñe mombe guá- bo,hazed memoria de vuef tros pecados para con fe f- iarlos. Cheang api catu cheñ'emombeüré , tengo la .conciencia foííegada def- .pues que me confefsé. Apicá , banco , y lugar donde fe afsientan. Apicá apuá,banco redondo. Apíc- ea pucu,banco largo. Api- rea api, el principio' del af- rento, Apxca cuápe agua- pa.!, apicapité pe aguapi, tentar fe en el medio. A pi- ca apipe a api , fentemeal fin. Ápicáguípe , debaxo del banco. Apic á api'ime, aguapi, fentemeal canto del banco azia la poílre. Apica rembei'pe, en el can- to.V.Téndá. 6 Ají. r.c.dX ente, y Pí. num, 8 .punta y fin de Iaco : íx\ y principio. Apirey .1. apiramey,fm fín.í ríapi,ná- cimientoderio. Caabapi, principio del monte. ñucaa- bapí , el principio o fin del campo lo cercaro al men- te . i bagapi , el primer cié- lo,ó principio de cíele. ñee yoapi , palabras que van <áe mano en mano . Morandú yoapiréra aipó, nueuas fon eíílis que han venido de ma no en mat.o.Amondóyoapt api mSrandu , émbiar nue- uas varias, y varias vezes. Ambo api , dar principio, Bo.Há~a. Amboapi yoyá, emparejar las puntas , ó eftremidades vnas con o* tras.Amboapiyá,pegar las puntas a otra cofa, Ambo- apipá,dar fin, acabar de to do punto. Yyapí pá che- rembíapó , acabóle ya mi obra de todo punto. Áyapi niombá ym8mbegUabo,to- dolodixe. Ayapi m8mbá herahábo,todo lo lleué. Yöápi.Frequentar.Aca- r ú yo api api 1 , comer mu- chas vezes. Afíemombea yoapí api 1 , frequentar la con- ■a»--- - * — * i — ~ m— ■. * . —■ •mr^zi ^tes m «r-^'^ e ezsL^z- ■ *s—; «r~ • a^ oyoápi ,frequentar , acr e- :entar , y fegundar la cofa, kmböyoapi che ñemom- :>eu , confefíeme otra vez. Mamboyoapir i chéängay- pába , no peco mas , no fe- cunde en pecar. Amboyo- stpi chemba?, acrecétar íiis bienes . Angaipá mbiá api- páhamp nanga, el pecado es la deftruicion de las gen tes. Ayapiraqueóg, tron- char las puntas. Ayar ira- nia, cortar las puntas. Aya- pyru ,' aíiadir a la punta. Yoapiri oro^uerahá , lic- uar la cofa dos en vn paló>T ó como (illa de manos .Cha raha cheapYri , ayúdame a llenarlo en vn palo. Yoapi'- riehúi, coías queefíanen los dos eñremos.Ayapire- t a, cercenar las putas.Aya- prrupa,dar en la cabeja del clauo , ó eítaca para cla- uarla. Apn", el cántico de la co- fa. Api í'aycö,eítoy a canto o riego. Api? guímamom- botábo, eítoy en articulo dé muerte. Api í'ayc ó gui- Ho potábo \ ya eftoy el pie en el eftriuo . Apíi v aicó guiábo , eíloy acanto de caer. Cünaupé oyaupíbae apíñne oicó hece yñemom botábo, el q pone los ojos en muge res, a riefgo fe po- ne de defearlas. Apiñre aicó cheangaipábo , a rieí- go eftoy de pecar. Añemo apii' cheangaip ábo,pufeme a riefgo de pecar. Peyau- pi'imeque cuñaupé , tape- ñeniboapirí imeque hecé peñemombotabo aguarda- os de ver muger.es, porque no os aficionéis a ellas* V. cerí. Ayapiy a ípió, poner for taleza a la punta , de ceño, como nafas , ó tapar algo femejante. Ayapi ru. Poner añadi- dura a la punta. Ayapi ru checóga , aumentar la cha* cara . A íí eapi r ú cher ec ó mar angaturehé , crezco en \irtud. Oñeapif úngete che 3 ra- I s -**4 c~< TSmRQcöD^rS.^ • jraeY,ha/e rcforcádo mi en- fermedad. Amo-ie apiru chembac , hago que fe au- mente mi hazienda. Tem- biapó märäripatu fiabojcjf rehé Tupa gracia oñemS- íteapÍYu,con cada obra vir- tuofa íe aumenta la gracia. PemonS.ipiru Tjpagracia peeme penlmbiapó maran gatu pipé , aumentad la gracia con buenas obras. 'i ApiLc.d. á. ente.y Piá. num.4.mancha,pecas,y co faíemejante. Che apii, yo tengo pecas, o manchas , y mis pecas,&c.yya.oa-Yya- guapiní'yyápia,el tigre tie- ne el pellejo manchado. Am8u apiápiácheaó , te- ner la ropa machas negras en partes. Toba apiá apiá, roftro pecofo,omanchado. Niiyapiá quiri Tupac?, en ninguna manera tuuo mancha la Virgen, Atem- bo apiá guitecóbo angaipá biri , ando ne enfuziando £n pecado. V.piá.nuai .4.V piar?; ■% JpiLbx.d. Api. num. 1 . y Haba. Porrilla , y caput membri íinecute , como el circuncidado. Gütrá^piiJ porrilla de flecha para ira- Ur paxaros. Ambo apii, redondear a /i. iba apiá, fruta redonda. Aba apia- bae¿ hombre que eíla ais i naturalmente , o circunci- dado. Ambo api áyquy tímS cirenneidar . Nachepíabi, no efíoy circuncidado. 3 . 4^ia.c.d.i.ente.yPi, centro , y £. ladeo, ladear, errar. íbi% laderacuefía, Cht.apia,el ladearme yo yha.ca«AíiäpÍa, ladearlo. m8.hara, ambo api^hazer que íe ladee. Aiilpiangog, enderezarlo. Ninapiango- cábi , no íe ha enderezado. Añäpiängog imacherecó, ya he enmendado la vida. Che ndequaítaguéra ere- moäpi angí'eicobo , has e- rrado lo que te mandé. E- YemSapiangí Tupa w% has -quebrantado los man- damientos ¿C he ror 1 erenio api angí' eicóbo,yo rio , y tu efías muftio.Emoapíän- gat* angaipabiyára recó, no imites alos malos. Ere- mSapugí' Tupanderaihu- ba, no hazes cafo del amor agr»" a cierta parcialidad de Indios que comen ruego , y tienen pa- ¿tocoael demonio. Che- apicai re, yo foy proteruo, fin oyr razón. ^r.i.sJ.apihi.c.dlng, alm i.y ri'ít.coger^fofsiego, coníüelo. Cheapici catu, eftoy coníblado. yya. oá,, nachc api c igi, no eftoy có- íolado. Am8ipJ^i.l.am3- ingapici , confolar a otro. ca.ci r a,hará. ChemSapi- ícY.Í. chemoangapicV , me confiiela.Tupärehé chema- •gnduahá ehemoängapiru- habeté , el acordarme de Dios me confuela mucho, Niporo apihicábi íb'ípe— guara mbaé .1. ni poro m8- £ngapa efcábi, no coníiielan las cofas del éralo. Chean- •£apihi'rendabeié Tupaáo, ti objeto de mi alegría es íolo Dios, Aroapj jSÍ länge 7- chcíbigvapore^, entreten- gola hambre. Tupa ario acé apirea guama, folo Dios ha de fer nueírro coníüelo, Chcapi'cíháb&mo arecó , tengoio por mi coníue- lo* | ^r/ii.c.d.apí.dar.yya. abrir, herir , cortan Ghe- apichá, me hirió, yyá.oá. ayapichá,yo ieheri. pa.pa- ra.Ndayapíclra,no le heri, Oroapicháycor.é ; mira r^dVrí tuc íímbo, hazer laco corredizo. Quarepotiapyí miri', ó mbo tí pába,corche- tes hembras. Quarepoti- miri ai .l.m -.machos. Jipyí.c.d.apV.punta.y.ayi, grano, o cofa redóda, pun» ta de nariz, Cheapy í , mi punta de nariz, yna. oa. ápyi ngi, ternilla. Cheapyi nguá , las ventanas de mis narizes. Cheapy í nguá ca- 'tü, huelo bien. Nacheäpyi ynguari , no tengo olfato, apyinguá poquirí; come- con de las narizes. apyi nguára pelo de las narizes. Añ-äpy í iguá robapf tí; ta- paníeme las narizes.Apyí- nyi , humor que corre de las narizes. Roí chemoapyí nyi, el frió me haze purgar por las narizes mocos. A- ñ^apyí nyrog .l.añe apiym- bó^quitaríe los mocos. ^/>yiw¿/í,c«d,apyi,nariZj ypú,ruido,bufido, ronqui- do. Cheapyimbu > yo ron- co, yna.oa. Yñapyí mbü náchemongéri , íu ronqui- do no me dexa dormir. Ta- yacú apyi mbú , bufido de puercos. á i TV TESORO DE LA Afiynñ. Mocos .V.apyi. Apym?. c. d.a. cabecá.y . pi .centro, yma. efconder¿ le, hundiríe. Añapymí: yo mehundo,yña\oa.A«eapy- mí'idem. m8. hará, i gara oheäpymí: anegofe la ca- noa. Yyftaymbaé oñepy- -in£l. ort eapymi', el que no fabe nadar va al fondo. A- moñepymí, hago cjfe vaya al fondo. Acapymí"; cerrar ¡ los ojos.Cherecapymí; ru- pibéaqué, encerrando los ojos meduermo.Ecapfmí; cierra los ojos. Añ?äpymf mbeté cherecó rnarangatu rehé^he dado al traues con la virtud. tApymi: c. d. apz. punta. yy.dimmutiuOjpuntica. A- yapymíquice, facar la pun- ta al cuchillo. Ayapymf' yyápira, aguzar la punta. Yyapymí imá/ya efta agu- zada. Ndiyapvmí i>no efta aguzada; Ám8apymí' che- araqu iá, aguzar el entendi- miento. ^ywi/.c.d.apí.pelado. y (y J diminución, dizenlo de los ojos de los cenados, que aunque los matan, tie- nen los ojos abiertos , y de las perfonas que duermen afsi, o tienen los ojosj al- tados. Yquerecaapndi, duerme con los o}os abier- tos. He^áapíndíahs, tie- tie los ojos faltados. Üp¡M& Gofadefoüc- íadä.V.apy.n.3. u ^4.b.acabar. V- api. tiurn. 6. ¿ & 5^e.ceayc* i yuca,henmeenelcanto del palo, o tabla. Anapy-, Peóe , quitarle la elquma. Ahäp5ngá ? ,ympypengue- ra,auitarlelaefquina,yha- zerfa redonda. ■-•. t ^/^.b.c.d.api,cabeca f ypeb. chata , abatir j¿ aga- char, humillar. Mbac api- pe jabltímiemo.Ghcapipc, yomeagacho,yya.oa. A- n°embo apipé guiteyquia- bo, agachado entrar. Am- boapipcíbíraracang,baxar rr - las - - -m— --i»—.- %'gijBg.y'jr*'-*'^' 1B"- r nr<~* ^SéL ■wifKrfaT.^ LEtfGPA GFdnANT. Ü ■•^ S las ramas del arbol.Ynäm- b ú oíl c'mbo api pe guaub a haragui,agachafe la perdiz de miedo del cacador , Yya pipechei óg, cheát amo, ca- yoíeme lacafa encima.Tu- pa ra'í ohcinboapipc íbága gulfibipe ogueyipa, humi- llóle el Hijo de Dios , ba- sando al fue lo* Oncmbo apipé ramo chéhe : che che- ñyro ychupé-porque fe hu- millo le perdoné. Cheapi- pé guitlna ,. eficy humilla- do. Aócmboapipé- guite- cobo,andome humillando» An'embo apipé uc á> dexar- fe abat ir ^humillar .Naac m boapipé ucá potári , no quiero que me defprecicn, o humille. AmboapipeLí, hazer abatir la miel. Yya- pipé Eí ♦, efía abatida la miel. A0Mt c.d.apL lo prime- ro, ypi. apretar, abrumar, • apretar. Cheapipi chebo- hííta , abrúmame la carga. Che ..pipi mbiá cfcercre- :CÓbo ? : ratanme mal , opri- menrrie. Ayaplp'íymbobo- hiíta , abrumarlo con car- ga, ^embo apipi tecópe- chi pende rec ób o ; los v k i o s os tienen oprimidos. Che- ¿nbo píáp'ípi cheargaípá, congejanme mis pecados. AñAmgaipá pípsó^ gui- ri emombegu abo, he defaho gado mi ccrsccri cenfef- íandcmc.Ayñet'nga pipi.I. ay?.pípi jñecramQ .Lam8- ñc^ngapjfpi , atajarle quan- dohabla,no dexarle dezir, bo.hara cheangatahá, che apipi,chererecábo, los cui dados me abruman.Chere- có apípícatú guitecóbo .1. ayeecó apxpí guitecóbo, encubro mucho mis cofas, mi preceder. Eyapipi catú ndc cheremimombeucué randébe , guárdame fecre- to.V.FÍ.n.5. A¡ t¿\i\. cd.apu2.ypm, blando, cofa ilegible, blan- da- , y que fe blandea, y y a. oa. f i ír ay yapipiú , paloque fe bládea.Yyapipiuymbaé, cofa que no le bJandea-Am bo apipm quyn, edeer el ají para íecarío. YyapipiiV ib a,ya eñ ä tierna la ít uta. Cherupahábi yyapipiú , blandeafe el palo de mi ha- maca,, ñee apipiü aiecó ychu: y i ( I i i 1 I 1 ha i #Ml8&i Z>£ OEfll ychupc, hableíe blandame- te.Anembopiáapípiü, en- ternecefleme el coraron* Añ&nbopi á apipíu haihíi- pa,enternecefíeme el cora- ron por íu amor- Apypo. c.d. api jábeca, vpo.foriido gordojgrueflb. iba yS3pft#,efta ya la Fru- ta grueíía, hinchaáa. Che- apypo, foy carnudo , eítoy gordo, yña. oa. Chereté apypo,foy grueífo de cuer- Í>o.coóynapvpo,eíía gorda a res. Oñerribo äpypo teon gué,efta hinchado el muer- to-.Añembo ebéapypo, ha- gamo barrigudo. C herebe apypó guicáruabo,eíloy re bentandode harto, ängai- pába rí , oñtrmbpapypo oúpa,eítan ateítadós de pe cados. ^i£«á.c.d.api,punta.y. atar, puño. de hamaca. Ynídpiquá , el puño de la har»r\ca atado.yyá.oá.Yya pipSs ha.bS , el puño de la hamaca atado con hilo ne- gro. Yyapiqúá obí, atado ■-¿on hiló azul. AmSapiquá cheyní; atar él puño de la 'iaitiaca. Áyapíquá hará, delatarlo. Ayapi moacaí, defátar el puño para fecar- lo,&c. ^^.c.d.api .principio num,6.yde á.caer, caer de bruzas. Cheapirá , caí de bruzas. Ambo apira , ha- zerle caer de bruzas. Che- mbo apira , hizomecaer afsi. Aveapiráaguabo,arro jaríedé bruzas para beuer agua. Apira. Defatar la punta. V.rá.n.3. Jfira. Principio.V.api. num.6- AfírÁ. Derocar. V. Ya- pira, J'^i^.c.d.apijCabeca y. haboó,pelar, repelar ,qui tárlas puntas , defplumar. Ayapirabo ó vruguacu .pe- lar la cabeca a la gallina. Cheapiraboó, repelóme la cabeca. Cheapiraboó ahe, Lame Ueuadoquanto tenia, hame pelado. Ayapirabcó ymbaepá rerahábo, rápele qüanto tenia. Petey angai- pá pipé »0 y epc aíianga oyapiraboó teco maränga- tu rehé, angaypá apoharé- ra,coníolovn pecado que ¡m ■ l > >y5r . y '-Si-Q,muymallohazcs. yha£a,paflar , panderetes. ,V. api. i , tAfiraca. Pallar por en- cima. Ayapiraci .1. ayapiS raha , pafsé por encima. Cheapírracá , pafsó íbbre mi. AyapiráiáPeru, foy mayor que Pedro. Ayapi- ra$á luán teco märánga- turehé , íbbrepujo a luán en la virtud. Niache api- h'ahá hári , teco marangatu rehé , no tengo quien me $>aíleen la virtud. Yyapi- ^ raháhára che teco m aran* gatu rehé, yo foy el que le ganó en virtud. Añ^mbo apira$ á cheaé é , teco ma- rangatu rehé , auentajomc a mi mifmo envirtud.Aya- E ir ahí Tupa ñandequai tá- a,quebráté la ley deDios* Che ndequáitaguéra aya- pirahátlí, no quifehazer ló que me mandaíte * ib? apíVaha, cueíta abaxo* íbt apirahá güi aá , caí de altó abaxo. OñemStetfroba^ angaipába upé oyapi r api- ra aybeteíhoábo , ibt'api- rahagui oapayeréboe, de£ pénale el que íe da a vicios como el que cae vna ba- rranca abaxo.. t^/W.cd.a.ente. y PíJ %. y ai. burla, trifea burla, congraciarfe . Cheapiraí, íoytrifcon.yyá.oa. Chea- piraí guitecóbo, ándeme burlando . Anoengapiraí, hablo de burla. Chearirai ychu- é , trifqueme con él, congracieme.Cheapirai he ce, triíqueme del .búrleme del. Ama? apir?í , mirar triícando. Apiráycc,tri£ con. Apucá apirai , reirfe ©: --**--", i 1 I I Y % I Si i TESORO DE LA : trifcaridofe. Ayapó apiraí, hazer la cofa d<¿ burla. Arn- boyaru apiral ,' triícarfe có él. Mbae apira| ramo pae, no es cofa de trifca , o bur- la. Amboapir ai íHráquy- tíhába , triícar la fierra. Himboapiraíhábi íbira- cuftí^no fe hatrifcadola forra. Oñemboecá pira/, hazerfe bizco, o mira al foslavo. ;■ ^í/yrawo.c.d.apí , cabe- ^a.yamo, remojar, mojar, poner en remojo. Ayapy- ramo che aó, echar en agua la ropa. Cheapyramo che- r^piíta, mojóme arrojando ägua. Ahäpyrama , bauti- zar , mojar /Na cheapyra- m8i, no me mojo o bauti- zo. CheapyrWo note, bau tizóme folamente fin óleos Eñapyramo ticy guiyábo, mojaío para que eñe ref- balofo, dizenquando tiran palos o canoa. Apíref, Sin fin. V. api. rmm.6. ' Jpireyí. c.d.apí.cabeca, y evi,rafcar ,rafcarfe la ca- be ¿ "a. -Afic apirea i, yo me raíco la cabe ja. Afiapirey í, rafear la cabera de ctro. Cheqm chequí áü guiñe- apireyimo , quedé 'confufo íin tener que dezir. Afírert c.d. api, princi- pio o fin,y (rejpraterito.y. y. diminutiuo , refiduo , lo que refla de la cofa. Aba apírerí; refiduo de la gente que ha quedado. Tembiu apirerí; el refiduo que que- do de la comida. Ayatibó ymbo apirerímS , apartar algo delmonton , para que quede algún refiduo. Afín\ A canto. V. ap". 1 num.6. Apiríbé. c.d.a. ente i. pi*- ri, muflió, y é.num.4.fof- fiego,paz, defeanío, repo- íb,aplacamiento , quietud, eftancar .C heapi r íb é , eñoy quieto y foíTegado.yyá. cá. Cheap^ríbc chefi?irio?rS- agüi , eíloy aplacado del e- nojo.Yyapiribé che ñemo- y ro , ya fe me ha aplacado él enojo. Cheh-moy r8n- guéychupé 5 yyáp]iribé cci 4 - te , ya fe me ha quitado el enojo que tuue có él. Yya- piribé yaperó no líteme. mas k olla. Yyapmbé dio '*"■ ra- «¡«""y*-* LEKGVA GVARANT. **" &&&&/* J* rá'cí, apiacaíemela enfer- medad o dolor. Nde apiri- beque ahs, olafofsiegate. Ambo apiribe, hazerlo íöf fegar.bo. hará, hába. Am- bo apiribé cheñee, ceííar de hablar. Añembo api 1 i- bc,foíTegarfe. Aroapiribé cheñl^ coite, ya he dexado de hablar. A roapiribé che- recó angaipájhe dexado ya mimala vida. Cheängye- poquabaí anaboapi ribete- frenar fas pafs iones. Na- ehembo apiribé potár i te- co angaipá ycpóquaá , la mala coftumbre de pecar, no me dexa íalir de mi ma- la vida. &ig3 A apiribeey, ndoguabí catui leíliChrif- to reté .1. ndí Tupa rábi catuy, el animo inquieto no comulga bien. V. ari- be. oí^i/v'Aá.c.d.api.prin- cipio,ygíiara, el delantero. Cheapirichuára ahí , fula- no eftä delante de mi.Chcy yapirichuára , yo eftoy , o voy delante del. yya.oa. Che apirichuara , mi com- pañero que ella delante de mi cafa , o que me ayuda a licuar algo, en filfa, andas, palo j o hamaca, &c. Añem- bo apirichuá , ponerfe en- frente de otro para entre los dos lleuar algo. Ambo apirichuá , ponerlo alsi. Nadie apiri chuári,no ten- go compañía afsi.Cheapi- ri chuá. cheangaipámS, mi cómplice en pecar .Nambo apiri chuári yñangaipá, no quife imirarle en pecaa. Apírycbui. Carcoma? Oñ&nbo apirychSi abatí, efta elmaiz comido,o agor gojado.Yñapirychfíí cheaó eíla apolillada mi repa. Teco angaip aba omSapi- rychfíí teco marangatu , el pecado es carcoma de la virtud, ibipe guara mbac oñembo apirychui oñem- bo cueréramS , ypáypábo: Íbapeguara aéte,nimará- nyeteí hecó apireyma , las coías de la tierra todas fe contornen; pero las del cie- lo fe conferuan fin fin. Ap'ínguz. Losvltimosl V.api.6. ApirípéxA.2$\) cabecaZ yfipcjcoftra , coftras de la cabe ja como de los niños . Pi Che- I TESORO DE LA Cheapí rípc, tengo fozia la cäbeca,yya,oa, or$mbo a- píríffe , cria mziedad ajlu s 'Jptffyii- c,d. api, caSI- paffar ,remo íáílacabcca,la\jar,Ayapi- rfquá, mojarle lacabeca, bautizarle, Cheapiriqua, bautizóme .Yyapinquaym bae,Gentil,Ymboapinqua pír¿,coJa remojada, o echa da en infufion, . , ^iri^.c.4.apí,pnnci^ pÍQ.y.ííá,horcori,pofte ) &c orcon,,pofte, cumbrera.. OgapVrítáyoa , eumbren- llaquefeíuelcponerfobrQ la principal, ^);>&i.c.d.apí.cabecay ít4;num.4.Yugo3acacaa- píap/r¥tá,YUgo de bueyes. AyyapirM mboí, qtutarle eiyugo. Amoy yyápmta,, ponerle yugo, ^H?ini.c,d.apinta, vt: ftipra,yr3,poner,aíxadir,po ríer íobre otra cola. Aya- píritaru, cherecó angaipa- ba,anado pecados. Qñemq aptrrtarü cheracY, aumén- tale mi enfermedad. Aya- píritaru mbao,añadir, po- jier mas'iEyjpiritarfi mbu: yape chcbe,dame mas pan. Ayapuitaru yapepon ra- ma , añadir caldo a la olía, AyapmtarG che *6 ym- boyoapibo,agrandar la ro- pa añadiendo, AmBapirí'- targehebe curynäbaTupa gracia , cada momento au- mento en mi la gracia de Dios. kíuGhrifíoreté ra- ra om8ap?rítar8 Tupa gra cia oguareupe. La Euca- rifíia aumenta la gracia al que lo recibe. AyapírftarS Perú pora* héirehe ,íbbrepujo a Pe- dro en el canto. Cheapm- tarÜ , teedmarangaturehe,, hazeme ventaja en 'la vir- ä % i M Oñeapintarunge ana nanderehé , eria alerta el demonio contra noíotros. Peñ°capititar5que peqpáP* añangupc, velad contra el demonio, Añeapintarfí M% tecQbo,cheangari gui mae- nanga , ando alerta e n mi- rar por mi alma. Añ??apin- taru guiquereymo,efloy he. chovn Argos en veía. Añapirfraru yyucábo,di tras dcl| haña que lo acabé de ^^^-^^ LENGFA GVJHANL 19 de matár. Anapintar? y- grá'joj r o paré haña que lo comí todo. Y riangaip áb ae oyarintaru oangaipaba; r8 mbíohóbo anär etüme, van añadiendo los malos peca- dos a pecados , hafia que dan configo en el infier- no. Upióg* Deíbllar.V. a, num.2. Afir%* Llanto. VJiapf ro Jpyriu c. d. api. princi- pio.yríi,poner, añadir. Aña. pyru, che aó ? . alargar la ro- pa. Ahapyru,cher ó gallar- gar la caía. Añapyrü che ñeenga , proíeguir hablan- do el q aui a callado. Qñe- ápyru Tupa gracia aceñ& mombeú nabo. , aumentafe. la gracia con las confeísio- nes.Niáeapyruhabi , no fe ha aument ado . P e mS ñea- pyru Tupf gracia päcme Sacramento rabo , aumen- tad la gracia recibiedo los Sacramentos. ' JpiráJiapruLcA.zpi i J y.ruí, de burla, delgado,íu- pe r fie ie, poco, de burla, ra- fa, coíá, claf a. Che aó api- jtaí,mi ropadelicada.Ahai- mbe c apiri i , afilar algo el cuchillo. Añítpy í? apiruí, atar fio j o . A m£ r a pi 1 tí , dí- le poce. Che apiííi giíi n'l- moyromo, fby enojadizo. Añ?'mboecó apii u tei , ha- gomedelicadillo. Hecóa- pirti yéyai teí", delicado, melindrcíó. Araquaá api- mí,cortode ingenió. Che- araquaá apir ú guítrna, foy corto de ingenio. Cherecó apiruí , foy delicado de com- plexión. Chtanga apiruí cat ú %nga y p a Änd upa, foy delicado de conciencia. PS nemSang -apiruí ängaipá atol andúrehé haceos , de-^ licados de conciencia para conocer el pecado. Yyapi* rucambx, baze nata f a le- che, Yyapirú míngaú, la; masamorra hazete la enci- ma. Na aba apiruí ruguaí cu, no es de burla la gente que viene. Chenee apiruí note ychupé,hablelede bur la < Cheñeengä apiruí ramo- pae ychupc , como il yo le nablara de biirla/Nda ha*. hu apiruí note rüguá^no le amo de burla, Ayapó api- ruí ,hagplo de burla. íbití apirü, nube rala. Tatätí api i I l i \ I I L ^^^^^^^^^^^^Ä«^^*^ i 1 1 1 I ti ¿ i t I TESORO DE LA ra , humo no dcníb delica- do^ poco. i apirui , o£in, corre muy poquita agua. Apiru.cA.z.num.i.yipi. xu i .yrurü,hinchado,ahito, hinchado. Cheapiru. guíte- na,eítoy ahito,o hinchado. yyLoa.Cherembiu^chem- bo apira , hanac ahitado la comida . Cheapiráhaguc ámboyebí, he bomitado, echado el ahito. Apirú po- hanga naco : acé guse , la medecina del ahito es bo- mitar. Niechererecó a$i tapiva, chemboapiráchere- recobo , tieneme ahito ya, tu mal proceder para con- migo. Pen?mboapiru piru teí'pequapaiu aaga iparehc, eftais rellenos de pecados. Sbgaipába jehé apirucué pohanga ; fiemombeguaba ño, el ahito del pecado fe cura con la confefs ion. A- ñ«mbo apir a guiñ?moy ro - m8 , eítoy emberrinchado de enojo. ,äpyra/>ä\c.d.api,princi- pio,ynupa , aporrear , ma- $ear,aporrear. Cheapyríí- pa, me aporreo. m8. hára yha.o.a. Aíüpy rupa, yo le aporreo.Nmapyrupahabí, no lo han aporreado.Oapi- ruparupamo omano,murio a por ráeos. ulftt?.. Manojo, junta,' mcntcn.ibotí apua,r?.rmV Hete de flores. Abatí app ta , manejo de cfpigas de maiz. Al;áa]-yta,trcpa,o golpe de gente. Ore afyta pytamo oreyeó , eflarcos en tropas. Amo apyta , ha- zcr manejos , montones. OñomoapYt a py ta oí oírä- mo\con el frió fe apeñuicaa iba yñapua, efta apeñufea- da la fruta, ñatí una pemS- apy t a py ta,tatápe ymSndo hagüama,hazedhazes déla zkaña para echarla en el fuego. tApitad. Ronchas. Che- apitaá , tenga ronchas. A- ñemboapitaá, voy criando ronchas. ApvñczmhL Fruta caida^ Yñapytäcambé guabirá, guaiirafque,fe deíf ajaron, y fe pudrieron. Yñapyta- cämbé , fruta que fe que- bró con el golpe, y íe pu- drió, í ^i^.r.c.d. a. corpórea coía, --=~^~---a '■grrf^ry- LMNGFJ GVAKÄRl. cóía, yprté, centro, centro med: : o. íbíap'í'tépé añare- tama ruren el centro de la tierra eíia el infierno, Caá pitépe, en medio del mon- te. Apftenme, en el centro. Apuc yépibii , remolino, coronilla de la cabeca.Che yyapité yepíbú guitecó- bo,andole a la redonda co- mo el que dan 9 a ala redon- da, eftándo otros en me- dio. Ayapité mamaguite- cóbo,idem. Api tere ^oro- ña de la cabe£a,y de Sacer- dote. AyapitereapiM. ap ó> hazerle la corona. Apíte- rabeyma , ealua. Api tera- quá ; coroniJla , cimborrio, chapitel. Yyapitempí aya- hia , partilo por medio, íapitertipí aquá,yr per me dio rio.Checog aptterucú, queda por hazer en medio de mí chácara bué pedaco. Amboapfteru^u, dexar al- go en medio por hazer. Pi- té , es lo miírno que api te. ípitecu tecu^tiene altiba- xos en medio. Aypiteru, poner, o añadir en el me- dio algo. Aypfte rfíóg,qui tar los altibaxos define- ^ dio. Aypjteróg, quiír lo de enmedi o. A y f í í c r ó g che- cóga, carpir ía chácara por meiío.Yj-ice^ú.l y pite ca- mambú .1. ipitéapungá ,1 ypiterurú , hinchado citar en medio , y no los eftre- mos. ^i^.c.d.a.ente.y Pité; num.2.íbbre.óga apitcpej fobre la caía. 1 Che api tepe, fobre mi.yya.oá.Cheacan- gapi tepe, fobre mi cabera. Chepo apite ro^e rocépe, arahá,lleuelo fobre las pal- mas de la mano. Chere^a apiiépe, fobre mis ojos. Guembiapo pá api te rocé- pe: Tupa oguapi oina, eíia Dios aílentado fobre to- d£s fus criaturas. ApiterüquL c. d. ap^té,' medio, y (äquá) punta. La coronilla, eñ remo, o fumo de la coía , chapitel. íbití apíteraquá,la coronilladeí montón de tierra.Ytäi api teraqüa , chapitel del cam- panario. Amboapiteraquá, hazer afsi chapitel,&c.Ain bo api ter aquá chemba-e y- mbo etábo , acumular bie- nes. Pembo apiteraquá ra- qüá i i & I. I i^m^^^^^^^m^^^^^^^^^^ g^s^, TESORO DE LA qui. TGpa ñ^moy ro peyó- upe , ychupc pe&ngaipibo, vais acumulando la ira de Dios contra vofotros,con las ofenfas que le ha- zeis. o4^i^rG2.c.d,apit€, me- dio, yhüa , cohollo , defeo- llar entre los demás,, eftar con eminencia. íbíráyya- pkterüaibira opacatugúi, deícuella vn árbol entre los demás. Tupa$i yyaf itc rüandetc fantos opácatu agui^eminenteméte íobre^ puja la Virgen a los San- tos.Tüpa^fboyá.yyapite- ríía tecomärängatu rejié abapabe agu; , fobrepujan con eminencia los de la Congregación de la Vir- gen a los demás en virtud. Onémboari te rúa aubc t a m l o mbfapaWS T8päc> bo) árecó märíingatu rehe, ó fi fueran eminentes a los demás en virtud los de la Congregación . Ymarän- gatuoae. yyapiteruängatu abapaume , el virtuoíb fe echa de ver con eminencia entre los demás. Añ*mbo apiteruangatu mbu reí ipe Tupa upé tequábarefcc, i> uentajome entre todos erj el íeruicio de Dios. Saúl lraeliguára opacatú agui yyapiteríla oatiiguébo,ym boocecatúbo. Defcoilaua Saúl entre los Iíraelitas, fobrepujandolos del om- bro para ar ( riba. Apiti.z.L api. num. i . y Ti.ñum. i .Quebrar en pe- dacos,matar muckos.Che- apití,mato.yya.oa. Ayapi- tí abá,mato hombres.Aya pití cambuchí, hazer peda- eos la olla. Aporapit/, an- do matando,abo.l. bo.há- ra.Tatá oyapiú cambuchí, el ruego quebró la olla. Che herupeta cheapití, muerome por traerlo. Che apití y uhei, muerome por comerlo. Haihíi che apiti', muerome por íu amor. Jfy¿íuai.c.d.a.cabeca,y pitit, pellejo vntado , relu- ziente.y.al. num. i r. gor- do.C^eapituai, foy gordo, yñä.oä. Tayacu ap'tuaí, puerco gordo, eco apitílii, beítias gordas. Nacheapi- tílü> no íby gordo. Añemc apitüai , voy engordando» Amo LENGFA GmMMM ir amS äpitSSi .cherttnbá.ypó- yta,engordar,ceuar anima- les. Apytt Atar, V.tí: nu, 6. ApinimgNm eípecie de ;alabacas negras. ^yfíiu\c,d.apité,medio, futí, bíácQjíéfos de calaba- & , tuétanos , y meollo de oñefnQapobaeciiéräio'v-'m Jboapiruí catü ñcmombeú pipe, el hidrópico de peca- dos /ana con h confcf- íion. jipó. ídem quoday acá,' reñir, Cheapóahe, fulano me riñö.Qyapo cwmwfyk :ho. no .al muchacho. Aháyya- .oda cofa. Cheapytuu, mis pobo.Voyle a reñir. Che- efos, y tengo feíbs, y ten- apohára yepi afel , el es el »° j^-zio ^entendimiento, que me riñe íiempre. Na- |t napytuuí cungmgél mu che apóy, no me riñó. Po- hacho no tiene juyzio, roapó ahe,reñidor. 4 baca cängue apytSü, tue 3 Apo. Bordoncillo dd q lI ÍPL de vaca * CurapepS quiere dezir algo, y noa- pytuiingué, meollo de ca- cierta, ibacas, Añapytüumbóg, 4 ¿/tf,Accion,hechura,o- umemombeguábo, heme bra,trabajo. Chébaeapó.' eíéntrañado de mis pe ados para confeíílirme, ■eueapy t uumoog pen?j- tombeguábo, confeííad to ps vuefíros pecados. , ^'ni.g.blando, V.Pifih Mo ;¿.d;a.z ty P8ng,fo- do de cofa hinchada». 'ueíTäj&c.gordOjhincha- ). Cheipo-, efíoy gordo, flo'i. ArnSäpo, ymoiígá* abo, engordarlo, Añe- oapo gurtecobo } voy en- >rdando. Angaypábari 3 ^ mi traba jo.yya.oa.Cheyyá pó pota rerecóbo aya po- ne jíi tuuiere gana lo haré, Ndadtamoniché yyapó • bo , no lo hago de mi belU' gracia. Cheyyap ópotarey . rerecóbo ndayapcicéne,íí-." no tuuiere gana de hazerlo no lo haré.Cheyyaporéra- mo arítne , defpues que lo aya hecho lo traeré. Che- mbae apocté , foy trabaja- dor. Che aecatú mbae apó, foy aficionado al trabajo. CL ; Aya- -***** . i t I SÉ ! hizelo de otra manera. Tey eté ayapó pa- gólo íin cauía. Ambae apó giútccób'o , ando trabajan- do. AmSmbaear ó , hagolo trabajar. Mmbaeapó,dia de trabajo. Mbae apoipi. Lunes primero dia de tra- bajo. Mbae apó meco!, Martes.Mbaeapo mboha- pi, Miércoles. Mbae a^ó yrííncí, lueues. Ni mbae apóhábi arete pipé , no fe trabaja en la Fkfta.ára ma ratequába pipé catii acé cporabiqui , en los demás diasfi fe trabaja. Mbaea- pó peteí;vn dia de trabajo. Mbae apó pucu peteí'gue- tébo , vna femana entera. Mbae apó haba, infírumen to de trabajar. Mbae apó moeoí pipe aretéyári, el Martes es Fkíta. Mbae a- po mírí aretepípc angaipa mírínote,no es mas que pecado venial el trabajar vn poco el dia de Fieíía* Aratepipé mbae aporamo- aré .1. mbaétubichá ap ó;a- mo arctepipé angaipá tu- bichá , es pecado mortal trabajar laFieíta. Acé an- gaipá tubichá oyapó aré mbaeapórámS aretepipé^ idem. Nache rcmbiapotí rüguäí angaipá,no trato di pecar. Haé aé ayapó ayp^ el inuentó eífo. Cherenv biapó,mi obra, he.gue.ib: aguí yyapopí ñündéjfomo: he m £sí(t t Rt*m,Tm—* i ttw.1 m-i-j i pr? aS5a!SaS£¿g¿ LENGVA GFARANL hechos de tierra. Y yapo pota \úp£j adrede. Y yapo pota hápe am , adrede lo traxe. Y yapó potahapeí ac ychupc , adrede lo dixe. Ndi/yápó potahápe ru- guii che yyapóni, no iohi- ze adrede. Yyapó potaba yopariayapó , dudé , tune alguna deliberación dudan do. AteruUiuapo ,1, Aya- pó tembiu, hazer la. comi- da. Haetoyipó guiyabojde xoloen fu voluntad, To- yapóhéyé oyabo.ch.ebe .1. jbíiiítoyapó neychebe , co- metiomeio, dexoloenmi querer. Haetoyapó ndací Sfauíetej , ch ninguna ma- lera fe lo cometí. Haeto ppó heí taino chébe, ojala ne lo humera cometido, loyapó chagüé rehé aya- íó.l.cheyyápóbojporauer- " nelo cometido lo hize» S" ieaíiomof yy ápó boteíl romo podras tu folo lu- lerlo ! , Ndepoacáháaio ereyapó , hazlo como pu- liere s . N le yyap aáabebeí' iigur/eteí.l.nde mará yya ;óbo/ agujyete^comoquie :a que lo hizier.es efta bue- no. Mar aere? pende b? y ya po catupirjíiaguaiiarhyca- tupui apóbo mará eceipe ndébe? como te parece que fe hará bien? Apd, Muñecas Has, juegos de muchachas ¿ Go ibipeguára mbaeopa- cat u , m bae ap ó r ana 8 he re * capí rama, Jas cofas deíra vida fe han de tener como cofas de burla. Tupa ópe- guára mbae ndeapóramS erecóime, no tengas Jas cofas fagradas por cofas de burla. Aypó marañe u, mbaeapóramS herecori, tienenfe por de burla eíías nueuas .Nambae ap ór uguíii ñemombeu , no es coía de juguete la confefsien. ApaálÄar.Y . abeá. Apoapi. c. d. a. 2 . apea, liar, pi. apretar , ílgmrka montonjamentonar^hazer bollos, y ouillos, juntar a- pretando, torcer. Ayapó apV mandió , hazer bollos de mandiocapodrida.Aya- poapi ynímbó , ouillos de de hilo. Ayapó api iti , a- mentonar la bafíüra. Aya- pó api íbi gu'írapapé aví Í¡t z ia- 9 I I ^ I i I; í 4: w. Wx p^> TESORO DE LA m¡z¡* i ama , hazer bodoques de barro. Añe'mbo póapi' roi- agu^acurrucaríe, encoger- fe de frío. A ye apóapi >apre tar la mano. Ayeapóapi mbae mee eereymo , fer mezquino. Cheretyma o- yeapoáp'i , hafeme encogi- do la pierna,dobíado.Che- rayí oyeapoápijiafeme en- cogido el nerbio, hafe tor- cido.Ayapoapi mbi a ynon ga,hazer huir la gentei que . tuerca el camino. Aba eba- pó cotí m^me 1 yyeapigí, aüa fe han amontonado to- dos. A fiar et ame oyeapoa* pi eteí anguerá', eftan abru- madas las almas en el in- fierno. Apocue. r.c. d. ano 4. y cue,preterito,refidiio, po- co , pocos, coó apocue ño oym'5 , folas las fobras ay de la carne. Oreapocue ño oroycó , ios que quedaron iolos ¿ciframos. Ambo apo- cue y hago que fobre. Ndi- "yäpo cuéri , no quedó na- da. Y y apocue rucu , fobró mucho. Ambo apocue che angaipaba guíñenlo mbe- guábo , no me ccníeísé en- :;> jw: teramente. Ndache apo- cuéri, no me ha quedado vaílallo ninguno.! eco mä- r-ingatú ndivápecue cuíri chébe, no me ha quedado rafíro dé virtud. Pe nibo- apocueremé angaipa amó pene mombegvábo, no de- xeisnadaen laccnfefsion. Äjsomong.c.d, ap8. 1 . y- mongjpegaj ofo,e fpc íTo,pe- gajbfö- Amo apomong E/, efpaííar la miel, n¡o. hára,. Hay apomong, íüdor pe- gajoíb. Ahembo iaí apo- mong , tengo el fudor afsi pegajoío . . Yñapomoata, medio eípeífo. Ndei yña- ponio ränsr.é,äun no eirá ef- peífo.Amoapomong 5 efpef- far la coíá.Amoapomoicu, lo efpeíío hazerlo rato. Y- napomongeteítecóangaipá ba.es pegajoío el vicio Pe mo apomong teco maran- gatu pendapiebarari , pe- gad la virtud avueftros pro ximos.V.Mong. Ajfua. c.d.a. 2.y.pu.x. y. a. 3. redondo. Cheapua, íby rehecho. Apuaguacu, rehecho. A puá guarní; re* hechete. Ambo afuá, re- don- LENGUA GFARANI. H Sondear, bo. hará. ígára- puá, canoa , anchicorta ib? opacatu yyápuá, es redon- da la tierra, ibága yvápuá, los cielos fon redondos. Ambóapuá ibirá ñ*mbo- araítagitáiTia , hazer bolas para jugar. ' ApwgS . c . d . a . 2 .y pung I , - hinchado > redondo, hiílr ia- do , fobreíáliente de lo de- v mas,roliizo.Anäpune v a íbi rá,hiítriar madera , hazer colunasj&c. Abatí apungá, el maíz que no rehier.ta toftandolo , o coziendolo. V. punga. A. ante Q^ AquL Punta. V. haquá. AqM. Hozico eíqulra; labio íiiperior. Cheaqúa, mi labio íuperior. y ña. oa. íiqíiä mbucú.hozico largo, aqua ob/,hozic'o püntiagu- do.Ytá aquí, punta de pie- c\ra,peñafco. Acéaquapi- Coe , la canal debaxo de la nariz. Oñ'cmoaquambucú mburúofiemofromo^hazer hozico de enojo. Cbeäquä ata ndébc ,eítoy medio mo hiño contigo. Che aqúíí- robíú ndébe, heme defeno- jado contigo. Che aqüa- mbiíi r amí aipó éram8, co , lo que dixo me defenojé. Che äeííiaíStS .1. cheaqua yibí .1 .yigí^íloy emberrin* chado.ibiiv.pc aqúa,efqui- na de tabla. íbi aqüa,eíqui na de pared.Chtyucá íbir á aqM Jaílimeme en la eíqui na del palo. Añaqua óg, quitar laeíquina. íbírapé popiaqüa , la eíquina de la tabla.Caá aquí-, eíqui na, o punta de monte . f aq ú a y é- ré, enfenada de no, ó buel- : taquehaze. Tayacuty I a qüi, hozico de puerco. O- ñ'^moiquá a c i han du , oqua írumo J 3empre que le man- dan haze hozico. Aqva. c.d.ai. qSá, pa£ £ir, ligereza , correr. Che aqüa , fdf ligero. yña\ o ai Niñaquáni, no corre, nies, ligero.Ndeaqira,corre ven o ve preño.Cheaqüá aqíla- ni guihobo, fui volando. Amoaquá äquání' herecó- bo,aeuigele. Hebeapypo bae ninaqtláuy , ni los gor- dos barrigones no corren. Pe- i o, í I TESORO DE LA caqii i ngatu teco nuran- gatúupc, corred ala vir- tud. Perno aqüáiií peanga 7 íip a íiändecualt ibarupí, hazedque corra vueftra al- ma por los mandamientos de Dios, Aroaquangatu teco rnarangauv, correr en la virtud, Aquaá, Entendimiento, Va.9. lAquábecv* c» d. a, día, yquaa,{aber.y.tecQ.fer,fa- ber lo que tiene obligado, el fer ,1a columbre. Che- r aquabecó > tengo entendí- miento.Ndacheaquabecol, nofö-el fer, no tengo ¡uy- z zio.Na nde aquabeeoí ñan- dú , no Tabes nada , no tie- nes juyzio , andas atonta- do. C aeapí hagu é r a s nache- rnbo aquabecoi,aturdiome el golpe. Niíyaquabecot angaipabiyáraj ao tienen juyzio los malos, jq¿iai.. Goía torneada, Y.araquai. , Atór- cer,tramar liento. Ambo- aqueó , yo tramo. Nimbo aqueohábi,no fe ha trama- do, Ao rnbo . aqueohá s :a,- inñrumerito donde fe jra- ma. Ao rnbo aqueó nfingá ánanga omboaqueó yñan- gaipábae recó , vrde el de • monio tela de pecados en el pecador , coipo texedor de ropa. Aqtféqit%* Hormigas q comen los fembrados , Aquí, Interjección de la muger que llora , o fe que- xa, yty«?.r.c,d,a.a.y.qiii'.3- coía floKa,tierna,Che aquí foy floxo,Yyaqui,oa v Nda cheaqum > no foy floxo. Cheaqui, foy fioxb, Cr.e- áqui ychupé, ablándeme a el, a ius ruegos , &c, Che : mboaqui y yaheé, enterne- cióme iü llanto.IeíüChrif- to ñandevára remimbora rácue rehe chema "nduá, ñiba^chemboaquí , enter- riezcome todas las vezes que me acuerdo de laPaf- fion de ChriÖQ. Abápejio- nemhoaqumee amo lupa te- LENGFA GFARANI. rechaca curuc^úpe ? quien r.o fj enterneciera de ver a Dios en Cruz > Aboaqui- iriia ah'* ; ya le he hablaÜo,y alcanzado del lo que que- ría. Oyeruré póramSche- mbo aquí , a puros ruedos me ablandó , y alcanzo lo q quífo. Ndáche mboaqui- r ic c amo y ve r n r é , n o me huuieran ablandado ílis rué gos. Amboaqufcatu , def- animarle . Yyaqiúcaxúbae, floxon.Chembo aquí y opa rá , caíi me conuenció , o ablando.Yparapeicheaqui, aísi,afsi mediofioxo eftoy. Che aquí aquí porara gui- tecóbo , íiempre ando flo- xo.Cheaqui oá chébe. Lle- co aquí oachébe.Lcheaqui á.l.tecó aquí' chehú \ hame cogido la pereza. Tecóm a - rangatú rehé cheaqui á che be,hame faltado el aliento para la virtud. Tiaquiare- mé rec ornar angátupeemé; no feais floxos para la vir- tud. Teco aquí chehú catú chererec:óbo,haíeapodera- dode mi la pereza. Che- aqujc ai guitúpa.l.cheaquií catuchehegui.l.oytí chea- qui cué che ñegui, he dexa- do la pereza. 3 Aqui.r .c.d.a.fruto.yqui , tierno, grano de fruta. Vbá aquí, gran o de huua s . V b á aquí yqu'r ir adío , el grano de huua eíla pequeño. Y va- quí etc vbá j tiene muchos granos el razimo , y eíla muv verde. Vba aribá, yyaqiíi rete , tiene el razi- mo ele hutías muchos gra- nos, iba porü aquí , yñapí- chü ima,el grano de ibapo- ru eña va ne^ro V maduro. Yyaquiiamo taruma , em- piece! el oliuo a tener fru- to. Yyaquirucü, ya tiene el ^ranó grueíío. Yyaquirata tm iba aquí , erra medio blando el fruto.Ndiyaquí- riíbírá, no tiene fruto el arboL Aquíraá, grano de fruta gr ande. V ba aquí r a á, grano de hurtas grande. Guaya aquiraa , guayabas grueí- ias.Yyaquíräátung, ya tie- ne barriga la njga.Yyaqui- raT.o, empieza a hazer ba- rriga. 4 Aquy . m. Mojado , hú- medo. Cheaquy ,efioy mo- I k I -¿^ i# r «^i# r /Srí#ÄT I i I I I I % i TESORO DE LA moj ; ido.y ña . oa\ Cheaquy - mba , eftoy todo mojado. Naciieaqüfmi , no . eftoy ; mojado.Cheaquy aquy mí, eftoy vn poco mojado* Atiiolqir^mojarlo.mo.ha- ra. Oiga cheaó oaquymo, efta empapada mi ropa* Checoti, yñäquy , eftä hú- medo raiaposeto. ibí aquy eyme.l.eypipé nonémoñan gy mbae , donde no ay bu- iriedad no fe cria cofa, f bi- aquv pipé temñfnguéra ha ri , reuerdecen los fembra- dos en ía tierra húmeda. Aqiiírniá íyu., c. d. aquí, grano de fruta, yteca,olo, yyíijamiriliojamarillearjy colorear la fruta quando empieca a madurar , pinta ya. Yyaquirecáiyít , ya va madurando. Qujíyí yyaqiu- recai/u coi te, ya tomi co- lor el ag i . í baaqui re c a'íy u porangue nungá recamaran gatü,la virtud parece bien, cono la fruta que va ma- durando,. Aqinrirá.c. d, aqii?,t ier- no-.n» cumo. a. coger, cofa ene tiene humedad , o efta ¿ojaáaXhg aquírirá roi- rSmSjhamc caufado hume-, dadciftio-YyaquírSfráchc cotí , efta muy húmedo , o mojado mi apofento, Am- bo aqufrtrá, mojar ^©hu- medecer. Aba^yaquinrá* hombre fioxo, q no es pa- ra nada , es vn pollo moja- do. Nachembóaqmiiráu caneo , no me quita el brío el trabajo. Vruguacu nu aquínr á, pollo mojado , o imbernico. Ohemboaqm- riráuSabáoupa.l.oqüa- pa,eftan hechos vnas galli- nas mojadas , Huí aquí r i- ra , harina no muy toftada con humedad. Ambo aqui- nrámbuyapé ata>emojar el vizcochcTayajupi am- bo aquirírá yuquimoa^äi- na ychugui , poner el tozi- ' no en remojo para desa- larlo. Jquyñ.cA. (a) cofa re- donda y (quyta) pedaco, berruga,y cofa corta. Te- rrón, peda jo , cofa peque- ña. Gheaquyta, foy peque^ &o,yhä.oa. ibilquyta, te- rrón. Ytáaquyta, pedaeo de piedra. Yuqui aquvtá, terrón ¿e 61, Oningau a- cuy- iarr t,- kä£ ^K^s i -^c-^ ¡ tro Señor , aun vn peda c o de pan no quifo dar a lá- baro de puro miférable. Añäquy ta mboi mboí, qui- tar los ter roñes. Yñäquy ta ngíie amouíí .1. ayeambí, deshacer los bodoques de U masamorra. AmSquy ta- ri' tarí^hazer pedacuelos. fbi aquytSambopó^, def- tripar terrones, coó aquy- ta quyt a, albóndigas . Aquytwt. Diminutiuo de aquita. A ántt R, \Ara. D ia. V;ä .num . gl o4rÄÍ.c.d.á.tiempo,y á. cae^enfermedad de calen- turas. Che araá ycó guitú- pa, eñoyconmi quartana, terciana,© calentura. Che- porabiqui hagué chembo- araá,el trbajo me ha hedió caer enfermo, V.mbaraá. xArdbé. Vnos animalejos o efearabajos que íe crian en las cafas. xAracaé.Q.á.í. Dia.y.aé» diferente,num.3, aduerbio de tiempo , antiguamente quádo,para íiempre jamas, f5aílado,y futuro. Aracaebé panga? defde quando? Ara- cae panga ? hafta quando? Aracaécatu panga peangai pá pequápané ? hafta quan- do aueis de eftar pecando? Aracaé hera'no fe quando? Aracaé hérané'no fe quan- do ferä ? Aracaé pangane? idem. Aracaépebé , no íe deíHe quando, ni hafta quá- do. Aracaépebc picó? haf- ta quando? Aracaé ararí- raé'a que hora del día > A- racaé panga ereicó ebapo- nc'quáto has de eftar allá? Aracaé hera nde atigaipá írinc > quando has de dexar de pecar?Aracaeey,prefta- mente. Aracaéey ñände po cohu teSné , brcüemente moriremos. Aracaéey ou* boné, prefto vendrá. Ara- caé ño te ñipó ndearaquaa- K rae. & ¿2k± TESORO DE LA i i s fe f. fe I fe tener entendimiento , que aorano lo tienes. Aracaé: guarerabépe nderene'moin- beuí ? de que tiempo acá no te confie fías ? Aracaé py tur narirae ? a que hora de la noche ? íma" aracaé:, anti- guamente , mucho tiempo ha. :£Jda aracaé ruguaí , no ha müchO: tíempovNa ära- , caé&uaré j :rugual : có , npes coía antigua 3 efta. £ Aracaé amopac > eíto es cofa nue^ « uá. r Aracaé .ye aipo , e£ fo díze. que fue antiguar ' meneen Aracaé quercjc aipó.idem.ÁfaGae cerfñor teU.axaGaéherarlotéino ha mucho? efíb. Áracaétóra- ; jaropas, no es cpíí* >$íla v de poco acá ^ es antigua.. . ¿ Aracae^dahechági , ade- ¿ nungára , np vi jtaas otro t como tu. Arasú. BaxarQ>cpn^ci- áo. -Áfaca* Efpceic dé Güa- . yabas. ^Arac^ Árbol deftas guayabas. r ;]Aracay\i*b, Dia tUriUO. Jraticbú.l.ArachicliHJjX ua mora. ^rdgtf é. c. d .. a .. cabell yhague,por la mitad,cor na como de fraylc Añéi bo aragué' JV añcmbcaí guéré,hazerfe la coror Chearagüe , mi corona tengo corona. Ambo ai gué,hazerle la corona. AraguZ.c.á.d.. cabeca.i plumajgui^ebaxo, plurr ges largos.,Chearagui ,n plumajes. Afiembo argí pongome plumage s . A&guíra. Paxarpcp] rado. Arambu c.d. sucabell ynamb/ >ore ja^aladar .Gl arambi bebe guihóbo, v bolando. Amo arambi t be;, ympndóbo;, hagolé bolando. Ärambívrem) guedejas . AñemS ararr ch^cha^r^tortiiar las e dejas. Amboaquichá cí arambi>dexar como cplé el aladar; Che arámbí qi cha , mi coleta en el a dar. AmmUta, Piedra de q hazian cuñas antigúame te. At m"r~~ LENGFA "GVAZÄKJ. W r Arím(L Sobre, V. a. r. m. it). xArarm, Otro dia.V.ar, m.j„ Arapaéha.lLfpecic de pa- payos. ArapareJ. Coía labrada madera con puntas Ü- a4as,&c,Hui ar aparea, chas que tienen éftas puri ¡ al rededor para que en- *né\.Ambo arjajpáreá che- i , hazer las flechas áfsi :y mifmo es de otras cofas :has con puntas. Ambo- irea ifbírá,íabrá?afti al- ipálp. Jrafití. Auc* conoci- do* • . ■ i waíflfiu Aue conocí- • iír.i^ ¿f Éntéñdímién- V-ar.n.9j^ ''** ;! Araquaab£/c. . Chearaquaabá, eftoy regado,dizenlp defgue,s\ auer paííado algún tía- 5 bajo/Chehtrrámbeiír e che aquaabá, de¿£*uesde atier- me confrífado ' eftoy foífe- gadaHyndéahe.yyaquaa-, 4 b á qiiaabá au pfna , miren * lo que folTegadito efta el traüieiíb^roycé ah'eyyá- quaabá quaiba aú rae r á, que dirsimuíadito'efla.Che : . aquaabá coitcn^ , yaaora caeré en la cuenta.Peaqua- abáque J^úapa peangaipa . éyríia/teikdentendimien- r lo/iió jpeaguigui arrAl, ya hicaido en la cuenta que ine con- ,;,uiene,íalitdepeca , do. : .: Araquau c. d. ,a. z. rú. mer,num. 3 .yquaí,cofa ce ñida,o abierta, coía tornea/ y colas féméjantes." ibir* R z^ ¿ttr 3 ¡ ¡J | ^Nl i f I í I; I TESORO DE LA h i araquai,balauíl res, ópalos con cintura.Yyayúaraquai tdem,amboaraquaí .1. am- boay ííquat, tornear , ha zet balauítres. « Amboaraqua- raquaí , hazer muchas tor- neaduras.V.quai. 3 .V.ara- quyta. AraquicLYMLtfytCiZ de frifoles. Araquyta.haquyta, C. (L a.cabeca , yquyta , ñudo,, müefca , o cofa íemeiantc. Amo araquytaibirá \ haze muefcas alpalo.Yyaraquy- ta'quyta , tiene, muchas muefcas. Í¿r¿raca.Guacamaya. lAratag. Trampa para paxár os ,y animatiljos .y ya, oa. Amboaratág , poner trampas afsi.Yyaratag po- ré,lo cogido en eitäs tram- pas. Araticá. Fruta amarilla, conocida. 'Aratícbá. Yerua mora* l.arächichü. AríiC .d.a.caer .y .é.apat^ tc,coía que ella fe cae y na- ce . Abatí ar é ar ü ,tráy gaeí maíz, q eí fe nació ííní em- brarlo. Mba,c arcoñcm^ ñangeí, lo que cae, cito na,- ce. T df -añcenearé pía n,a~ rangatu pipé heñoíngutú,, la palabra Diuina que cae en buen coracon brota* Píapochíbae pipé Tupa* ñeengaré ypiruey , la pa- labra diuina en vn mal co- re con íecaíie luego. ¡Aré. b. c*d. a. dia,y.ré, defpues tardanca.Che aré, tardóme .y ya .oa. aré aycó* Lar é.- cher ec ón£, detuueme. Arendaycoi, no me tardo* Nda che arébi guitecóbo* idem. Aréayco peteí'ára íehe.Lare ayeó petef' ara., tardé vn dia.Arébeteí, mu cha tardancá. Aré checa* neo, durame el canfancio. Aré catíi eté riré, defpues de mucha tardancá. Aré catüífnre , poco defpues. A ñembo ar é , tardarfe. A- moñcmbo ar.éjhazer tardar a otro» Namoñembóarébi, no le hago tardar.Amcyn- gAiréjguardar para mucho tiempo. Ndearécétecatú; ñandú , eres muy tardón. Ndaarebice .ama pac? pues no fe auia de tardar ? Are- rré eteí ndeeñemSmbeguá: bo, ■i«~r *b*- c i sr-.r ^ffT* ^s3g£j LENGUA- GFARANK h bo , muy de tarde en tarde te confiefTas. Añemboaré teco mar angata upé,,tardo íby en la virtud» ¿rí¿¿»c.d»are,tardanc*, y á. caer , no caer b cofa a tiempo , careíUa. Arebá chererocohi tembiu rehe, tengo necefsidad de comi- da. Ama arebá reruhárav caúfaincomodidades,Ia lía tüa' no haze que íe hagan las cofas a tiempo. Arebá. reropoihú harey , el que no teme las incomodidades.. Amireropoíhühára areba oguerec& , el que teme las llmíiasno tendrá lo neeef- íário , o caerá en iríconue- nientes,,nQtrabap.rä, y no comerá» Arebá chererecá nderuey rehe,caufanme in- comodidades tutardanea. Arebá chererecá cheque- rey rehé , ejRoy en vela fin dormir. Arebá chererecá cheque rehé, he dormido muchojtomafe por la ham- bre areb a , hambre, che are bá,,tengo hambre»- J _' ^ Aremboí. Abe ja negra» Arete, c.d. a. dia , y eté, ycrd^der o. Cheareté \ mi fieíla , el dia de mi Sááío- v ya .oa. Arete guac u . P a£ qua . Tupa mnangi arete guacu .1. Tupa áhaguerai Paíquade Nauidad. Arete yoapi api, Fieítas jun- tas. I ueues pipe arete oá. cae la Fiefta en Iueues» Ndipori arete .l.ndaare- tetlbi .1. nditibi arete, no ay íieíla. Petey arete año có mbaeapópucúcí; íb- ia vna fieíta ay ella fe mana, Aharaareté.l. namornarai arete y guardo la fieíta. Na haroí arete .1. amomBia aretc.Lambaeapó arete pi- pé , trabajar en dia de íiefc ta.Amboayé areté.l.ambo yerpbiá arete .l.amboeté catu arete , íantíficar las fiefias.Namboayer .l.nam- boyerobiaí X namboeteí u arete , rio íantifíco las fíef- tas. Peteíareté ario arno- paS Milla rendu eymo , ío- lovndiade íieíla dexé de oyrMiffa* Ypau pauñate ahendá.LypocapocangMtf fa héndu arete pipe , inter- poládamente oygo Síiíía las fieftas.. Ypucu etéche- ruhaguerey arete pipé Mif t . 3 « K^JKT^CT^sgCTZ&TZ&Ctrt^T^ , TESORO DE 'LA íarendupa, mucho ha que dexó de oyr Miííalas fíef- tas .Nda hapecó pauí aret c pipe 1 upa oga , continua- mente voy a* la Iglefia las íieíVas; Arete raquivuéri abähe y llegué defpues de la fiefta. Arete renondé ayu- pabog , parti la viípera de la fiefta. Arete guaca naba' p'ípé, petey ara ñooyme aretéramó abaupé guára- nla* en cada Paícuanoay mas- que yn di a de frena |i ra -los Indios. Erenibáe apopa arete pípéraé | i?£ bajare; laVfieftas? Nda are- tei có ara, hae niché bina, no penseque era eñe dia de fieítal-Aretcabáupe guara co nañgíDoiningo ñabo.l. arete 'tipia , las fieftas de los fedios ion eftasr , todos los~^ornJn£as del lañó.; Arete g,uäfu rnítäng : äria--' guera'aripi > r ei primer dia de íaíqua/de Näuidäd. Mbprubfchabetc afetef,üa cu, f^Éqüi déRe Ve's : ; 1 :N; " ' upací 1 upa o Y.recob^é yeBihäfuerä ari ; pi, Primero día de paíqnä de ReTur'f ccciö'n; Mitaiigy yquyífitíigú^'jí:! äitfcfc"'' la Circunciden. IefuChrif- to íbápe yycupí haguéraj la Afícncion. TupaSpiri- tufanto areteguacú aripiy el primero dia de Pafqua. de Eípiritu fanto. lupa'cT áhagúera, el Nacimiento" de nuefira Señora. 'S.Ga- briel Xupäct yhupaguera, la Encarnación del Serior. ynicmbir a riré/ upa ápe yhóhagüefa r ¿ la Purificado. Tupa^ íbapt yho hagáeräjlaAírumpciol- S.Pedro hae S.Pablo are- te , la fiefta de los A peño- les S.Pedro y S.Pablo. } Tupa reroatáguacu,dia del Corpus. An. Sobre .V. ar .nu. i S? Ar¡. Lo mifmoque rc- he.l.rí.por.yé arí,porauer- lo el dicho. Co ari año che ñanga recó hába,folo defto tengo cuidado.Có arí ayú| por efío vengo. i^n^.c.d.ar.dia, y Sfbá,' [ fruta fuera de tiempo /an- tes, o defpues de fu ordina- riovenir.Abat/ariba,maiz ifuera'de tiempo. Arib¿. I dem quod apiV i- • bé ) fazoñadd.Añ i cmbo ati- be n LEKGVA GFMANI. bécheangaipá rí,ya no foy malo corno folia. Yvanibé cheraci , hafeme ar lacado la enfermedad. An. a y yari- , béjceíía la lluuia. On ,; mb ® < aribe cal ú ahe, ya fe.ha en- mc n dado .. Pcmb & -arib é te- cómarangatú , dad £zon a . la virtud. Noñembo ari beíi tec ómar anga tu upé , noíc . acomodan a la virtud.Am- boaribé cherembiap &, he concluydo con mi obra. Yyánberämo yyaraquaa, . con la edad ha cobrado juyzio,madureza. Oñem- bo aribe yyáraquaaguera) ya tiene el juyzio affenta- tado. Pearibéque, foíTe- gaos. Ymendát habí aríbé. íma , cafi eftLen edad para -cafarte. xAr i. c.d. ar. fobre.y.y. d ; minutiuo, fobre la tez,, barros del roftro, farpülli- - do.Ghe arií^tengo barros,, ó íarpullído. ya. oa. Ypeg arií , los granillos del pato, en el pico. Añemboarií gui tupa , eftoy Heno de ba- rros. Arimbaéi c.d.ai.dia,yymintrguamefvt e • Arimbfic 0ix4' a> demu- choraKarvAriiibaé f,\íare- . racó,cfla es coi; n:vy^nti f u. .Árin baécmsnt} ^mu- cho ha quenuirÍöVArim- baeeynguáracó , cofa mo- derna, Jrvp%. El principio del mundo. , y de los tiempos^ V.ar.dia,n.^. -2nVe.cd.angi aora, yri- re',defpus, mañana determi nadamente. äiyre eune, mañana vendrá-. Ai fr e che- mar angatune é , ndicauíi, no es bueno dilatar la vir- tud. Aro i Agradable cofa. Y. ñaro,n.i. ¿4wweJ. w^c.Finalmen- te,alfín, cétodoefTa,aOra. ya..ponefe al printipio'de la oración; Aroyr e y bahé- míjal fin llegó,con tödí&f. fo llego , añadefe coite r al fin.vt. aroyr échícrembiíípo ; y pabí coi te, al fin íe acabo ya mi obra , y fi fe le llega yma, es pegado al verbo,, vt^aroíre chepíaro imä- coíte,al fin vino ya por mi, . fthcnSiy cpfc bina ahe,aroí * % -/^JR^\sCC7^G T^ÍEZ^D^fp; É P ÜLl ifi; % * ¡& m ^ * *nF4*¡ts&í* TESORO DE LA T? Oticoi te , no quiíb venir quando le liam é , y ya vie- ne aora^ Terecaru haé ye- pé , haé äroír e ocaru , no quería comer , pero ya ce- rne, TeréáSmombeu ndera, 91 ípixämo hae yepé y chu- pé, hae aroíre ymaaóníjdi- xele que fe confefíaííe lue- go que enfermó , y no cfui- íb , y afsi fe ha muerto fin confefsion. Aroyre yhoni rae ? que ya fe fue f EmSaa r oyr e coi coi te , afs i anal- mente, Náaroyre,aísifue - finalmente. ^r#i.Dañofb.V.harít. Jir/ía.n.c.d.a. 2 .ríuponer. y,ai.4. Buen parecer, dig- nidad , apoyar, Chearuä ngatu ychupé, parezco bié a otro , apóyame, y ña. ©a. Chearúangatü cheaó , el vellido me parece bien, Chearúangatú íbirai ya ru- juramS cherecóhagaama, íoy digno de íer Alcalde, Yíiär uangatu y tulpa häguá- ma i es digno de caíligo. Gheafuängatu. chererecó ai haguamä , bien he mere- cido que me traten mal. N iría rilan i chebe nderecó, no me contenta tu modo de proceder.Noromoáruá- ny , no me pareces bien, Mbae pyta yñaríiángatu, bien parece lo colorado. A ó che truándába arecó, tengo venido que me dize bien. Cheáruándaéarecó cherembirecöramo , tengo muger a mi gufto. Nachc áruáni cherembirecd, no es a mi gufto la muger que té- go. Nache moáruány ahe, íulano $b haze cafo de m i r no me da. nada. Am8ár uan- gatu mbae mes , parecemc bien el dar aotros.Na mo- áruány mbae rara , no me parece bié el recebir. Amo arfíángatu , hazer que pa- rezca bienycomponer la co íá para que parezca bien. Amoáruä nde porabiqui, pareceme bien que traba- jes. Amoárüangatu Miífo renduírañabo,agradame q oygas MiíHi todos los dias Niñáruanv chébe nderecó íiotey Tílpa ope , no mea- grada que eftes trauefean- do en la ígleíia.Niñaruáii- gatui chererecó ai >no gufto queme trate mal. Yhäru- \* án- m&z ^ » W —rj m j—r- nc LEÑOSA GUARANÍ, shgatu, Tupa chererecóay cheangaipá pague repira - ixio, bié merezco que Dios mc'caftigue por mis peca- dos. Nache moárfíá hápe ruguai aic© ,eftoy donde no haz en cafo de mi. Añem'8- áruáigatubé , ychugui, foy mas ga!ano,o hetmofoque él. Añlmoáruá hecé,por íu cauíame pongo gala. Ere- fíernSaruá teí'pé aba amo nde yeehé ymoriemombotá úcábo rae?háíte engalana- do para que te quieran. ■ A rtntadabey, es la nega- ción, lo que no parece bí e.- Chcrembirecó cheáruán- dabey yépé arecó , aunque no me parece bien mi mu- ger, la tengo. Cheáruánda- bey me amondé cheaó , no me eíía bien el traje que traigo. Oaruambeéhecó marán gatu, bien fe le echa de ver ru virtud. OarSambec } he- co aubau. l.hecopochi, bié fe le echa de ver que es vn bellaco. Ynarüambeé he- recó aybí , juftamente le cafligaron, o no hizieron cafo del. Oaruambeé aipó¿ r^ ¿orno él es lo hazc. Oaruá- mbeé ycan^onu bien fe le parece ^que día cariíado. V.aruaney. Jruz.m. QuietOjpacifi- ccCherecó aruángatújícy, Íbiregado, j quieto.-Chearüa- mey m'éi yepé ayucá ; che- ncmoyro acíguí, role dematar,pero el enojo gra deque tuue fue caula de q le mataífe. Aruaí. c. d, mboyarú. y.' ai.burlatrifca,chocarreria. Aba aruaí .1. yyaruaí, cho- carrero.Che aruaí y chupé, trilqueme con él.Chearuai hcce,triíqueme dél.ñeer ga aruaí note arecó y chupé, íblas palabras de triíca tu- ue con él. Chearuaíhápe, burlándome, trifcandome* Yyaruáycc ahe, es trifcoru Amboyarú , burlaríe.bo. hára. Chemboyaritjburlo- me.Che ñee aruaí pipé atrt boyaru , búrleme de pala-" bras con él.Aruai hombo- tití cam8 raanga ráe,es có- íúelo entre muchos desfru- tar haziendo ruido. Am« boy aruaí , burlarfe mal, o torpemente . Amboyarú avr^xfVx'^^.^T.^fi^sy^ ; TESORO BE LA abaeté .1. aníboyaru ayl>¿- Aruái. Vna eíjrecie He papagayos Me défte. Aruai a .par fe 'habladores. Mruayembe. c á. aruaí. y *hemb¿, hazer puntas ala ^eíquina de tablas'dernade- *ra, y'íleGhasxön ? las'harpc- rnes Jtriícas largas , ralas. ¿Amoarual embé cherui, ihazereftarpuntasyo cuer- meollos a las 'flechas, im- :b8aruái embé quarepoti ; ibír %■ quyty l haguäma. , ha- zer fierra de hierro. ArmmbééJS ien Tele pa- dece ,o bientele emplea. Y» ;arua,num.ír. ^uá»fy í .Es 4 negacion de :artia.nu. i;patecerHen, al -reues y porcdetras,»noeftar cbien, no quadr ar ,Tin ^pen- íar. ArSaney ere , al reues lo dize % o fuera depropo- r íito , o no (juadr a. .• & r uánef ttereyco oferáondébo , *no eJlés preíénte quilo fe vif- na.ChearSaney guihobo y- chugui , íurme finque me viéfle.Ätfianéy ähendu, ot- ilo al reues. áfíuanéy che- 2^en^e^><6iík.a,líi«ues3¿ * que te dixe . Ä mane? e pcí- ¿cobe,Tupa ñandeqiiái taba *gui j,:ál reues wiues de lo ^ Dios -manda. .Aruaney -pih- rnioiado,yiriolego, . ' ~ ¿Ató- LENGVA GPjíRANL 7d r Arúrü. E fpecie. át. mof- q&itos. Arttrá. Follaje en ef mo- te, y loque los remolinos, y remáfbs recogen,? ti aru- ní.ibaíTurayOífollaje afsi. Arárú. Efpecie de- rato- nes» A., ante T,. -Sía. A interjección do- ien ti s, guarda, ata pucuí a- myrí'oycooo rae ! haquat efta aquel pobre ! ata picó- che amffrí' guatee óbo rae í. Lata amy rí' che T ha pobre de mi i ata hei tama ebo- col upé rae ! deflb fe auia el de guardar. ata amyrfpu cu ahe oycoboraé] ha co- mo le aura ido a aquel po- bre 'ata amyrf'nde eico- bó ' 6 como eres duro de cabe ca,mal mandado l juíta.i.guatá^ Andar, ca- minar. Cheatá> yoando.. yyatá.oatá. Atahára,cami nante. Atahereté catübae,. gran caminador. Atahaba, lugar por dóde fe anda por tierra o andamio . Cuna atacé ocarupí, calle jera mu; ger.Aatá yebr yebi,paííear íe.Aatá^teí'ñ.o ocarupí, paf- feomeporlas cales. Óho oguatábó', fuefe a paíTear. Ató gtiigmatáb© ,_ voyaae a paflear.» Aguata, es lo mif- mo. Aroat á.í.arogmt a, lie uar coníigo. A Tupa" re- roata.l.a Tupa rerogtiatá,, harer proceísiondelSan- tifiimo Sacrameriio.:l'upa reroatá guacu. Fiefta del Corpus. Amboatá, hazer caminar ^Aataph', andar me nudo.Cabayu yyatapiíbae cauafíode camino. A ata poc a , andar a pafíb largo. Aatá mbegué, andar poco a poco tendido aprieíía. Aata aña añaní; correr al trote^GuarSiárey oatábo ocañy,por andar fin guarda fe perdió, Aatáñe'mboye- re y eré , andar dando buel- tas a la redonda, ibipé bi- pébéramv aatá, andome cayendo. Aatápucúne, he- me de alexar. Aatacín ci- tt.Lguebíboaatá, andar azia atrás como el que hu- ye de algo. Aatá rata.l. che ata rata, hazer pininos el júno,y andar poco el enfer- mo. Aatá ñemoyrondéché, S 2* íiem- « _^qfcj TESORO ,DE LA fiempre ando enejado. A>. tahabeyn^attirupi yaguata,, vamos defcaminados. Tupa 1.X..N. y, atahabeyrupí ndicatuí iiííndeata., no es bien que dexemos de fe- guir a Chrifto nuefíro Se- ñor, Aguí yete ique eicó- bonde atahápe,Dios prof- pere tu viaje., iAtLx\\^ guata, faltar. 4 ' Chepoat á hecé-,no alean c a con la mano. Aráoguatá,, falta tiempo.. Mocoy ara aata Miífa renduey ramo, dos días falté a la Miíla_ NdaguatariTíipa agaguír, no falto de la Iglefia.Ogua tari oynStembiü , ya falta la comida. Oguataríma cherecobé , ya fe me acaba la vida.Aguata ychupé gui bahe meymo , no akan$o. Aat á ha1mgábarehé,no de- ntar jufta la medida. Chepo guata cuera oymé , queda dentro lo que no alcance a fiícar con la mano. Ambo- ai aogagjui , hag o que fake de cafa. Mbae rniní' oatá, poco falta. Ootarí petei' pot hSguam^ , falta vna porción. Ndoatari chébi mbaé amo, no me falta na- da. Oatari rumo paé mbae-> ama chebe l Fv.es auiame de faltar nádamete? yi:qv.t a&o^^atá quy tufóla vña. cofa .falta, por acá , que es, faKFetef teco orí ario agu- ata che heguí,fola vna cofa* me falta , que es conten- to. fot. Medio íemi. Ama- no ata , efloy medio muer* to.,AquerfttaVefioy medio dormido. Ayucá: ataheyá- bo , dexelo medio muerto. Oyíbäta, eílá medio cozi- do.V.nungá^n.i;^ Jtav. Interjección del q íe duele de otro. Ataípá ahe ra$íramo rae,rá' ó co- mo me pefa que eílé fulanc enfermo. Ataí cherecara: rae' ó como me he ohii'da- do 1 Atal haé , no lo creo, Ataí ndael,creolb,oo lo di do. Ataí aaycócmnün'i ' i que lindo niño 1 Ataiaa Tí pa ycó rae rea ! oque her- mofo que lindo es Dios Ataí aíbau aíbetei^tecó an gaipáraé rea ' lefus y qu disforme cofa es el peca do ! AtaiaraS aiteoóma rStí LEKGFA GFARANÍ. tórisaturaé rea ! 6 que hér-: moíaes la virtud! # - Añt Interjección del q íe admira de cofa hermo- ía. AtOfangápicoí oque lindo es éftoJ Ataí'angapi- có íbága! oque hermofo es elcielo T Ataí'có ndcrobá- que hermofo eres de ro£ tro! Jtataí. Interjección del que fe admira. Atataí quí- rí' ereru ! 6 que poquito traes! Atatai ibag ycatupi- ri eteeatíiangáraé I 6 que hermofo es el cielo' • Atoe. Cogerá.cd.a. 2. y heé,arraftrar.Che Stee,eí- toy cojo, yña.oí. Chemo- &tee\hazeme cojear» AraS- ñaté.\hagoíe cojear .mo,há ra. Ndeatee eycobo teco marangatu relié , andas de pie quebrado en la virtud* • Atei .Floxedad.Cheatey . l.chenatev, foy floxo,y rni floxedad .ñätey mbá-ba^o- xedad. ñatey chererecó .1. ñatey areco, eítoy floxo. ñatey mbape , Soxamentei. Cheñatey nabar a mhará, eftoy medio floxo. Cheíia- tcy o§uera.h¿j| Ueuoiue aua 71 que no quife.ClieñStey che. rerah á, fui contra mi cuito. Nde natey tererahá , vete auqueno quieras. Oñatey^ raciguí y ñecngurú, depuro floxo reconga. Cheñäte^ chei uguerahá, lleuomemt padre contra mi güilo. A- moñätey , hazerlo floxo. Añemoñatey , hazerfe flo- xo. Nacheñatcy rfeuaí, no íby floxo. Aí'iateyneógjqui tarle la pereza. Áüe'moatey porabiqui rehc.cmperezar en el trabaje. Cheñateyche recó mai angaturehé , em- perezar en la virtud. Aye- téndeíiatey nda hera hábi- cé'íbáfene,en verdad que li vos no queréis no os falúa- reís. Ateré\ reía pequeña, re» begida.Chesteré , foy re- begtáo. Mbae atere tere- 1 Uj trae algún peco. íbirá ateré, troco de palo. $00 ateré 5 pedacodecarne.Em bo atere tere ynonga,haslo trecos.. 1 i¿t:Redee,atajo.Añat$ ata jar.mo.ii ara. Che at?;me atajan, y rodean.. yña. oa« Aña ti' {¿recabo, cercarle;» Añäu 8 _.*"*^, r^iif^.y^JL < r^¿#8d ^#J8¡5B3BS HSI m^&rTzsmzäs&cTZ&c^diCir sr^- i' I ! I I i I i r P TESORO DE LA A ñanga ñandeatí' ñande re recóboyepí , fiempre nos anda rodeado el demonio. P ende £aáq pequápa. arl an- gSpeat£ rehéj velad el ro- deo que os haze el demo- nio, íbírá oreätyMba, nueítro fuerte es de palos. 'Chaneati' íbirá pipe r cer- quemonos de palos. Peñe- atf teco marängat-& pipé añangaguí, amparaos có la virtud contrael demonio. Ati". Canas. c.d..a. cabe- llo, ty ; blanco'. Che at£ten- go canas» yña. oá-Gheatí" mbara , eftoy entrecano,- Acé atí'poromboyérobta-* hácat&,las canas honran .- At í . r.c .d .a M .y t?> leuarc tado,monton.OyoatÍ' ati*- f am8 i hecóhi: , eftan amon- tonados, ibi atí", altibaxos de t ier r a . i bi atfru c ú , fie- rra. Amboat*, amontonar l yyatí. oa. AmboyoatL mbiá, hazer que fe pongan cnpaifes. Ayati, amonto- tonar bo.hara. Ay^itibóg. 1. ayatteuerog , íacar del montó. Ayatíbogjchecóg, dexar de rocar o carpir al- go de la chaca*a* ÍMf Atí mombéjallanar. Amboati rueu , hazer grandes men- tones. Ay atí yara, deiba- zer el montón. Ore atí ño- mongetá hägíiáma , junta- monos acóíulta. Yyatí at? curú ocipirérari(frafe) juntar fe muchos a .pedir, o albergarle a vna perío- na,&o Oyaurutírümbii, juntarle gente, ó amonto- narte- en varias partes.Perri boatí, atí Tüpagracia pe- angaptpé,acumulad k gra- cia en vueftras almas. j^.c.d.a.2. y tí, apretar, num.i o «cubrir , foterrar. Ayatíyocubro, entierro,y fotíerro. Ayípíatí íbíata, fóítalezcr la pared arri- mándole tierra. Ayatí mo- aña ymondóbo , echar a rempujones. Cheraquí cue ratí cherembiu, comer la vianda íín pan,por no auer- lo traído, ö no tenerlo, y -deípue-s comerlo t ras o ^ a vianda. Ayeaqutcueratí .1. ,ayeac¡utcuer8quenda , cu- brir íu rañro mifmo^ Atí. Sienes. Cheatí,mis fienes.vyá.oa. Atíbävsrng, entradas de íknes.Cheat r bu LENGVA GFARJNí. m ti'bú , fe me menean las lenes, ccmc quarc o fe co- me, ^ñémbo atlt ú , bazer que/ fejneneen. ;Ati nynv, latidos' de lasJienes. -Che atilda tíbág , tengo cuida- dos. Chetubo atiban íbag, hazeroe andar con cuida- do. Cherribo atiba tíbág ebererecóbo , hazeme an- dar loco. Cheaticuí, encál- becer. Yyaticiii. ca. *Äy e- ati erobag , boíuer el rof- ■ tro,- Amboati eróbagyha- zerle boíuer ^él roítro. Pe- yeati -eiíobag ,;angaipa ba- gui^hüicl del pecado. Peye- atí erobag tec ó märánga- tú upé ,daos a la virtud. a ieati c óg^guitupa ^ poner la mano emkcibeca acció del quepienía.ñti ñepoba, guedejas. iAyeafirujreeoí 1 tar la cabera febre %ma? no.Aticjuí, aladar. Stfa. Eílormido. Chc- fatyá,m i efíorrudo, yyo es- tornudo, y fía . oa. Na che .atiaí, no eftomudató Amo iätya , hagole que eflornu- *de.Añ?itíoatyá, probecar- ffea eítomudar, Cheátyá.l. icbeatfapclí, íueíeme el ef- 72, tornucío. Chcat'á- í : á g¿i- tecóbo, ando cf orrudrr- d^CkaVaium8Che:cpn -gaví oñ-mbcbcli i , en e r -. tornudando fe me a 1 : u? a c 1 • dolor de k cabeca.,Oat:'á- pipé ño oyeqiiií, con vn ib lo eftornudo defpidio el al- ma. Peíy chemo aíy%el ta- íbaco me baze e'florniudar.. Aña. b. c. d. atí,rfi.enes, ya. cabello, aladar. *Chea- -tiá, mis aladares. Cheati'- .ámbar á,tengo los.aladares ¿entrecanos.yya.oa. 0$f ai. "Erihieílo. 'Vide íhatíaí. Añhat. c.cl.ati , fienes á." cabello.y. ai. defeompuef 1 to , ^guedejas. Cheatíbíi, tengo guedejas, yyá. oa. JA nimbo atiba í , tengo ;6 crio guedejas. ^i^í^.c.d.ati 5 fíenes,y peteg,dar palmadas, bofe- ; ton.Cheatibetég^íB.e abo- feteo.yva.qa.Ayatibetég, yole abofetee. Oroatibe— tegycon^ , mira que te m- re de bofetones, ludios oyati beté Iefu Chrifto , aracaé abofetearon losíu- „dios ají efu ,Chri$o. Jffi- % i I ;.> S _.**&*>, •an*K'h***.n Kirtt*m*í*. M I *? vi i TESÖ1Ö I)E LA 'AHbiblrL c.d. ati ,{iefies. ■y. íbfr f, por vn lado i al re- bes , de lado. Yyatíbibiri ahendú,oyrlo al rebes. Y ya tibíbiri ayapó , bagólo ai rcbes. Che yyatíbi biri ay- €o hecóguí,viuo diferente- mente que él. Amboecó atí'bíbi ri, hago que viua di ferent emente . Nachembo aíibibiri ah'B guccóagui, hame hecho que le imite en fu modo de proceder. Yyatibíbiri am'oivié che aó,veftime la ropa al rebes Chemboecó atibibiri che-. rerecó aíbo , traeme al re- tortero ) ó hazeme mudar de vida con el mil trata- miento que mehaze. Ay- jiioang atibibiri hecó aguí, pensé al rebes de lo que era.Yyatibi biri. aya-cá, eña ladeado el ceño. Áñ-no ati bibiri, acoíteme de lado. Bmboati bibi ndepó,- ladea la mano. J ¿*i&*.c.d.ati, (lenes, ybu, ialir,menear las íiénes, co- mo el que come.V .ati , íié- nes ,11.5-* - Añcuu Calba. V. ati. nurn.5. ^iVi.c.d.a.nu:2.Y,T?,' apretar. y c ¿.quebrar, apo- rrear , clauar , dar golpes. Cheaticá, me dio en las fienes.Cheaticá chererec^ ai l:o,ápor rccme > tráteme mal. Ayaticá tacuarer, plantar caña. Ayatica a ó, apretar el pie el texeder. Ayaticá ch ere c a hec ^da- ñar los ojos en ¿1.. Oyeati- ca mb'íá ) eíla la gente ape- ñufeada. Peyeaticá tape- yate , apretacs para que que pai s . T a r/ 1 gu á ay atí c á, clauar clauos; Jtn. b. ombros. Che- atii, mis ombros. yya. oa. CheatiíbárarnS arahá, lle- uar íbbre los ombros. Che atiibocc anoí', tengolofo^ bre mis ombros. I eíuChrif to. N. Y. o atiibocc curu- cú ogucraha,Chriíto nuef- tro Señor lleuó la Cruz fo bre íus ombros *Cheat i iba ta , tengo fuertes ombros. Nache atlibatai, no tengo ombros fuertes. Che atia- bar! arecó , tengolo fobre mis ombros. Ayeatiiero- bag,boiuer ei cuerpo. Pe- yatii erobag añangíí pen- fifi ■■■ LENGFA GVARANL ciebobcg haguéra angaipa- barí , no deis oyóos al de- monio. Atyma. c. d. átE rodeo, yma , cerco , dar buelta eti redondo , boluer de viaje* Che íiatyma , vo bueluo, $m.Qlmfafk í 1kfañ%, ao- ra bueluo. Ñdeí oñätyma- na range,aun no ha buelto. Tatáoñ?5tvma'tymábae,; rueda de fuego. AmSätímS hazerloque buelua. Aña- tyma,rodear,y detener co- mo ganado hazer rodeo» AñatymW guihóbo,fuiloro ieando. Añängä íiändeaty- aiañandererecóbo, cérca- los el demonio. Ätymu. c. d. atí", rodeo,' /mu,menearfe, columpio. Äüeätymfi , yo me colum- >io,yñä.oa. Amoñatymíí, lazer que íe columpie*. A- teatymü gui atibo , y ríe ontoneando. Aívemboyi- >a atymu .1. amoñatymu heyíbájbracear.ñeatímuft aba,columpio. Atipí pea. Partir elca- ello,V.a.n.i i. At iquí. Alabar. V.Atu um.5. 7} Aftm. Montón. V. atu num.3. Atíra. c.d.á. cabec?, ti*. r»um. 1 9. ha, cabello, cope- te , cabello kuantaoo de perfbm y aues. Cheatirá^ mi copete, y tengo cepete, ya.oa. A ñe'mbo at ir á, leua nt taríe el cabello azia arri- ba. OñemCandirá tayacú, crizaríe el puerco,y demás animales • Añemoändirá, yo me erizo , ó leuanto el . cabello.Añcmoandirá gui- ñemoy romo, erizarfede enojo, AnemSandirá gui- £emondiita,eípantcme. Añrxr'L Idem,quod ate* tere , pequeño , rebejido. Cheatiriri, íby rebejido. Yyatiriri abatí,el maiz ef* ta rebejido. Oñe'mbo ati- riníabá teco märangatuk rehe,eftä defmedrado en la, virtud. tAtiryry. ídem > quocj atirir?. Jií8í,tocar,mouer. Che- ato!,taccme. yña.oa. ÄÄ toí ,yo le toco. Añé'atSÍ hc- cé, en él me eftoy menean- do , por él me meneo. Añatoi ymopymg:, toquele 9 1í £ £ s 1 8 J -¿azi TESORO DE VA I I I ¡4: «? meneándole. Cato! ndoy potar i, no quiere que le to- quen. Niñato! ndabi^eña intaaa.TSpa¿i mífttöínda bi ajff rey , la Virgen-per- maneció intacta .ibí tu ibi<- Taoñatoí, el viento menea los arboles.Eñeatíoí ucare- me,guar date no te toquen. Cherapicha hemombeu re chaca, chéatoicheñem'om- hth häguáma i tnoulome a confeffar el ver confelíar a «otros. .Até chemS at8i an- gaípabarl,'¿ljnejnouio^, o incito a pecar, hande atol añangaangaípá haguama ri el demoníonos tncitaape- carJYñat® ymbaé, cofa m- taa^y^bgen- *%Mi»m> Äbreuiar, coto. Cheatu, Iby pequeno.yya. oa. Mbaeatu ,coíapeque- na. Y matufies muy peque- no. Mbaeaturu$u , anchi- coriacofa. Amboatíi acoj taT.Boihára. AmtoafSrSj acortar mucho, Onfmbo *m baéítfpe'TSpa relio; ibape ,ytubicha,los'C|uepor D tos fe hunaülanenel fue- lo , fong candes en el cíeku JlmS jtaibató.Lamó f anv. baturívacortar lacuetaa. áanderecpbé yyatú eté, es imuy corta nueítra vida.Cu ^ríñäbo mi cogote.yya.oá.átuáapi chai', cerbiguillo con roí- cas, átuá^ar a c%ue,cabello> corto por el cogote, átua' quíchá,idem. áúemboatuaV qmchá, quitar fe el cabello por el cogote* Ayátuape- tég,dar pefcocon. Ayátua rfipä,idem. Che at fia a,foy; corcobado.Taquarenypiá; átuá ábae,cafias tuertas., Atucupt. EípaIdas*Che atucupé,mis efpaldas.yya. oa. atucupé atl.f. atucupé candí .1. atucupé yeíbi can- dú.l.atucupé catfjcórcoba* Atucupé cang f eípinaco* Atucupé pico^canal de las cfpaldas. Oyeatucüpebeg oñaha, boluiolasefpaldas corriendo.Che atucupé ru* pí chemoangaipá,pecó có* migo in verfo ordine. Og atucupé , detras de la cafa* Cheatucupé cotí cheangá* oni, en aufencia murmuro de mi. | AturL Corto, mientras *> entretener ,e.d, a.dia.vatu* corto. Añemboaturéíiem^ boé rehé,entretengome en leer. Eñembo aturé Tupa- ci ñemboérené MiíTa ren- dé porombncíi» mientras oyes Miffa reza el Roíä- rio.> ^mböaturér ymondó aibíeymo,entretenlo,no lo embies tan ayna. A* ante V. i Aú. Deííderatiuo. Curt aú, ojala ^frequentemente fe junta con curí , vt , curt aü,chehóraé.l.cur/ auta- mo chehó rae, ojala yo fue raf. % oí«.b»burla,ficcion,fan- taftico.Abaau, hombre de burla.Ndeñabe aunderem biapó , tan; ruín es tu obra como tu .Ambo au,deíeíti- mar.Ymbo au. che .1. aú aú tereco piche , loy defefti- mado.. Acarú caru au , no puedo come r , aunque prue uo. Aha aii. bina, iba de bur Ia,pero> ñemSang aú haba riguara aipó , eflb es cofa fantafíica . OrTémombae mbaeaupotáoicpbo, tie- ne fantafias de fer rico , de aquí fale taú. b. demonio % fantafma , fantafia , alma, también el aduerbio. Nda Ti hau- t ¡ p l í 1 í h f i _.*"*V, TESORO DE LA haubié'j y . hiú. b. yhaube, veanfe. AiL Enojo •, maldición. Equá au , vete con la mal- dición. Equa au aít, ídem» Eyapó. aúmburtr, hazlo có la maldició. Pequa aú. mbu rü añäretame , id con la maldición al infierno. \ Au, E{te,efta,eftos ,aquL Aübaj , efto , eftas cofas. Aü híny,aqui efía. Au mbu rü níay rae , aqui eílan co» ía maldición. 5 Au. Mancha, fiiziedad,y íiempre fe pene la cqfaen queeíla. Cheretobapéaü, tengo las megillasfiízias. yyaü,íu llaga vieja, de aquí fale .ígaü, per egil de la mar y de los ríos. Quarac'i a- mändaü , cerco del Sol , ó mancha de agua en el Sol. Yací amandaü, mancha de agua en la Luna, ñílmbaü, mancha de campo entre n onte. £ ^l/.^udSjlunares.Che afl mis lunares, y tengo lu- hares.ynau,Ga.Amoau,ha- zerk lunares. ArYemoau, Jiazerfe lunares. Jubh Siquiera , aun, ío- 1 ö . E re'ñy py r Saub é t ám o > no lo huuieras empegado fiquiera. Terepua atibe, ya que no vas,íeuantate íiquie ra. Quiri'aubé ndipóri ,aun vn poco fiquiera no ay.Pe- teí'yebí na aubé tíims buelue a noíotros e£ ios tus ojos miferkordio'- fos. Ambo erobag .1. ambo hecó erobag JUmoembia- ¿4 I --*** JirfWiJP«»i*«¿i*f«iJft«n TESORO DE LA po pota rerobag ,1. hem- biapóbi catú amboerobag, äiflüadirle. Baba. Llegada. Cheba* he,mi llegar,y llegada.y.o. nabaJle'm ¡ '!B¿.Espartículadecora poíicion,£ienemuchasíig- nificaciones, v.g. Bé. Comparación. \4aí- bé guera,iospeores¿ Ycatu- jpiri becuér a^los mejores . 3 Bé. $ías,erubé,trae mas. 1 Curitey bé nderúramo a* guiyeteí' béne , mientras mas preño viniere fera me: í or « 4 2?¿Defde,angbé.l.angi- bé, defde aora. Acoiguera- bé, defde entonces . Acoi- guebé . idem . angbé aráña- me , defde aora lo lleuaré. Sngbe chemarangatú pota- !bi eté , defde aora propon- go íer bueno. Y bápebe Tu* pa fianderechAg , ang bé, defde aora.l.angpebé . cue- hebé, defde ayer. f 'Mé. Hafta quando. Ara- cC$é be panga nde ängaipá- ne? i % SMHbtomMMrasra. TESORO DE LA he? hato quando has de fer malo ? Aracaebepé Tupa nderecoií ohe chaginefhaf» taquando ha de difsimular Dios con tus maldades? o 5¿.Todos.Mbohapibé, todos tres, Chepcpípebc, có toda la mano. Con(gui) íignlfíca afecto.'C hepiagiu- bc , de todo mi coraron* Cheremymbota guilé , de toda mi voluntad. Chepi- räta pipeb engata , con to- das mis fuer cas. Peeme- béíéni,atodos vofotros lo dize. O rebebe , a todos tioíbtros. 9 BL También. Ndébe be añemoyrS , contra ti tam- bién eítoy enojado, Chebé cherorí,yo también me ale gro/ i o B¿. Con algunos pro- nombres es lo mifmo que, upé,para. C' n ébe, para mi, ndcbe,para ti.handébe,pa- ra nofotros. Orébe , para nofotros excluyendo , acé- be,para la perfona. j i "BL Con ramo, ambas breues , ö con gerundio, miétras, defpues que. Con quarajY ramGbé , mientras ay Sol,cbne! SoLOe fc$ rämobé, mientras yo voy. C hcmiííaramo be, chorno- caccnandenrmSmbeú fra- guama, míen tras d igo M i f- la prepárate para confe£ íar. 1 1 BL Con gerundíOjö con ramo, luego que. Oñ^mo- mbegvábobc o Tu[a rá> acabado de conftilar co- mulgo., ñíinda robacá pr o- guetecobobei" oyequií ; lue- go que recibió los óleos efpiró. Cheí-órairiobé, lue- go que yo vaya. Yyuc árä- mobe, luego que lo maten. Hechácabé tarobiá ,' en viéndolo lo creeré. 1 3 Bé. Con ya. 1. na, confort me,vt che ñabe eyaró, haz conforme yo hago, Eñem- boé che ñabe , aprende co- mo yo. Che nde raahuyabe cheraihúepc , ámame con- forme yo te amo. 14 3¿.Todavia.Oycobébé Perú, viue todavía Pedro. Ndepochibé panga i eres todavía malo? i 5 Bé. Haíla, pepebe , haíta acullá. Eupépebéjhafta ay. Cuípebe, haíla alia, ängpe- bé, T""*~*" LENGUA GFARANÍ. bé r haftaaora, apebéj; hafta aqui , oayiibobé , hafta el cuello 5 ara canymbapebé, hifta el di a deljuyzio. Y ya p 'í peb é , baña e 1 fin . Ym-6.ii - b abobé , nafta que íe acabe. Óatucupébob", hafta las eíp tldas. O; a abobé, nafta la ciniuraJ&uenypi abobe, hafta las rodillas-. Guecá-- bobé, hafta los ojos. Opo- ti abobe , hafta los pe / líos,- Chébebé , Lafta donde yo sftoy .N indeteibobé , hafta no mas . Ar acaé pebé f haf- ta quando? Tupa oipotara ■ niobé , hafta que D os Guie* ra . C hey m'o mbe ú ■: amo be , hafta que yo lo diga. Ghe- rúreymobé , hafta que yo venga,Ndere mymbotira- cnobe , hafta que tu ;qu¡e- ras. Téé. Buelo. Ghebebé, jni bolar.y.o. Ao bebé,ef- tandarte, vandera. Ao be- bé rerequara, Alférez. A~ bebé , yo buelo. bo. hará* guibebébo abane , iré bp~ lando, araobebé , buela el tiempo. Afíemo ar|mbí gui Debebone,iré bolando.Am bobeb é ,haze r lo bolar . 77 Bebui. Líuiandad/alilíioj ligereza. Chebébuí íoy li- gero, y'liuiano.y^o.Nache- bebui, nofbyíigero. ñ ? á bebuí, lÄiianos , parte del • hígado. Ambobebuíj alijen; rar.tá^tara¿cherecó bebui, alijerarfe. Ambobebuí che k anga, angaipäba gurguke- - mlyhequedadoaliuiado def pues que me corifefsé.Che- bohitáybebuí, mi carga es ligera.Ybebui ramSpaéjes "muy peíada.Ndaíbebu rü- guäi angaipábohn, la carga délos pecados no es lige- ra. Ghembobebuí e pé , alr- uiame tomándome la car- ga.Mbaé pora r áhara ybe* Uui.,eftä,n los enfermos aü- uiados.TacY ybebui coite, ya paífala énfermedad.Ghe n?moyr<> ybebuí coíte , ya f e-ftoy algo defenojado.Om bobebúí ahe cheremym8m beti,ecfeo a burla lo que di* *e,no hizo caíb. ibirá api- tébebui, coracon del palo», Yyapité bebuirupí oeigä* ra , recumafe la canoa pof el coracon. Beehmo* C.d.be. é. amo,' kmiera* Ahecha be é amo, V hu- TESORO DE LA hviuieroloviífc). Amombeu beeamo , huuieralo dicho* NnAahechagicé beé amo-, Eo lo riuuiera viíto.Cheíín- gaipáey beé amo, yo no huí . uíera pecado. Beétamo. Ojala huuier al Oabe^tamo , ojala huuiera venido. Arubeétamo, oja- la lo huuiera traído. Tupa! che ymoyro bee ey ta no,, ojala yono huuiera ofendi- do a Dios.Oyapóbeé tamo* paé '.Pues auia de auerlo^ hecho él! No manoicebeé; tamo paé ! pues no auia de auer muerto ! Niñangaipa- bicé bee tamo paéj ojalancv huuiera pecado», •■ BeL 0"&: be . mas .y .de .y. perfeuerancía, porfiar , pi- diendo., Ayefuré bey , pe- dilocon inftancia. Ayapó'-. beíbeí? , tuue porfía en ha-, 2e r lo. A veporar abe íbeí ta- ñí o Tupagracia rehé> ojala, hiziera ínílancia en buícar la gracia de Dios.. Ayecá- recó'Seibeí cheangaipábar rjcb é , cfeidnñe. mí i con- ci écia. A haihubciten anga,. jaíleeníu-arnor.. , ■ j^w.b.refgiandor.Che- berá , mi re ípí andón y~ o? Nacheberábi , no reíplan* dezeo. Quarací berá, reí 1 plandor del Sok Yta berá,. piedra fina refplandecien- te.Aber£,yo reíplandezco*. bo.hara. Aberabote gui- quapa,pafsé comovnrayo.. Aberafete yyapöbo, en vn fantiamenlohfee. Oberá> bot e omano : , murió en vn prouifo. Chep*á ber aren- go alborotado el coracon.. Gembopia ber a chemon- diíta,hame alborotado, ef- pantado. Ambopra bera* alborotarlo., Yyataberá- bae , trafalmejas . Aat aber a guitecóbo tejando inquie- to de aquí para aHi. Y'nee-- be r ábae , cliar f a tan ., A ñ ce- bera tetguitecóbo , ando- charlando. Amaeberá, de- folíinarcon lavifta.Acaru< berájcomer de príeífa. Arie mbopéberá : yyapobo , ha- zerloenvn prouifo. Aí>e- mboyuruberáyguabo , co- me r lo de pr ie ífi . A ñe mb o e c áber á hechapábo , y iío todo en vn i hilan te. I. N. Y.: añ ?mboet ebe r á obe r áb o m oñembotebo , trasfiguro- ífc =£ ^— —=*-" *=-— - ^-^^ ■ LENGFA GFARANÍ. 7S íe Chrifto nueítro Señorv Bétlmu c$í bé. confór* me.yríími'.manerajparecc» Ou hbrzmi, parece que vie le.Ohó béramí'chébe,pa* réceme que fe rue. Chebee >éramf, a lo que a mi me carece , conforme a lo que lento. Coa gerundio reí 1 >onde a ( como íi. ) Mbae atupiri au apobo berämí' r honi /como íl fuera a ha- er alguna cofa buena fe Lie . Mbuyapé tapiyára, ^aieüib^ábo bérami aba m^Tapfráboyh^n^co- \o ü fuera a comer eííe an ordinario , afsi van ai- uno s a comulgar. Nande raquaábi béramy, parece iie no tienes entendimié- ). Aycobp béram? piché iebe raéfpareceté que vi- ré ¡ Ereycobene berany úhz } parecemeque viui- »s. N.i béramv a o te gua-- rí rlb,uaí aipó,no es efío >ía de opinión. Ghebeé :rany guara aipó, eífees I dictamen. B. ante Y. Bí. b. Cofa determina- ; dajÍeñalada,protaI>lejprö-- ponér, parece que, indicio, > y fe le llega ,h aba . C he ho- ¡ Mbabí cquá, paífofe el día que tenia determinado y r~ me. €hern£ndahábabí ai-: pó, eífe es con quien me he de cafar. ChemencápoT&; h ábat -i . i de m . á r a che h ó *1 potáh aba W, ái i mä , ya he determinado el dia en q he^de yr. Co áraTupa re-, mymocañymbotá hábabr acé ndoyquaábi, no fe fabe el dia en que Dios ha de deíVruyr el mundo. Cheho potáhabipe yhóny, en el dia que yo tenia determi- nado yrme , fe fue. A yapó chemombaebí haba , hago lo que me han feñalado.Bi : ñeepi^ibi) determinación, confejo. Chembaebí nda- yapoí .1. cheremyfiángabí ndayapoí .1. cherembiapd pctáhababl' ndayapoí , no hago lo que tenia determi- nado. Chcmano hábabi*, ndaiquaábi , no fe el dia de mi muerte.Ybi catú heco- Bé am o, ay indicios que vi* Víirá.Ybibcramychebeéjlo que tengo por cierto. Yb* V a ca- i I h I ^/'^ i , ¡ l í ! n TESORO DE LA catú ou amo, indicios, ay (tó que vendrá. Ybícatuofle- nioaiarangatüvama, , indi- cios ay deque fe enmendar ra. Amonaba ebiahe a a re- héV, feñalale el venido que le auia de dar.Chemombaé: biguayireh ^prometióme íu. hija. Amonaba ebi:T.upa ? Z: (hecé anote )| chexecobfc y acat u pi p é;cuñarehc;che- bi.ey häguämari,hago pro-, poíito dé guardar caftidad.. Ndo ubi bi , no fe determi- na de venir v parece.quenq> vendrá-, no tiene aliño de- ven ir . , Ndiquireybibi , no acaba dereíbjuerfe.. Ndo- carubibi,no quiere-comer,; no fe refuelue.. Ndolqua- ábibi eboeoí , eííe no tiene talle de; fíber. Hdachcjió^ Ivabíbi , no tengo tiempo ftñalado de yr . Tupa hde- rerecó meguSbi ,, Er oua- bleesque Dios te ..-caffígue;; ISí iñfrobibiíidébe, jproua^^ ble es que- no te perdone.1 ara y potarípibi , tiempo ac- cep table., AbfcfiaihupíbiV hombre feñaiádamente a- mädo, fe amable; fflt catu 3 itfté araquaás y rac^ bien &g vé tu poco entendimiento. íbt catu ang aramo j bien claro fe vé que aora es de- día, .iba. catu.ang ara ñab'c- Wj eguyñabs ybi catü Tü- pa:oicó,comoie.vé que ao- raes-de dra>aái fe vé claro queray; Biösv. : #í,b.acercarfe,Uegarfe,pe garfe.Chebi/millegar.y.o. btey^nollegar^bíhecé^e guenacyífeguernea ¿1 > pe- que con él. Abicuña reh éy pequércon muger % Arobi . llegar fe, líegandoloi A r obi taba:, acercar fe al pueblo. Arabí tabapi péádem . Aro bigí;acercarfemu£ho. A'm- bobrihazer llegar, acercar. Ambólerobí,hazer que lie gue» Che tuyabafebr, acer- cóme a la veíez. I. N. Y, omanobipé cfaa,Sacramer toTüp arara riguára orno- yngó ) leíu Ghrifíb nueftre Señor cercano ala muerte inftítuyo el- íantiísimo Sa- cramentó. Ayé /y ü rumbo bi yebí yebí ndeporehé ,be* fote läsmanos muchas ve zes. íB?.b. Bien, licito, conue fíie^te^digno. rbi catú,ye co -~ ~, - ifaTprrar-pBar-- ^-^-- f<» - LEKGFA GVARANL 79 :oacuey pipe: £po gnaoa,, licito es comer carne, en dia que- no: es de- ayunó.- Nídibibi yecoacup rpe£oá guaba, .no es, licito comer' :arne en. Viernes. ... Ybí ca- tündébe nde ñemboéquaáí bien es que fepas rezar, conuenrente es.l íbí cata; acé yaupirey cuña üpc¿ cg- uiene no- alegar ebiroílro a mugeres.- Ñdib^bi nderei- quie cKerópe , no es bienq entres en mi caía, porque: no eftäaparejadá > &c.Nda chebibb cherópe ndéreí- quíe , no foy digno de. que entres en mi cafa.-Ndibibi angaipabiy áiraupé - Tílpa- pi $ i , no:es digno de rom ul gar el pecador. Pehembo- - M catín líSpa: rar ramo' pendecó haguama^eh emba- zeos dignos de fer hijos de: Dios .llupancney ara nadie- - bíbi cheanga:aí;pipénde- reiquiéMguama,Dios mío- no fov digno de qué entres , en mi pobre, morada. , 5i. r.lkuantar , alear, : cheac ahí , leuanto lá cabe- ra. Abibiguítecóbo,eíloy< eíih'e.to. ., Nächeacäbíbeí/- yan© leuanto cabeca , dize elenférmo.Abí ycniípéjle- uantarfe hazlendo rene ren- da a ©tr o., Abíbi hece, le- uanfar fe centra él. Ambo-- bi, hazerle leuantar , coin- cide confbrjpegaríeivaísü fe . vfa repetido. Abitó, yo 1 me leuanto.. Bo.hára. Am- bcbibi^hazerlo leiranfár.* GKerechacabé' obib? ,Ju.e-- go queme vieron fe letian-- f-aron.líüguaíbi mbeí, Je-- uanta lá colaJa víbora. Che' araquaabi'; mhae rnoniohe haguaina, tengo lemntadö entendimiento' para inuef- tigar cofas . P?'ñ?'mbo ara- quaábicatu 'ibapeguára te- có¿rehé¿ leuantad el enten- d miento a fas cofas del cielo: Arobiyleuatarlo co- ngo juntamente . Obi bx huí guat i ar i amo he ce, eítauan las- flechas enhinieftas en Ü¡ Obib^ché : r7uha',íb!toíe ef laco. Sambuñíiha em- bebí bi ; , defármó la perdiz el laxo. ñt'mSmbeguäba ombobibi yñangaipábaej , hecó-- aíbagui Tupagracia upé:, la conrefsicn íéuantá el pecadora-la gracia ^Ghe i ._> í - * +*& > aäwwjatMFSBB^R*»»^»»^*! TESORO DE LA i- 1 fe mS oi^nfbae Tupa o-ue- íobib'í' heropo^mo , Dios da íá mano a los Humilles, y los leuanta. Abibiramo guittna, eftoy recien leuan- tado. Ánembobebuichebi hagülma , prueuome.a k- uijitar.Ahaachebiha-ü> ma. idem.Nia che refobi.-; hábi,no tengo quien me ic?, uante. C'iererobi habev- me aycó,no ay quien me le liante, erras ayude en en- fermedad o trabajo. Nii- pobibireteí mbia oqiiapa tacíarí , todos efían cal los de enfermedad. Ghecaapí- hag aera obibi,buelue a re- toñecer lo que carpí. V. Ap'ícam.x. Bi.b. Querer .voluntad. Ah.ibi catü ebapó , quiero ir allá. Ndahábíbi ebapó, noqu : ero ir alia. Nda che aguuebibi , no quiero que me venca , ó gane al juego. Bi&J.bimL. Pero, empe- ro. A yapó biña,hagolO)ha- zialo , helo hecho , pero ó no valió nada, ó no dio guf to,&c. C nebí a chemar aa- gat íi, yo era bueno , pe- rore. Perú biüäé ¿yapó bícetene nde ereyafóae¿ pues Pedro ío haz*! tam- bién tu lo harás. Tupa bi- nas, teco oiporará, bátete-- ne h and ¿ 7 pues Dios murió quanto mas nefbtros mo- riremos. Chebiñac ndaro- biaricc amo, nde cremo'm- beueyr'rmotan?.o , íituno lodixcrasyo no lo creye- ra Nde ereyap6tt.f-.che bi- na é nda yapó/ce amo , tu hazes eíío , empero yo no lohiziera. Biá. r. Hallarle , pegar- le, detenerfe , comodidad. Abíájhallome bien , eíloy acomodado, bo . h á ra . Nda- bi áriyao me hallo. Ambo- biá,hazer que fe halle. Che fciihápe aycó r eftoy con co- modidad . Ambobi apira, ceuarel peleado en elpef- cadero.Abiábí a bina,afsí, afsimehallaua^pero. Pira buha , pefeadero. Guir á bíaha , cagadero de aues. Cheretameyme guitecó- bo amopac gui bia reymiV eífo fuera íino eftuuiera yo en mi tierra par ano hallar- me. Guibi abo ndahai \ no me voy, porque eítoy aco- rnó- ^ " 'IENGVA GVÄRAm. #:j nodado con guño. Chebi- ireteí nachenionäoi, el ha- larme bien me detiene. jhm mbae r eaquá aobarí ,, Jegofe el buen olor a la ro- ja. Ahx teco märangatii >it>otábae ; oyeehe embo- na , el que quiere íer bue- 10 haze íus diligencias pa.» a ferio. JBfíd. ¿a gente* Vicie. nbíL B izra J,pm ra.Tofy dcca- nino.V.pia.n.g. Biarhcá. P ia . n . g . y . y„ liminutiuo, de repente, fin- ittiíar. Ahábíarí,fuime fin Luifar.Ayqiife biarfjent re- ne de ronden. Añrmbóbi- p yprcieá, tomefo íin aui ár., Áñc ; mbcbiaii gui hó¿ >o, fuime fin tocar eaxa„ 3mario biar^Hinrio de re- tente . Oíie'moy r'o biar i, fa- : ilmente fe enojó'. Ayu Mari, huí mey ó vine fía aui- ar. Bfö&c-.d'.K?. nnm.i .y .y„ liminutiuo, a pique, a rief- [o } eftar muy cerca de la me portan! ve rbo,por vé- ura. Aman&bíbt , eíloy », «que. de morir. Aicó yc6 bíbí, eíloy en pefígro.Che- reSbíbí aic6 .1. cherSbíbí cherkSnf Äättfbí guitecó - bó , eftoy a pique de caer* cuna r eñ é chem a?- hague r a> chemSängaipá bíbí , pufo- me a rieígo de pecar elauer mirado vna muger. Che- nimbegueíiaenéra nache- mo Milla endúbib/, el auer venido poco a poco me pu- fo a ríefro de no oyr Mif- fa.Amoangaipá ; bibr,pufe- le a riefgo de pecar. Akbi Bi b/ gu i h óoo,erTur é tenta- do de boluerrne. Péeuágúí ayebibibibiña, demedio camino m~. quiíe boíuer. Chetibí aháne , cuica iré* Chebibrayircane,por ven- tura mataré alguna caca* Chebíbí cherérál árse , por ventura me Heuará.Ybrca- tú-ndereraháf, quica te lle- nara, ó parece cue te fia 'de íletiar. Ymaraneatubf cato- ahe chébe , pareceme que eñe ferá bueno. Nandcre- có aguryefbr chebe , pare- ceme que na andas bien. Bibí .c.d.bi.2 .repetido^, juntar, cofer ropa. Ambo- pífc^yo cofo.bo«hára. Am bar ^"gtf, TESORO DE LA bobi br /o á, fobrecofer , a 0.1, bobibípfä , cofer menuda. Abecv bo ymbobibica, hil- binar, cofer largo , y mal. AmhobTdi ymboye pota- potado , juntar dos cofas, coíiendoias. Amboyopos ymbobibi:a,coíer cogien- do él punto por medio a medio pe fpunt e,y bavnílla. Aypiaha hevá-ymbobíbica pefpnntar . A haca Haca ym- ^ bobibica, cofer repulgan- do. Bíbí . Menear ,'íeuantar,- y baxar.An^mbo á^ioíde- •uantar , y baxar la cabera. Huguaí bibi mboi:, me- néala peíala culebra. Ern- bobííi äanáua^cnebe^azr me ayre con ei plumero, Ámbobibi aó ytubiroca, íacudiia ropa :? quitándole elpokio. .¡Becó iábibi.def- baratado. Aíi^nbeco Mía, foy desbaratado^nafsien- to/&c. Si^.V.Bia. Bi ?aq£a. Tieífo , recio. CheteraqSá,eíiov embara- 4olcheabíraciua.L añ°em8- .feíraquá , ponerle yexto.y. ¿ D^raquájampcbe^|)i nomi i , por eftar mi br? $0 yerto no fe menea. Abiia- quá quiteña , efíoy pafma- do. C Reglará pa a obi ra- ^qua, efíä tieíTa la cuerda -del arco.'Guirapá nomSn- doí pucuhuí , obi raqu á ey- •ram"o,no va la ñecha lexos !: íi el arco no ella tirado. eco catata raqui ¿0k du- ra la carne aílada.¥ yibi á- qílá ofibita ^uaporehé^eí 1 ta el árbol recio en íü raíz. íGuapo ar í-o.bi raqui ey 1 a- rno'cá curiteí'-íbirá, el ar- 'bolque no tiene armes rai- zes luego fe cae. %uv abe aba mborerobi-a habar í, ^obiraqua ey r arrio auriteí' hoá angaipa pibe r afsi el q no tila afirme en !la Pe cae fácilmente enpecados. O- bixäquándaä ahe rúrichk be , vkne emperrado con- tra mi. l BitéXB^tHeMbítéten^ •quantomas. Peni olió bi 1 - tétichéjfi Pedro fe rue,me- jor me iré yo. -Perú oñe- níSrnbe ú bítet ene cíi é añe- mom.beüne ? íi Pedro fe co- fefsójQuanto mas yo. Cur aátaaio, aheoyapá raé,bi tí -r-¡F — ~j m _ ~pr— ~ ■ ■i -*' ,grränga > duerme todavía? )ubé bité, todavía viue. ]obé bíterí aycobé , aun odavia viuo, Ambobíté, ago que dure todavía, Jambobíte potári,noquie o que dure mas. Añembó- iteri ycó guitupa,aquime e conferuado todavia.Oy cobííerí aurac? puesaui a de durar baila a-ora i Ayco bíterí eyamopaé , pues no auia de durar todavía. Nambobíteri chen moy ro, poílbfeme el enojo. Y, röb©t>ít&:0. 8. Ante Ö» *Bo. r. Señal, manch% continens,efetos, loqre fe íigue de algo , fuperlatiiio. Checogbó 9 el grandor de mi chácara. Checogbó po, lo contenido en mi cháca- ra. Checogbó nambopóri, lo carpido de mi chácara, aun no lo he fembrado. Huíbó,el que efta flechado continens íägittam. ñem- bíahíí bó , el hambriento. Tacíbó , el enfermo que contiene enfermedad.Mbo raíhubó,el que ama. Acan- gacíbó , el que padece do- lor de cabeca.Tecabó,el q padece mal de ojos. Mbo- raíhubó che , íby amador. Namboraíhubórugííaichc * no tengo amor. Ymbaebó- baé che, tengo muchas co- ías.Roíbóylp que contiene X fríoj -£3t£ TESORO DE LA frío,resfriado.Aroibó;pa- dezco frio.Hacubó,el q pa, decc calor mucho. íbága : nuguí Tupa-ñe'embó 4 eííbs, cielos fbnefeto&de: la pa- labra dé Dios.. Peñemom- beu hagué*, cheñemoíiee- mbó, eíaueros confeí&do, ; es efeto-de mi fermon. Pe- ñemombeubó^ pendec&ca- tupirr, eliefeto-de aueros; confeíTado.es la. buena vi- da.. Aduíertafe , queefíe bó> continens y ¿p& contenturrtí fe pueden viár en vna mif- ma oración, y haze.vn fén- tido , vt nändé^ rembiecha gacatúj Tupa^ñe^ pÓ;O.Tu- pañeembó^ conel^ póídize todo le* que vemos,es lo q cótiene la palabra deDios, ö-efetp della,eon,bó efeto,, ó.íenaivdé; É| palabra, de. J)Íos. z Bo. Breue^ gerundio , y íüpino de muchos verbos . , Ähá yyucábo , voy a ma- tar le-, veaír ciarte. Con ci- te gerundio fe haze la for- ma i^fitio,ponieödo antes 'ú delsvnode- te recíprocos^ o J.gu.v.g.cpucubo,a lo lar g©.opibo , 4 de pies ,. guací íU bo, de punta ^guopitábo, por ePcuento , oa\ ubo , de pefcueco,oac2friG,decabe- fáij oatucupébo , de efpal- däsyoaturBmo^ por lo cor- to, ocuábo, por la cintura, ©£lbabo,,xk frente y cíba- bo, atraueíTado , 01 bchoá- ibá^cayö la fruta con fu ar* bol,Oyopébo,en ringlera, oyur úbo, de.boca , ominí* mojpor lo peqyeñOjOmir i' mfnimojpoeo a pocOjOpe- Kepehemo, a peda eos, opí« Bo ^emcueros , 5 Gpóbo , de manos^ot^mo", de punta c nar V&s opotíabo \ dé pecho s j o^québo,de lädö;,guacapé- bo,dé barriga^guebíbo, di nalgas ,guob ábo,de rofír o guetébo,entero.Xas otraí terminaciones^ en,m8ípro uiénen,de la pronunciacior dé; nariz; . En lugar' deíto: recíprocos , pueden recebi: reíatiuosv quando eftan co mo pafs iuos , v .g. .o ay ub< amotide.hyyayubo, met il< decabeca,quando effan ab folutosno, vt , oayúbooí el .-■ ' ~-jí, s— - ■pr^ j. ^ i T-rr-^ g y i LENGPA GVARANL 82 efta por cl pueícueco , acpi efta abíoluto, y guárdala regia de los recíprocos, Bog. Hendedura , aber- tura, grieta, ibSíW¿ogj á- bertura de páredv ibibog-, aberrar a de t ierr a, -Ä obo 5, aberrara de ropa , repetida és plural/Chebobógítengo grietas.y, o. Abofrog , me gr ieto,ó tengo grietas, Am bobóg, abrir poñem as, ra- jar qualquier cola, ¡hender, Bi te tupí ambobág, par ti- lo por medio. Aoyíbabó^ abertura de manga. Botín, t , € ar ga,Chebo- hiitábajim carga,ím mata- lotaje) mi almuerco, Abo- hií , yo me cargo, ta, tara, Ambobohíi, cargar a otro» A ybohi í t ámboí , deícar gar a otro. Ambobohíi encan- ga angíiipabapipé , cargar el alma con pecados, Am- bobohíi nde angá cóbac rehé , en eílo te encargo la É:onciécia. Ambobohíi yo- abí, cargar deíigualmente. Tandebohn tabuné eh : 6- bo , vete aunque no tengas matalotaje. Chembobohíi- bo chemboítbo,diömecar- ga que traxeíTe. Nachc mbobohíibóri, no me die- ron carga . ■ Acebohiííal * ndoyeacea ace rí, cada vno ie vale de loquees iuyo, di zenlo r quando vno pide lo ageno, no queriendo .gaf tar de lo que es luyo. Vid. P0M1. 0ó& cd.bo.íiipino* y. y. tie períeueranda ■-, perieue- Tancia de hecho. J\háboi, Vo^me ;de hecho. Haeboí, afs i me -aít oy ,dize el enfer- mo. Haebt/ipe ereycó rae> JBfíás como folias > Tupa hánde quáítába mboaye- boíhára , perleuerante en 'guardar los mandamien- tos . Cheñätey bol, íoy mi^y floxo,Amb , oayeb'oi,chere- có ay ai é,lleuo adelante mi mal proceder^ Ambo ays- boí T upa rara.) íperieuero tn comulgar, 1 up3 rá che- mbó ayeboí tecómaranga- tu rehé^el comulgar me ha- ze períeuerar en la virtud* Ayerureboi guitupa,pid ir&irt&irKSt TESORO DE LA íiibdito. Aba boya, hobre de mediano cuerpo , ö vaf- íaiio. Cheboyá-, mi menor que yo, mi fie ruó , o vaini- llo , mi íubdito.. Che ara- quaáboya , tengo mediano, entendimiento. Ygáboyá, canoa mediana. Ambobo- ya: , hazerle vaflallo , o ha- zer la cofa mediana. Che- mboboyá teí; me haze vaP fallo fin ferio. Oñe'mbobo- yá , hagome valía lio de o- tro , y junto vaífallos para mi. Tupa boy á,los fiemos deDios. Yboñai,fus vaífa- llos. YpocKifoae oñémbo- boyaañangupe .l.anaboyá? ramo ohemoíngói .1. oñe- jnboboyábi añahgupe , los malos fe hazen fiemos del demonio. Añaboyá ramo pendecó cueragui tape a- guihdó- JL añaboyá pende- cócuera gui pepei, dexad de íer fiemos deldemonio. Peñ ? mboayé ; ,oi imé; fcM- boyárämo pendecó tehéd. P embobiJtebo i ímé añ abo- .yá r irn&teí: ó j no perfeue- igisen la üruidumbre del demonio. ^r^V,to.nwiux-* & ante V. Bu -r ..S alir , reuofar . Mh ó, falir debaxo del agua.! obü íalir del caño y o fuente de agí aLibú .1. rbúra, manan- tial* Qbú chembas raci", brota mi enfermedad. Aro- bÚE , facarlb de- debaxo del aguaíaliendoé.1. Ambobú, hazer que ello falga. Abú bcrami cheroriMmo , re- boíb de contento. Ayepim- bobú, defollarfeccnalgisn golpe^ Ambobú íbir á ■ raí- cu c, faca r aítillas del palo, Nänagui peteí' yurít aña ambobú y guabo, vn boca- do folo faqué de la pina , ^ me lo- comí. Mbae ne obu, íale hedor de lo podrido. Haó ob ú, angaipan^, el mal olor del pecado fále fuera, Her aqua obú r amo , íiiena deuueuo aora fu fama, fíe co ai ñengue- robu?, fale la hediondez de íiifama. Q- guerobú robu ahs- acé. re- có,defenterrome los huef- fos. Oxbrerobúcheremy- tvma , empieca a aflbmat mifementera. Ahangaipá bae LX.tecárehep QrandíJH P% ■■l^j- — i- ■nr^-i y- ^"«"'^•gyL "naEssfT" LEKGFA GVÄRÄKL n 1 pa 5 on£m oy r ¿> rerohirr ob u - ' bo, ouboaraeaeraemá ! ha pecadores que fera de vos- otros quando leíuChrifto venga el día del: juyziao re* bofando ira! 4 C ante Ä- Ca„ m."Pechos,vbre,te- ( tas. Camä aií', pecon de fas; tetas ¡ C ärnaqÍEu ídem . A- - cambuj yomamo,.cambua- i bo, cambuóo, cambirhara,, i amocambu;, mamantar. Y~ ¡ fWo:ambuplra , amamanta- do. Aycambíí, apretarlas tetas, Ycar% tiene pechos,, y íus pechos . r es ya m©ca„ ♦ Nicamy; , no tiene pechos, • es niña. Ycämamo^ empie- za a tener pechas .Y opíru á -cama riguara. ,. hermanos de vn. parto- Ca. Nota efe íupino de verbos que terminan en I g.vtahechagjVeOjhacháca^ a verlo.. f Ca... Ya determinación de la primera períona de .{ n -utar- Tallará:, ea.voy » , me ya , determinadamente me voy. Maque cá^ea que ya me voy. Tañemombeu c£ , determino confeíTar- me. Taha. ye ó noca, ya yo me voy. Aduierrafe , que eñe ca , no fe vfa hablando con otros , fino abíblute -J y afsi no JireyPedro tanaca,, Pedro yame voyv Ca. Quebrar , ofender,: abrir. A y oca?, yo quiebro, Aháycábo, vov a quebrar* ío.-Cheptacá, quiébrame el eoracon . Quar a c V. che re c a- c£,clSol me deslumbra. Chere ci c á y I ab%aa p á re - chaca , ofendióme la v.ifta el verlo pecar. Ayecá.abr ir las piernas .A yecr. yefestar- fe , relkmarfe abriendo las piernas ... Amboyec a, ara ir- le las piernas. Aii?mbcpi~ ac á, e íloy af eía rae o. Anä- eangá, quebrar le la cabera. -Ayeapi cacas, abrir: k sen- tendederas. Amboye apí- . cacáyhazer'e que.entien- da. Anioml ó ycabo,, arro- jar lo para que íe quiebre, One embecá ñac,quebrofe el labio del plato. CJ.e a- c angeá ce ahe , quiébrame eíle la cabeca.Aycäng cae é deíeo quebrale la cabera. . . Cá* i / ■ :> i h i .^N. TESORO DE LA i I I 1 I I R: fe s I fe p Ci.b. Abifpa. Cabäba- y ü, abíípainegra.Cabá chui negfa.Caba puá,negra.Ca batí^aegraC abeca pi c.oey negra. Cabete, parda. Ca- be ychu,leciiíguana.Cabey chuf; parda. Cabí rííp -, ne- gra y pintadaCafcaíS,ber- meja. Cabobi, verde. Ca- bumb i qui r at a, parda. C a- ¡Denegra. Cañar o , negra. C abatí' ramyayapo yape- pó, pintar flasoíias cornos agujeriros a modo deabif- peras . Tatura,otta efpecie de abejas. Caá, Monte .., y la yema que beuen. Caá aygtura, monte efpeííb, por debaxo de los .arboles. Caáambi- quice,ret onecer. G aa aña, monte eipeíTo.Caá apétaí. berros . Caambayá^ ios ra- monesque ponen para ata- jar losarroyos para coger peces.. Caabaparaibate .L caá i bate, cumbre de mon- teCaabapira,priacipiodel monte,tomandolo deídela cima al pie, o aleont rario. Caabó, ramones y hojas- Caabo apoapi' , ramada,, Caabá ayaíltea.., enramar. — fc -"TT Caá bónduáhába ..l.caaban duahába , montería ,cace- ria. Acaábonduiguiteco- bo,ando áhcacaCaabó qua ra9i;ár^Lm8,Tamada. : Caa fcatú ,y erua buena-, y monte ralo. Caacaui obá, monte ralopaeícombrado.C aac a- pá , atrabeíia de monte. Caá eäqua , yeruáíolorofa. Caiei¿e^monte verdadero de palos grasdíos C aá gua km ^mo.nxe grande. C aagui - Ido, por debaxodelmonte, o .por débalo de 3as h ojas . CaagiUiboíibapTta , eíta la fruta coloreando por de- bajo de las Miojas* JHogui- bohu íba, negrea ia fruta por deliaxo de las hojas- Caá£Uabooguatä,pafeapor Vdebaxo del monte. Cáa güira., lo debaxo del mon- te. Caaguiroy^ a , frefeura de monte.Caa í bat 4 mon- „ te alto. Caáíbípc,quebra- da de monte- Gaaa c á,cerco de ramas , y ramones con q ^an recogiendo el pefea- 1 doyc orno con redes.. C aái - guara, montaraz. Caaipi, pie de monte. Caá yuqui, llantén, Caayuru, entrada, oca- ^* &&Jt& r LENGFA GFAKANT. H D callejón c!e monte. Caa nufa, monte aporreado pa- ra ha?er chácara,. 0aru£& caä niipa'; es grande Gapa- leado del: monte paracha- Cara.Caa obí^ariil.Caa ob& catú, monte muy> verde.. Caá mall.maíia,man0 jo de yernas. Gaaoqu% retoño.. Caacqu*;ce ,, retoñecer el' monte.. GáapauV isla deF monte. Gäapauñdiy muchas islas de monte. Caapc,cEr- coria.l Gaape guara , cofa- montea. Caaper, yerueci^ lias íbbre lis lagunas. Caa- pigüa, enfenadade monte.» Caaprpiara, lo que contie- ne el monte. Gaapód. por a;, idem; Gaárób .11 caarcba, hoja de árbol* Caarobucuj árbol de hojas anchas Caa- p?ta^ hojas coloradas r de- nota mria,enojo.. Che caa- pyt a guit uho, v en g o h e cKo vn ferro. Aba caá pfta^ho- bre fáriofö.Ämo 'caa py ta,' ahelear a otro,- Atrioca tin- ga i amo "checaä^ di'zen.-por .* trifca^comer defpues de a- - úet-'beHído la yerna... Äcaá^ bonduá., correr el monte para cacar . Acáabó atica.l. ayatíc a caab 6, enramar , A - caámomy r©*, montear . A- caar up a ¡ apror reár e 1 mont c para fia zer chácara . A caá oqui r ó g \ quitar renu eu os . jficaap^ carpir. Acaapióg, fdémv Acaaüjbeuer yerua. r.acaaiu-, caguába, con que febeue yerna.. Am8mbim : caá ; foítar la yerua. Ayocp^ caá^pifar la yema. Caá güa ra*, yernatero que la beue.* Ndachecaá : guá'ri , nobe- uoyerua. Caá uhef, dcfeq de yerua, Amoh^aapímba- c acarar; Mí>'ac á* mShgapi - hará , arador gañan .. Baca caapí jbuey de arada. - C'aabo.V xza. €aa S. Gofa cq $ da , o af íadtt. Ghecaacf' ycó;efío es lo que yo a fío , o cuecoo. Amo caacavdjíe que cocief fe,oaí£iíe. Ycaacä^aam^' ychupcT, dile para que affa-- íe para ñl ChemScaa <¡t epé , dame algo que aífé. Cmyuquí. Llantén ' yer- ua conocida. atrmp-A. , aporrearer. monte. Checa a^upa*, mi" recado; para chácara... O&iU' yibacatüi checaa- n Ett- I 9 i 1 I s i f ¡ .1.*"*^, TESORO fmpa, Tolas las hojas de mi robado íe han quemado, vi- dera. Caapé. Chicoria, CaaPí. 'Carpir.. V'.caá. Caant. Tarde del día* Caarupytunanio , apueítas del Sol.Caaruramo,ÍÍendo tarde, a la tarde. Ciará re- robicá,de medio día a Vif- peras. Ambo caaru , guar- dar para la tarde, bo.hara. Oáembo caaru íkia ára,ya fe haze tarde del día. Caa- ru ychupe ohóbo , anoche- cióle en el camino. Che caá ru guitúbo,cogiome la no- che viniendo. Qh?mbo caa- ru chebc , ya fe me ha he- cho tarde. Equá tande caa- ru yepc ehóbo , vete aun- que te coja la noche. C aa- rüngf eteí abahs , llegué muy tarde, Checaarugui- balrs,nai mSangy , no pen- se llegar tan tarde, Caaru n ichc abah?ne haé aú bi- ña.pensé llegar tarde, ang, caarurämobé , de aquí a la tarde. ^ Caápyñ. Furia. Vide caá, Ca*rüru. Verdolagas. £i=£ DE VA Caarúrú enYjXápvím.iácl Caarurztpé.idem. Cíáyi.Abifpa.V.cá.?. : Cabayu. Caballo. Caba- y u y u r.up£p i á r a , f r en o. A - moí'yyurupipiara cabay Ka rí 1. amboyurupipia caba- yu, poner freno al cauallo. CabayuyuruatS desboca- do. Óhcrnboyuruata, ha- ze fe de $ bocado.. Cabay u yuriiporlírobiaymbix.iaé. Cabay ú^V pité ñongara, herrador .Cabayá fí\ itera herradura. Ayavpi cabay u áraii^íubir a cauallo* Si- lla cabay u ariguara,íilla de cauallo J.tendá cabay ú ari- güara.Cherero cäbäqííá ca hayá.l.aronaeabayú .l.aro cabacuá, cabayu , correr a cauaiío.Myati' oiqué rehe ymbövárämo ycabaquä ñgatu cabayu, en arriman- do la eípuela ai cauallo co- fre bien, Ambotlí ycuáquá- ha , apretar Jas cinchas. Y cuáqiiáháocatarSmS ten- daba hóane , fi eílan flojas las cinchas fe caerá la íilla. Hebicocá,gurupera. Y) ul có cá,pretai.hcabayupcti- arehe. mí endá , eünuos. Yña^ =-s=-E r <**rf«E^ LENGUA GKARAKI. 8f Yñacämboahá , jáquima. Cabay ü y y itapnbae,caia- lio de camino. Cabavuir- fi.L cábayu reM, harria de cauallos ;C abayurici rere- quára,!mrriero.Ayimpa ca bayuhero atabo.ianvoiqíía ni' yrnbo atábo .1. Ämocä- bäqua heroarábo , .arrear cauallos. Caóa^üá. Corriente ,ve • focidad>,fuerca,pcffiado* Ticabaqua , -corriente de rio.y. cChecabaqüa , foy ligero, y corro. Acabaouá gui bobo,, voy corriendo* Níicabaquai , no es libero. ÍMaticabaquaiti ,l,nicaba- 3uaíti , no es corriente el rio.Ycabäqítá ey rtrpí aha* f á> vadear el rio, 1 icaba* juánáetc , muy corriente* íaqua,eslomifaio, Tifi- uquá^corrientcNdipepo- iaqíiáy,tto tiene fuerzas en ásalas. Naché py tu baqual 10 tengo fuerca en el reíue lo. Ocabäqíiä hápe oyohü. ¡uemimbotára chereh.é^có íis porfías alean co de mi o que quiíb. Yñe'e cabä- L uá ahe ndu , tuue auiíb iu- Q. Oaeé cabäquangue pi- pe chererecóa/.con ííis por •fias me abruma. 'Cabará, Cabra. C abará ■hapiaopí , capado. : C abará candor cabruno. C abará 'cuknbaé, cabrón. Cabai á :r ai, cabrito. C abará piré yn^oatytombí , cordouan. t abararáé pe í c fm ä, cue r - das de biguela JCabarácuí- inbaetebíjCapadoXabará cr.rnbi queeu, queío de ca- bras. Caburé. Paxarillo cono- cido. € 'aburé guacú. Otro fe- mejante. Cáca.r-A, cae ári'A. cacarí^ llegar ,acercar. Chetuya- baé cacá,acerccme ala ve- jez. Chemano cacar í;eÍToy cercano a la muerte. Che-, ho cacärí; efíoy apunto de partir. Acaeá,y o me acer- co.bo^hára.Árocácájacer- car algo licuándolo. A yero cácá,acercarfe. Arocaärí; acercarlo . Cberero caca teoxipe cheraci,voi acerca dome a la muerte. Arócacá chetuyabaé, acercóme a la vejez. Abahc cacarí; efloy ya cerca de llegar. Arocá- Y cá a i I i I I 1 ¡ fe K7?>^r^^^cr^m^^^T^^^icr^^cz^^cr^^a?:^^a^^ TESORO DE LA cataba , acercóme al pue- blo. Ayucaca , acercafe el tiempo de mi venida. Ahá herócacábo, íaltr acompa- ñando algún trecho al que va. GuerocácáramS hori, huelgafe de que le acom- pañen algún trecho. Nda- ché rerocácahári , no ten- go quien me acompañe, acercándome adonde voy. Ocacaima ahe, ya fe acer- ca o a la vejez, o a otra co- íá. Ocacáycó oíipa coite, ya cita, cecea del lugar, o de la vejez, o murre. Chepi cácácheapi , cerca de mis pies dio el tiro. „ Caca?. Aue de rapiña* Cac f Enjuto,feco,fecar- íé llagas. Acae, yo eftoy fa- no de llagas, mo. hará. Che ai ocae,fanö mi llaga. Amo cae, fecar carne en el fuego en parrillas , fanar llagas a otros. 900 cae, carne alfa- da en parrillas. Chcremí- mocae, las ljagasque he-cu rado,ó carneque he aífado. Mocaeitá.l.mocactá,parri- llas para aífar. San Loren- zo ymocaembiramo oyeó axacaé,fan Lorenzo fue ar- fado en parrillas. Acae ma- ta,eftoy medio fano de lla- gas, a ce ángS ai cuc, peni- tencia,pipcocae,las llagas del alma íanan con la peni- tencia. Acé angä a/cuéra, nocaengatui, Pay upé gue~ cha gucareyporombucu, las llagas del alma no íanan mientras no fe defeubren al Sacerdote. Acae cae,eíloy medio fano. Cae cae. Papagayos chi- cos. Gagu&ba. Vafoenquefc beue vino, V. caá. Caguaguz. Vna raiz co- mo papas. C^^.c.d.cau,beuer vi- no y ( ai ) mal , aporrear,' maltratar el borracho,o el que no lo es.Acaguaí hecé, maltrátele. Ambocaguaí, hazer que le aporree. íbi tu ocaguaí cheroga rehé,maí- trata el viento mi cafa.Ca- guaibó, herida o maltrata- miento. Ca¿üi. Vino. Abatí ca- guíjchicha. Ybá cagüí,vino de cepas .Cagíu aticucra.L, cSgui raticucra,afsiento.de viao. Caguihai , vinagre. *— - • w ■ - * — /-»0 Ca- '.•y- *-— ' --^ 'LENGVA GFARANI. 86 Caguíoñcmbohai »!. oñe- m8mbochi,cof romperíe cl vino. Caguymboepshába» I. cuguí repí be'engápe , ta- bernas. Cotí caguírendá- ba,bodega de vino. Gaguí reäquánä,olor de vino.Cä- gui ruungue.l.cagui ripiuu heces de vino. Cagui räan* gába, medida de vino. CS* guí'tí', vino blanco. Cä^uí h8, vino tinto. Cagui pytä'- eté, vino muy encendido. Caguíapoháb^ .l.myhába. I.pÍ , hába,lagí|,r,prenía,Áca gíii apó , hazer vino. Acä- guy nduü¿maícar maiz pa- ra chichá.Cäguí nduuhára, las que maícar^maiz^ara vino. Cagm,ochírm,yerue el vino. Clguíyí. Macamorrade maiz.Guriteí'eyebi ndecä- guíyi ocal , buelue preño q fe te quema tu macamorra, frafe de Indias para apre- íiirar el paflb a la que man- dan. Ca^ui/i aía.Mac amorra efpeíTa.Caguiyinc^rala. Cal. Quemadura. Cbe- caita.guera,mi quemadura, o auerme quemado, y. o. Acai , yo me quemo. Nda cal,no me quemo. Gui caí- ta,gerundio,caltára,el que fe quema.Hy amo guicaíta, rae ,por poco me quemo. Ambocai , hazer que fe queme. Arocaí , quemarfe con él juntamente. Quara- Ci agüi ocaíbae cuera ? el tcítadodelSol. Acecáita- bórcndoíeógi,no fe quita la feñal de la quemadura. Cheiurucaí guitenä , tengo la boca abrafada. Acal an- gaipá poropotarai rehe güararí,abrafarfe en amor deshonefto. Angaipátyra arí acai, abraíarfe en vi- cios. Chepóucáucai chere- mbiapó rangué rehé , no íe me alean las manos para hazerlo.Ndepoucaí aú bé- rá'my nderembiapó rän- güera rí , tu no quieres ha- zer lo que tienes que ha- zer. Ndepuicaí bérámí' Tu pa ópe ndereiquíe hagüa- ma, rehufas de entrar en la Igleíia. Cau Mono , y de íu ac- ción de taparfe la cara , lo han tomado por auergon- carfe , y verguenca , y mo- Yz def- I ^gfek TESORO DE LA deñia. Afiembocaí , auer- guencomc^pongome mo- díño.Chemboau^me auer- gonCQ.Ambocaí,auergon- carle.bo. hára. Cheroba. ca/, tengo modeftia en eL roftro. Hobacaíhaé,el mo*- defto de roítro*. Caí ayngL. Vh arbolillo» recio de que hazen varas, para pefcar.. cS»ä. Pechos ..Vid.cS:, num. i . Czmacaragua..* Ruy fe- ñor. Ca»2uya/¿ Fe con de teta». V.ca.num.i.. Camambú. Ampolla, y cofas fe me jante s , ampolla, de agua., pe^on^de jnuger, hinchar los carrillos, ica- ma¡nbu .l.ttcamambu, be- jigas de agua.. Amoi ca- mambú^ íacudir el agua pa- ra que haga ampollas .Amo i atVpi camambú^, dar fopa- pos , y hazer que el perro coma a bocados.. Mbacá. camambú, pe con de vaca. Cheratif iLcämämbui, gui- cáráabo , hazer ruido con los carrillos quandocome, ye Saürnhu. chea6 i haze boj fas mi venido, «fia mal co- fido. Ambobibi camarnta aó , cofer la ropa cen bol- fas.* Cam&iratr* & gárrulas del campo , que hazen rui- do con las alillas.Cmbcpú tnbopu? cambarati. ombara cáj tocan íih inümmentos ías cigarr illas, €amhartí, chaparros, ca- mbariiíE,chapar rales. i: Camhi. Mono.Camb/ ai. idem»Cambití;blanco.Gu- bichi rupímeme cambíhó ri , los vafíallos íc juntan y alegran con fu fuperior. z, CambL Magullar, eftru- jar.Checambiiahe cáerere^ có aíbo,,eítru jome , trató- me mal de ©bra.„y. o. Ay- cambí, magullar , y desha- zer como macamcrra,def- leir.ca.bo.cára.hára* Amo cambí, hazer magullar, e£- trujar,desleir,&c.Aycam- bí vyaicuéra, enrularle las llagas., Aycambí gúi pvrü- m8 hece , eñru jar pifando... Vbá ycambk ptrunioíncco. \abcbé>: lefu Chriíto N*.. Y. Ycambipí&nShec&iyr curucupe , ííuguí. opacatú: ño*- '^ f^' » ¡ —^-. m— »-^ ■ «r— y «ey . tf^j gg: ^ 1 ^ LENGFA GFJRANL S7 ñohe raíiiojafsí comolaRu- ua fe efíruja pifándola , ais i Chriflo nueft'ro Señor fue eftrujadoen ÍkCruzr, c'öHl- de derramo, toda íu íam \CfaVjL teche. Cfftrifcf micho, innatas Z CámbV a: é: nyny.idem;, Cambirypira, leche cruda.. Cambi rypí- rey.lJiaxubae.l.ymboacu- pi, leche cocida. .CamKfr?- p¥á,guaxada,yquaxo.Caraí. bi tipití"; cortada.. Cäm- bi tipiáu, Feche cortada , <> quaxada fin quaxo. C ambí oñemotipyty , cortarfe la leche . Aycambi' ami) or de- - ñar.mo:hara;,Yctmb¡¡ bíte) todavía tiene leche. Nicam; bibei .l.aaditi.>eí*, no tiene:: leche. Aypó^ambí rehobc ereipít&jeíTo mamafíe en la leche.. €ambrteliebean8h§ theciaguij eífo mamé_e.n la. leche , o fá"qué:del vientre.: de mi madre. Clmbúl Mamar. Acam-- bú , yo .mamo jc A .cíupe c on y .u .comer .. Vid. c a enume- ro i. C%m!;ucbilTma)ix } jarro», vafo. Gambuchí guajú, tir- najon.. Cambuchí yunifrí/ yurumí", vaío de boca pe- queña.. Cambur h í nam b í, vafo con aías.. Gambuchí mirí'fcuab.a., jarro para a- gua,- CanYbuc.hr ynäcuru- guaf, botijuelas como de azeite,y cofas íemejantes. CamBtrchí. yaruquai , vafo ceñ ido . C a m Buc R í ayap é , la fuperfície del vafo. 'Canv |uchl : apua, vafo, redon- do. • €¿mil ídem quod, amí r porventunu, Ctiñf; Coía que íe me- nea,que no ajuíta. , AmScä- naj hazer que venga holga- do, v menea rio Zf nigua c u- r.upíá oc anabá ' »r uebo cue- ro. -che capatu ocana, trai- go el Capa't© holgado. Acä-- nácanaguic? yepépoták), Forcejar poreícaparíe el q eíta aíido.Nde araquaá ca- na, eres vn tortolito. Vid.. cata. na. CaríZúi ídem t quod ca- Cmded. Lo míímo que. catuprri.Eyaf óca^eijh: z lbbienhecho.V.teá.. ' Cwdá. Cor coba., coía tuer- & |; 4; f m |p f fe f SSSJIESSSíSSr^y ^rS^^^S TESORO DE LA follar de canfado". che s!vu ndoy potári checaneo, idé*. cheapití checaneo , eítoy muerto de canfado. cSneS- bó^paga, o fruto del traba- jo, checancobon'rehc ai- cobé , con lo pcquillo que alean c- o con mí trabajo me íuílento. checaneo repi , el precio, o paga de mi traba- jo, chc'pócanco , el trac ajo de mis manos. Amocänco. 1. ambopócaneo , hazerle trabajar. Añemoconeo .1. añemopócaneo ¡ canfarfe trabajando. Na ñemopóca- neondéri, no íby amigo de canfarme. Nañ'emocaneo- rabotári teí',no quiero canj firme en vano. Ypocáneo ahepíbee, pagúele ^tra- bajo. Amboyoa. checaneo te?, envalde doblé mi tra- bajo.checaneo guibe ramy abú, parece que falgo de lo profundo de mi canfancio» checaneo po rama ornee chebéne, pagarame mi tra- bajo, checaneo porar ^tra- bajo continuamente. Na ca neo maranguá rugnaí , aña rétame guara, no es traba- jo comoquiera el del iníier no. '^f^tfy tuerta'.Checandu.l.che atu cupé candú , foy corcoba- do.fbi'rá candu, palo tuer- to , am8 cfíndú , encoruar. Teco candú,vidadeíbrde- nada. AñemS eco candú gui tecóbo, no ando por cami- no redo- Candua. Lo colorado, q efía en los arboles a man- chas, con que tienen.Amo- pytache aó cänduá pipé, teñir con eílo. Canduaa, Tuerra coía, mucho , grancorcoba. che atucupc candu aá, foy muy , corcobado. Can°écví. Lo miímo que catupjri,y q,candeá.chere- có canecu,ioy bueno. Amo canecu cherembiapó ,c>brar bien loque haze. Afiemo eco cañé cu, dar en fer bue- no. Caneo, canfancio, c di cang,hueífo.y teo, muerto, checaneo, eítoy canfado.y. o.cheocé checaneo , eftoy muy canfado. checaneo api rey , eftoy rendido de can^ fado. checaneo miry ey nga tu,idem.Naché pytucemy, checaneo guí, no puedo re- LEKGVA 'GFJRANF. n 10. cherctyina caneo , ten- \o las piernas flacas, debi- es, cheretc caneo, eüoy nolicb. chemaenduá ca- ieo nderehé, eítoy con grá ;uidado por ti. cherecá cä- -.elguí maemonder/ , ten- »o el animo caníado de mi :ar por tí. cheyuru caneo ^uieapucaita , tengo la bo- :a canfada de gritar .checa- jeSndc cattt nderi , cuido ¡nucho de ti. Oñaoña ca- neo cheretc rupí,eíloy can radiísimo, cheyurú caneo tide quaíta, ya te lo he maa dado muchas vezes . Caw£. Hueífo. checang, mis hueífos,y eftar flaco en los hueífo s. checänguerí^ eftoy muy flaco, cangué, hueflb fin carne, cangue f oó rehabé , el hueífo con carne, cangué oñemSnga- ráubae , hueífo defeoncer- tado. cang penderá, hueífo quebrado, eangpí'; hueílb roldo, mondado. Amopa cang,quebrar hueífos. Aña caraí cangu?, roer hueífos» tangué tiba, oílario. carig yépotahába, coyuntura de nuelfo.l.cagueropita.cang H yepotíihárufi ambo! .1. cangúe ropí ticuertipi a- mSndog , cortar por la co- yuntura. A ycang yépotahá poca , torcer por la coyun- tura.Aáem8caiieue, me ea fíaquezco. checanguríi .L checang purú: , cruxenme los hueífos. Embohoó au- bé; eñopy emécanguc , no mondes el huello, dexale al guna carne.checangu é rípt, eftoy íeco en los hueífos. Aycangá, quebrar los huef fos. Aycangóg , facar los hueífos. Aibá cangóg,facar hueífos de fruta.Aytaruma cangog , quitar hueífos de azey tunas- Ycánguéi, eñá el rio muy íeco. Ycang op? tá natataí J. ycang opita puru bité , aun no efta la criatura recia , eflá tierrie- cita. Checangócangó che- raci,eítoy quebrantado ca la enfermedad.Yaceócang, eí hueífo del efpinac O) ce- rro de las efpaldas. CCwg. Seco, enjuto.Che- cang,eÍToy íeco. y .o.Ycang, bae,lo enjuto, íeco. Am8- cang, en jugar. mo.h ara. A- fiemocSng^nJusarfe.Qua- 1 I I i i i I i 1 te i. •^r Mi i TESORO DE LA racYpc,a! Sol. Tatápe , al fuego. Ao pipe ,-con*páñcv AaenoCang ei , eniugaríe fin oada.Añemopócang ao 'pipe , enjugarle las manos con pafo.Ayetfyehi'gut- ív-mocangS y eniugarie re- fregando. ! C%ngL c.d.cxng^hueiTo.y qui,tierno, .débil, (flaco, de ¡ipocafuerca. Checangi^íby fhco,&c.y.o. themScangf cberac.i,hame debilitado la enfermedad. Omocangí an gaipába acé ängä,debilitar el pecado el alma. Oñ-rno- cangí ímandí ängaipábu- pc, luego fe linde al peca- ndo. CanmdL Paxaro conoci- do. - Cañarimi. Mandioca fe- ca .Gañatím$cuí,hannadef ta mandioca. Cañy. Perdida^imierte, huida, oluido, acabamien- to. Ocañybae,el que fe per dio, y fe huyó. Mbaem-Sca- ñyhára, perdulario. Cañy - boJ.eaíi?mbicé , el que fe huye mucho. Ara -cafif ,di,a del juyzio , y perdida del entendimiento. Acañy, yo me pierdö.molhira. G^ea- cañy, pierdoíel juyzio, y el tino^ y «eftoy defaiaysdo, aturdido, y defatmado. A- car$ ypotára gúi , pierdo- rnepor él. (V.ar.dia ) n.9. Acañy cal rupí guitecebo, anduuepcrdido por elracn te. Acañy ychuguí/perdime -¿él. Acañy heci, perdime por íü caifa, Haíhupápe que haze perderla gracia, es el pecado. Ocariy che ac singa güí , oíuidcíeme. Amocañy nibum che ma- cnduaiábagui , helo de'fte- rradb de mi memoria.Opa cata cheäna ocañy chehe- ^uiyhanfeme muertotodos mis parientes. Ocafiy che heguí, oluidofeme. Yyapá cañyfpeTioábo, fumergiö- fe en el agua. Peapacañy angaipaba pipé peicóbo, eftats fumergidos cnpeca- .dos. PeñeiTio apacaíiy an- •gaipa tetyropipé,eftaís in- mergidos en todo genero de pecados. €ap&u c ra . Kiña .Y . aca%, b.reñit; Cnpi'. Hueífo de fruta mondado.V.apí'.num.) . Cdpiä.b.c.d.caäjmonte." y. pi. dentro, choca, o cafa en la chácara , aldeas cir- cunuezinas a pueblo gran- de^ cabanas. Capiábiguá- ra che ,foy aldeano. Go ta- ba capiäba,acoí , aquellas fon villas deñe pueblo. Á- ñembote4piäbaguára,hago- ; me aldeano , o morador en la chácara. Ambocáf rábi- rguára , hágalo aldeano , o apartólo del pueblo. Aba 'eco angatür'amey , oncm- bo capiäbiíguära , los que rio fon nobles viuen en al- deas. Checapiaba, mi cho- ca,o cabaña,o aldea. > Capyi, Pajayhenb-. Capyí ;aymbé,pa ja cortadera. Ca- pyí atí; cadillos. Capyí at? ;guac íi,abr o j os .C apy í óga, cafa pajiza. Capyí pony, /grama. Cap^i pororóg>í abenas * C3pyi pororotí,; .«henales. Capyí t iba, pa^ jonal. Aca'pyí poóg, arran-j car paja. Acapyí íp^og^ arrancar paja con fu rayzJ Ahacapyí pooguábo , vofi a coger paja,Ndipoogúabí capyí , no fe ha cogido pa-¿ ja. Capyí poó hará , el que laco^e. Capiibá. r. Efpecie di puerco conocido. Cdquad, b. Aumento^ crecimiento. Checáquaá» Z mi S mgp TESORO DE LA mí crecer, y. o. Aba oca- quaábaejhombre ya hecho. Checáquaábeymoño añe- mocaraine,mientras fuere muchacho he de jugar .Acá quaá, crecer,pa.para.Nda caquaábi>no crezco. Am8n gaquaá , criar .1. ambo ca- quaá. Oñsmbocaquaáaé, criarfe el mifmo, y hazeríc gtande de cuerpo. Ocaouaá. temytyma,crecer los fem- brados. Ndei ocaquaápa- range , aun no ha criado, ñanderecó eic ängaipába ©mSngaquaá, nueftra natu- raleza de fuyo fomenta los vicios. Y épóquaábai cury- meí' ocaquai , la mala cof- tumbre prefto crece. Yepó quaábaí haqueó ímandi a- gu'í yeteí, a la mala coftum bre cortarle las piernas. ; Ghe amongaquaa -, yo le crié.Chcñ^ongaquaájel me crió. Ndaet guicaquaápa ränge, aun no he crecido. Ahé checacmaairu , fomos de vna lechigada; Ahé che- caquaayacatú heconi, fula- no es de miedad ó tamaño. Checaquaá piape afee,rula- tpes menor que yo. Che ycaquaá piape ] foy meno? que él.Hupi tequáramochc acaquaá.l.hupí cherecara- m8 acaquaá , he crecido en íli compañía. AmaomSn- gaquaátemytyma,la lhmia haze crecer los fembra- dos. Tupañeerendüpigef omSngaquaá acé recó mä- rangatá,el oyr continuo la palabra de Dios haze cre- cer la virtud. Teco märän- gatú ayeboí ey herecop^ ndocaquaai, la virtud que no fe toma conperfeueran» cia no crece. i Cara. Rayz conocida eo- meftible. Caráguacú, otr* efpecie deftarayz grande» Cara hembó, otra cípecie. Carámynf: otra efpecie chica. Caratf; otra eípecie blanca. Carapipá, otra ef- pecie morada * i Cara. Vi Deftreza, aftu- cia,maña, tardanca, curio- {¡dad. Checará yyáróho> foy dieftro en hazerlo.Na- checarári racó che , no foy dieftro;mañofo,afluto,&c. Ycarábae tamo toyapó, hágalo alguno que fea dief- tro,mañofo,&c. G araran muy PB—w—' y-~-^¡r~- ^-**íb*~*^m> * LENGFA GFARAN1, po rnuy aítuto , apreflurado. gome eípacioíb,flematico, Nde cararaíque cicóbo,mi afíuto,y voyme con tiento, raque lo hagas bié, y pref- y dilato el tiempo. Aba y- to. Amongar áraí , aprefu- caracatubae.l.abá caracat u rarlo, importunar. Emäi- a{tuto,prudente,efpaciofo, gara rai Tupa, y gracia re- polido,lifonjero. Ocaraca- hé eyerurebo, importuna a tuhápe türi , viene con H-- Dios para que te conceda fonjas, freciones, aflucias. fu gracia. Chemongaráraí Añembó caracatu ychupé, vse de aírucias con él.Che- caracatü cucraamonde ahe liíonjeele, engáñele. Che- car ácatúgnitubo, vengo de eípacio.S.efiaré de efpa- cio. Mbae tetyro apó vca- racatúbae , hábil , mahoíb para todo. Ctrdtü. Vino de rayzesí como de batatas , y man- dioca,&c. Caracú. Tuétanos de va-, cay&c. Caraca, c*d.cará. 2. y haca, pallar, venido como reddemugeres. C^^KÍ^con^cortado. el V^Vo*'" 1 chererecoa¿bo,afligeme có fus importunaciones. Nde car áetequeñändu 1 ó que ím j>ortunoeres. Cara ai. Paxaro , alias, maracaná. Cardcará. Milano , aue. Car acara retama, el Perü. Car acara retambiguara, los .del Perú. Car* catú.c.d.cztí.z. y- catú , bien dieftro, manofo, aftuto, efpaciofo,lifon)ero. Chccarácatúy yápóbo,íoy <üeftro,mañofo,&c. en ha- xer. Caracatu riape,aftuta- mcnte.Ayapó caracatu,ha- golo de éfpacio bien , &c. d.cá.4.yhaci, pedaco. Aó Ahcndu caracatu , oygo carací.ropa con a,ó corta- atentamente. Anee caraca- da. Aba cara cohombre pe- ta, hablo en recato y do- queño.Abápiácáraci,bom blez. Ambo caracatu che- bre de poco animo. Yica- rembiapó, prolongar la o- racigué , pedaco de cuña, bra. Añembó caracatu, ha- , 500 caracigué , pedaco de Z z --' car- *S 1 I i TESORO DE LA t ! i te carne, ce pxaractgueriaño: chepo potájíolo vn pedazo de carne me. cupo.. Ambo- carací ra$ i. ymaeinä, hazer peda eos, y repartirlos, i gal cara$igúe , canoa corta.. Hoftia : carací guerí? yepe pipé I .X.N.Y.guetébo cí;: en qualquiera partícula e£- ta entero Ghrifío: núeítro, Señor. Am'bó caraca, cor- tar en pedacos . Ambo ca- rací güe aó ; , cortar Jaropa, en peda eos. A ól caraca güej, retacos de ropa y y trapos'.. Anembó aó;caf a;c* gue, hcj acor t ado m i ropa . . Carací aipor ár á. Efíoy cortado en et cuerpo de : frió. Checa rae £ eítoy reí^ friadó y cortado. i roigan- gué chembcVcaraci'el agua, fría me. cortó, o resfrió., Caraciporárabára.I.cara-- cíbó,eique padece/resfria- mientos . Checarací nípo- hangy ; , no halló remedio a mi resfriamiento., Gara^t; chehü teco' marangatú re- lié , heme resfriado en la,, virtud.. Caraguatá. Piha$y:lá pen. cade que . hazea cánamo.. Caraguatáibí , carc'cs dé- cañamo.Caraguatá ibí rat- cué^eítepa* Caraguatá tia- ta\ cardones de puntas re- cias. Caraguatátuá,tallos defios; cardones que fe ce- rnen err, tiempo de necefsi- dacL Caraguatá reaqüa^el olor de la píña.. Caraguatá r'ficuéra,eEíabor .Caragua- tá pytangüera,er color. Ca raguata peteij yepé , mbo- Kapi mbae oguerecó , pi- tanguerai hecngúera htä- quánguéra r lá píña: tiene t tres cofas, colo^olor^y fa-- bor.V.ñana.' '- -í Garati b.c.d.cará.2.y.y^ de períeuerancia , afluto, j mañofo. Bocablo coa que honraron a- íus hechizeros vniuerfalmente '• y afsi lo. aplicaron a. los Eípañoles, 9 y muy impropriamente al: nombre Ghriítiano, y a -.co- fas benditas , y afsi no vía- mos delen ellos íent idos I V.Tobájroííro.. CaVaí. Raíguno, rafeara Checärai , me rafcan.y . o A AVcaraíirafguñarlej y -raí*-* carie. AñecaraVraíguñar— fe. > raícarfe^Chepiácarsíi .che- M&z. . -mr- ^ m g r—rj mg -ii t-ií-ib*-" iBr-iirr* LENGFA GFAZANT. fterembiú.jdtoy ahita, cr lifguftado* cíe la comida. l]heprá caraí yñscngué, a- nargaronme íiis palabras... k eos caraLguihobo , ma- irugar , y. yr al' punto que •ie ePafeú Apytíí c araí gui . Megíiá. calabac o grande, /upabóca ,. partir al punto con tapadera en que guar rambuiiychupc , breue le hablé. Cherembiúcaram- bui rehé ayeó, tengo poca comida, parcamente lo paf C¿r aw^á.c.d.cara.i .y ie anochecer- Aco'c caraí *uipáca ,.defpertaraí.pun-*- :o que amanece. Añ apc ca- :aí¿darle:deLcodctar diísí— nuloi a.tocarlecon la ma* lOjhaziendóle fenas., Che-- ipecaraixher^noíha^hizo- ne-fehas^ tacándome para . pefüeíTe. Carayá. Monogrande. c*. cl.cará.x.y.yá.2^ CwlmbobL Antigúame- - te. C ärambohé Hagu era . aipó,elToes cofapantigua.lv. cärämbohé guaréraxííram bohé aipcfo eíFafucedia an- tiguamente.. Carambuii. Cofa corta:. y bié hecha.c .dxar£n.2.f Puf. Aba carambuíj hóbre pequeño.Nache ahoicaó ca ramhuí, no me cubreel' vef tido cortaChcpiaxarábu/ tengo corto anima, mez- dan íus,cofiíläs:y afsi dizen a las caxas-de madera.Ca- ramegííá mbotipába , ce- rradura. Car am£gu a m?m- Bireta^efcrítorio, ó caxon con caxoncilíes. Carame- güa! Tíípa ' roqurndahaba, Sagrario., Garaniegu áño- quéndalzocá ', llaue del ar- ca. Garameguäjopitá^efc tero de la caxa, Garame- guareqB^pií", los rincones de la caxa„ Caí amegíla ru- güá,erfuelo de la caxa. Ca- räm?giiá ; ique,el lado de ía caxa..Carämef ifÉ rugúape ereyohúrie,Fiallarlohas por el fuelode la caxa. Cara- meguarobapípe amcí; pif- íelo encima de las cofas c¿ efianenlacaxa... Carandaí^ Palma, y ca- nales que fe hazen defta palma. Carandaiacangaó, á quino, y tímido». Aíieé ca r íombrero. de palma, Ga : rán. r&;r^ i 0^ir^\0^*^,0^^^,^ i *^,0^,^j*&£S^ TESORO DE LA randaibo , hojas de palma. ^Carandaí guirapá, arco de palmas. Checarandaicupc, erloy muy harto. Añém8- carandaicupc, hartóme. ;: Car apa . c . d. G ar á . 2 . y apa. 2 .cofa tuerta, arquea- da, íbirácarapá , arcos de madera,o palos arqueados i bi ata carapa, arcos de la- drillos, barro,© tapias, che carapa, efloy agouiado. A- ñémScarapá guitecóbo,an- do agouiado. y. o. Ambo carapa , arquear, bo. hará. Ambocarapá yñamanä,ar- quear algo al modo de cir- culo redondo. Carapé.c.d.Czri.z.y Pe. 16. Enano, corto y-cn ico. Checarapéjfoy chico, yca- rapé. o. Nachecarapei , no íoy chico. Carapé guaca, anchicorto. Añembocará- pé,hazerfe enano. Ao cara- pe, ropa corta. Ambo cara pe che aó, voy cercenando mi ropa. C ar apero, h. Turma de tierra comeftible algo a- marga. Carapí: Cofa corta, cor- tada , achicada , o natural- mente pequeña. Checara- pf'íby pequeño.y.o.quá ca* rapí', dedo cortado , ö pe- queño. Carapií'.I. carapy- rní;muy cortico. A o cara- pí*; ropa corta. Aba pía ca« rapí; hombre de corto ani- mo,puíilanime. Ambo ca- rapí; hazer corto acortado, mo.bo.hara. . edaco de carne. Piraca- apüá,troco de peleado , y afeado anchicorto. Carárai. Deftreza.Y.ca- rá.n*2. Cd>w£c.d.cará,tardar. fru.venir, pereza, tibieza, floxedad. checarárú,erloy pefado, floxo. chemboea- r áru ca.t Ä, c hecaneo,el tra- bajo me tiene muy pelado, y abrumado. YneengacV aú chembócararucatu, fus pa labras pefadas me tienen molido . Añembócaráríi coi te teco marangátu re- hé, heme entibiado en la virtud. Tucumbó ypóca- raru, cuerda floxa,maI tor cida.Añapytí'cararú, atar floxo. Cari. Goíli tuerta, y. ol íbirá care. Palo tuerto. Amo care care , hazerlo muy tuerto. Aycarcngóg¿ defentortar. Amboí yca- rengue.l.aycaremboí, idéj AmScarengogucá , hazer que otro le enderece. Y ca- fe care, muy tuerto, íbíra ycare care ypeatabae ne- apengog abaí ; e'ngui ñebe- beabé angaipábar.i oyepo- quaábae, yyába/ yñapengo ninó, con la dificultad que vn palo tuerto , y recio fe endereca, con eíía miíma, enmienda el pecador íu vi- da. Anee care care ychupc, hablele fuera de propofitp. Aicarengog cheñeenguera, corregirfe en las palabras. Ayecó angaipácuc caren» gog , dexar la mata vi- da. Cartí. Comeftion. che- carú^mi comer.y.o. Caru- hába,mefa,manteles, y to- do recado de meia. Caru- hápe , el lugar donde fe co- me. Caruhápe henoi mbi- ra* ■4 s í i .--^ >sri>> a ^rafrT W^^g&gg&sá TESORO DE LA ra,cömbidado. Caruaí /al- ta dé comida. Acaruaí,paf- folo mal en la comida. Ca-* ruaybó . el que come po- bremente . Caruai pébe, hambre común.. Carú api- ra.l.tembiú pira .l.tembm apfriguära.Ltembiii yyípi- ; peguara, ante, comida pri- mera. Tembui mbitépe guara, la demás comida- Car ú apipaba rigulraypof- tres. curú guacú,combité. Ocarú teí aubaí rerombaé porarara aú oaú herúpa, defpues de auerfe hartado fe haze enfermo, C anide, golofo /comedor, carú ete eté , guía, ti ar uhábapí ra, cabecera de mcfa. caruha bipi , c abe cera de meía. c a t üfianivríj ieruilletas. ca- ruí: comedor cilio, c atuete bó glotón, caruregua,def- pues ¿e comer, caruregua ahe pohu nacf ; e s pefada íu vi fita defpues de comer, c a ru'-éguarama ebocoí , eílb fe ha de tomar de efpacio, Acarú , yp como fin dezir loque fe come. Guicartiá- bo .1. guiicambo, a comer, iára, liaba. Ndacaruí,no ccmc. Acarú ara yacatú guitecóbó , todo el dia an- do cerniendo. Acaríi che- Sn?,me.f.acarúccuip][pe.l, acarú nemym^ccmer a.eí condidas.Ácaiú che itaro- hápe, cernerhaf aiamfa íeríe.Acarueté .l.acarúai, 3. acarú ú betel J. nandete. acarú , cerner con gula. Acarú guiyeobábdabo .1, ayecbaboyá guicat úabo. boluer -el refiro para efe mer a eícohdidas., Acarú- "guit?£a,tfoy comiendo •chey -ríley acarú, cerner fe lo. Acarú cheyacatú, co- mo lo que he meneítet 7 le neccHar ioXhecaruhabí yí catú acarú yepí , cerno í xni horas , y a tiempos íe- fialados. Hayibíí tecatí ndé ecaruabo,"cornermu) aprieíia, eres tragón. ch( rayibi tecatú guicáruába 1. cherayi' cang bií guicá- luabo, c orno mui apr ie íía. Ayabirú yguabo , ceme «con melindre poco. Acarí ecó rehe , fuíientome ¿t carne . Y etí rehén o acar ü , con patatas folas tneíiif tentó. Acarú nde hegúi¡ co- w*.— ■' w~a -mr—í ■¡jg—^-jK'— ,f wr.. -ar ~ : ier-£ nr~> ^s =fi •V l!&iftí r LENGFA GKiRANÍ. n romo fin tL Acarú nde pi- ri , como contigo. -Acara namo t etyro rupi.LaogmS papa guitecobo guicarüi- 33 ; ando comiendo de caía :n cafa. Acarú pitSnamo.1. :aarúram3 acaru , cenar, kearu poyaba. 1. ajeara che >o pií,cojiier apriefía.Nda )íg'i guicaruábo.1. pig'ey tcaru.L acarú pií .1. acara /o api J. acarú yocuéyo- :ué .l.acarú ño yre'yr e, co- llera menudo. Poroaocé iápe acarú jcomo efplendi- íamente. Chepo íbíribe >poeha?mbepé ocáruábo. .cherembi frúpipe am8n- ;arú X oñoembi írú pipe U'ocarú , comemos en vn ¿ato. Cherembi irú pipe >carubaé,elque come con- nigo en vn plato. Cheaocc icarú , he comido mucho. VmSngarú; dar de comer. ^hemSngarú epé Tupa re- lé , dame de comer por a- nor de Dios .Checarú gua fuarS.l.caruguacú amona, íazer combite.Oneruima :hecarúguacú , ya cfta he- :ho el combite. Mboriahú jerecobo nanga : ñembia- hiibó mongarú , es obra, 6 -«feto de la miíerioordia dar de comer al hambrien- to. Car úetcna poromboa- . cihába , el comer mucho, cauía enfermedad, c arú mi t£X carú rehé yeaihubá> abstinencia. NachecarocS* ri,no foy comedor »N ache- carúbóri, no foy comedor* Ayearhutá carúrehé , foy , abfiínente . Ayeaihúpeá mbaeguabo, comerlo todo fin gana, como el enfermo. 1 Eyeaihuoeá yguábo , aní- mate a comerlo.Carúharu piquaracioí'ima,yaes ho ra de comer. Carúhabipe* carú aguiyetéy , es bueno comer a las horas fe hala- das. Cheratipiyobaí acarú como a dos carrillos. Aca- rú ymS pym8 .Lamo py y- guábo,tragar mamujándo- lo fin mafcar. Yabote ca- rújtemplanca. Cheyábote acarú .1. yabote acarú, co- mo lo íiificientc. Guicárú- aboeá guiyáguiyábaú , ve- nia a comer, y nohallo que. Carupegúanicó ndé , eres bueno para yr por la muer te , y no eres mas que para A a co- q í í £ 4 i J i I i >fr ,*>&^Ahjr^ir&**y&^ TESORO DE LA Comer .Ndaeté ruguai aba- ra caruny,los hombres va- ronilesjfuertesjyhonrados no fe han de dar a la gula. ChecarüSeé, hablar con el bocado en la boca. Checa- TÜquera, dormirfc con el bocado en la boca. Nande carüypiribeteí panga ? no ha de tener fin efte tu co- mer? Pete? rehebcndaetei acaru,comer mucho devria vez, Carágud. r.Dolores,ím~ bas. Checarugíka,tenf;o do Iores..y.o.Caruguariya ) do lor iento,bubofo.C arugui- bé y el que padece dolores, l. caruguaporarahira. A- ñembo carugui, yo mifmo me caufo dolores.Angare- c6ayr,uc acérete omboca- tugúl , la ma%difpG>fick)n ¿el alma califa dolores al cmerpo. Taicamgaarós^di ¿en quando dan principio & alguna cofa qtie otröao íc Quiere dar» S, quitar el empacho o eíloruo,por mo ¿fe de gracia.. Taicarugua- t^gyraa>o, yo quiero dar pr mqp.io a comer , ya que mMí no quieren empejax. Taycarugüarogjyyapóboí yo quiero empe $ ar hazer ~ ío , ya que los demás n& quieren . Checarugáaróg chererahábo , tenia pereza deyr,y meanimo. Carumbé ,L chut. Tortu- ga,carumbe apecué, íu co- cha. Carumbe rupia, ílis huueuos. Carumbc , dizen a vn ceño tofeo íu femejajy te»Carumbe áyuramy, ndc ayu,eres floxo.Chué rämí' yaguat á , andamos poco. Añembo chuc guiatábo, ando muy poco. Carumbc nacoó ruguaí,latortuganQ; es carne. Ndeítec aguiye- fceiyecoacú pipé y guabo, y por eíío fe puede comer en Viernes, Oyi ramo c coa doyabíi, ypitangatiiramo; habí coóribí ramyramo coo rehé ñrmundápa,Coci- dañofe diferencia déla car ne en el color" y hebra , fe- mef andofe totalmente' a la carne. . Ckñ.Lánt. Cofa que viene holgada, bulliríe^me- nearfe.Ocata vruguacu ru^ pi á, el hueuo güero fe me- ipea. AmocitS íbíranaé y- heata, - *r-xtmr'*"imr-" v—-*r-- 4r-¿nsr^iw r LENGUA GFAUAHt Jieíta,menear el barril para lauarlo. Cheriepó ocata, fonglotcaríe la comida. Anemecat&ätS guieSye- pébo , forcejar para efca- parfe, Añapyty catá'ñote, atarfloxo. Yyarzquaáca- ta,alocado.Vlca¿a. Catfc Olor peíadOjinalo, vcbemente.CHecat?, huelo « fobaquina , o cofa feme- jante.y.o. Añ?catyngá,re- coger en íi mal olor. iba catí', fobaquina. C abara ca- tí; olor cabruno. Y catyñga/ angaipá, huele mal el peca- do. Catú. Bueno, bien, mas antes, licito , yo fi, mejor, muchos, muy, efcoger, no ÍÍno.Ghecatü,yo íi.Checa- tü ayapone , yo íi lo haré. Ayco catü , eftoy bueno. Ymarangatú catú, antes es bueno. Perú, ymarangatú, herecopí, biiia,haeí ypochi catü, Pedro era tenido por bueno, y es ruin. Ahá catü amo aharetáme eheangai- paymbir é,antcs fuera al in- fierno que pecar. Hae catü ndoyapoí^cne , antes no lo hará él. Ayapócatü,hagolo bien.Ndicatuí corché, che» mará ébc,no es bueno que yo diga mas íobre efto. Y- catú chébe f oó guaba , es me licito comer carne. Ndicatui chcbe,cheai,a ré- he cheme'ndá , no me es li- cito cafarme con mi pariera ta. Ay catuóg, eícoger, fa« car los mejores. Yeatueg pfra mbiápabe güi , ohó ibápene,los efeogidos irán al cielo. Hae catü oguere- cp catü , el íi tiene mucho. Myrí'ey ngatü,muy mu- cho.myryngatü amopac^s mucho. Ymarangatú catH oguerahá , lleuo muy mu- cho. Cheamotarey ngatú, es muy mi enemigo^ Pe- dro catü oüne , chendayu- ricéne , no vendré yo fino Pedro. Catuí , buena cantidad. Erucatuí , trae cantidad. Orecatu/ note orohó , al- gún buen numero vamos. Catuí^moderado. Era- catuí", trae moderadamen- te. Amee catuí"ychupc ) me- dianamentc le di. Ycatuí" hápe ame^moderadamen- te le di. Embocatui'aipó Aa z ymlen- i «I I I p i i I ^V^ ' ^^XTir^y I I i fea I 1 I ¡£ TESORO DE LA ym*?nga , modera e(fo , y dafelo. S. quita de eífó at- go,o po añadiendo. A h'een- gatv.f ychupé J.chccatui'há pe anee ychupé .1. añembo catuí" guineenga ychupc-, hableíe con moderación. Haücat uí; moderadamente comí, o beui . Añembocatuí* eaguyguabó , heme mode- rado en beuer y ino.Oieüca tuí; hafe comido , abeuiido» €on moderación. Ca4 ca- tu% monte raloíin malera. ■ por debaxo.Ghe areco ca- tuí, tengo moderadamen- C ata, al fin del verbo es i comparatiuo . Che arecó " catuvchugui, yo tengo mas * que él. i yci catü cheygua- fca , él rio mas cercano es donde beuo. Ayquaácatü * ychugui, yo~fe mas que La negación , ndicatái, íignifica no fer bueno,no es ~ licito, Nachecatuí , no foy * bueno. Mache catín cata yyápébo , no puedo hazer- h - kyy no tengo aptitud para - hazerlo.Checatundayapoí ( cénejyoíinohareeflck Heta aba ocatuarí^ ay muchos buenos. Y'catüpu- cu, el largor es bueno, íiifi- eiéte,o loque no es tuerto déles fuficiente de largo,. Ndieatupucvú , nos es baf- tante el largor lo que es; Bueno , o derecho del pa~ k>,&c. €atáftk El mifmo , elk» mifmo,, Cheeatú eté ahe- chag, yo miímo lo vL Hae eatu eté oyapó , el mifmo? lo hizo, Nda hac cata eté- reehagireramo ruguai i y~ mombélni, fin auerlo vifio* por fus ojos el mifmo ,io dize. C¿í#0¿d.c.d.catu,yhob;á > , abierto,defcombrado, de£ pejado, €ÍbÍareeer,dar luz. ibitu ombocatuobá caa,el viento ha derribado mu- cho monte., Ycatuobápe , tapeicó\noose£céndaís,e£ i tad en publico. Catú-oba* pe ayco y en publico .efloy, no me eícondo. AmbocatU! - obácotí mbae monguá ca- tubojdefpejar poniéndolas cofas bien pueáas. Ambo- eatá obácotí tatáendi pi- pé^ d^r claridad al apofen- £&&& ■j»,- r •vr—" w =£ LENGVA GFARANK W[%V«''"' 9$ tö.Embocatu obáey lyíita, apártate paraq entre luz. Araycatuobá, día deípe- jado,cIaro.Ombocatú obá "cheángäTupSnee, daluz ä mí alma la palabra de Dios. Ambo catuobá che- recó Paiupe gui ñemSm- beguábo, declararme en la confefsion. Ambocatuobá hupiguara , aclarar la ver- dad. CMupín. Bueno, hermo- j(b,galamAbicatupfti che, foy bueno , &c. Ycatupíri tccatüpia Tupa ! ó que bue no y hermoíbes Dios' Am bó catupÄijhazcrlobucno» . bien,hermofear, engalanar, bo.hára. Aiiembocatupiri Tupa upe, hazerfe agrada- ble aDios. Cuña catupiri, muger hermoía. Añcmbo- aó catupiri, \iftome de ga- fes! CaturaL c. d.catu T bue- no^ jjaéjélfijel los íi Perú caturaé, Pedro fí. Caguy . catú rae, agua pedi por ye- , rro^vino quiíe pedir .Pern- ota ahcaoí raé.a Pedroes , el que yo he llama— . ¿o , auiendo llamado otro por yerro. P-etucatá afrion- dó rae, a Pedro fies el que yo embié , auiendp. por yerro embiado a otro.. Tu- i pirehé peycrobi a caturae* en Dios folo íi aueis de có- fiar. Tupängaturae'.Dios íi es bueno 1 .Í.Díosíí'-l Cáá.cA. canguí A yino.y« ü.beuer,beuer vino. Acaú, yo beuo vino. Gaguabo> cagüara,caguaba.caá gua- cieran beuida , borrache-j t^écc. Amongaujdarabe- uer.Nda che cagvári,no be uovino. Nda checaguábj, no tengo en que beuer vi- no. Ndacauceí , no foy be» u^dor de vino. Caguape, donde fe beue vino. A ha ymSmgaguabo, voy a dar- fe de beuer. Ñdicauy apiri ah'e y beue mucho, ñoñer quárioqüá >. aguape , compe- tencia en beuer.V.*cagua/, C. ante> O. O.Eftar.Vide yc<5, m^ mer.r. .,;,; O?. Imperará©. Toma, tomad , no tiene mas. Co- tequcno ; toma yacoaenr fcr i -<"&. i ■4 .> i 'I ._i •5 I I DE LA tméP Cotc^tieso mburu- rá, toma ya coa ík maldi- ción.- Co. Pronombre,efie,eí- to,eña y por efto,comb efío, defía manera, defpues átf- to^ecce, conforme la par- ticuíafe le llega. Cobaé\ cíle, eílos , c&bae rehe,por efío . Cobaé ymoyndcbo, dexando eño a parte. Co- kaccatíi,eítofi. Corfígus §>ichembae >Es por ventu- ra efto mío i Co aba, eñe íiombre. Coäít, aqui eítoy en pie. Co aycó, aquí eftoy. Co amo,veis aquí otro.Cobe, todavía. Cobé aycó , aquí éftoy todavia. Cobcerey- có> panga l Todavía eílas aquí > Cobcayco , aquí e£< toy . Cobé ereyapó pangad Hazeslo todavia l Cobé ayapó,aqui lo eíloy hazien do.Cobé cherul.aqui cftoi todavia. Gobe hyny nde- íembíecá , aquí efia lo que btiícas. Cocoíi. aziaca.- Cocot* gvlra, los de aziaca .1. co- coti cotigtiara. Cocotí ee- tí¡ vn poco aziaca. V. cotí. Cogaibé J.cobae guib¿9 demás deño,6 deípues átf- to. Coguibé- chererahá^ deípues deflo me fleca- ron. Cona .1. conanga ",cf O ciertamente. Ccnacó, veis aqui.Conacó Tílpa cmfl- no , veis aqui como Dios murió. Cene. Ecce. C®nc ayu cóite, veb ya que ven- go. Cónico , qui efta, ve isla aquk Ccfíic ó che , veiímc aqui . C onic o ncé, aqui ef- tas. Conic ó ahe, veislo a* qifi, aqui efiä. ConipójCotenipó.o.diA juntiua por ventura. Coni- pó ohó ibapéne , eonteni- pó ana retamene , 6 ira. al cielojó al infierno, conipa aháne,cotefiipó ndahaí che ne,óiré,onoiré. Cono, efto también, co ayapó rio , eño hago tam- bién. Hyndó co nó,mire co loque íale él. Conungá. Defta manera feñalandocon la mano', 6 Jiaziendo comparación co otra cofa, cenungá tere- y ap ó , hazlo como te feña- lo* LEÑGFA GFARANT. pS pie 90 hazer. eoramongat^ cherúri,aora vengo. Corí.l.co rehe,por eíto f \ por efta caufa, por efte. co- tí ayá , por efte ,0 por eíl<* vine, corehé ayequa , por cale fui caftigado. Corie. Defpues deílo, 1 át aqui adelante , demás defto. corie arahá ambcaf íidébene, demás ¿eílo,o def pues defto te ileuaréotta cofa.coré corie,coriré..idé, clefpues defto , ófc ?¿§4 ade- lante,, corire tecobe.arnbo- ae lie con i, ay otra vida def pues defta.cor c éreliepi be'e che teñe, de#d que paílií cüo 1 que voVme lo paga? jareis. Core Ieíu Chriítq cáne pabe recórehe yéru- rébo^Et poft hoc iudiciwm Goru / pí ; pöraoui. Q&qad, b. -Éfoondir, ca- llar ,ocult ar . A y 4 oa cu c he- angaipájcaiié .mis pecaduf » Aycoacú che remym linda - cuéra , efeondi el hurto. Aycoac-u hupi^uára , encu- brí la verciad. checoacii 4^pé , ocultamemiperíona, y no deícubras mis cofas,. .cherembicOíU u ojnSmbeuV o". conSngí' chererecoaa, leña manera me trato nal. coñabc,defta manera. I)oñabebe,deftamifma ma lera , ó íeñafando ,0 com- prando. Amle coñabe,dí~ e otro tanto como eíto* \n3eles fbápeoycobeya- >ebe egufhäbebeymäran- *at&bae oycobc trape , de a mifma manera que vi-. ten k>s Angeles en el cie- lo vken los buenos cnia tierra. Co ñ®, eíto no mas. 00- 3©í% efto poquito no mas. Cociaerabé, otro tanto como eño, ydefta vy 55? *r¿¿4r¿¿ ***&<*&, Publicó lo q yo auia ocul- tado. Ndaicoacubi , no lo ©cuité. Ndachecoacubi.no me ocultó. Mbaecoacuhá- t a •, ocultador. Kycmck vti , náier a otro que lo oculte. Amboyécoacujha- zer que fe oculte» ■' Coacúi Ayuno. Vid. Ye- éoacíí; v * , > ' : Co am% paé J . como pai, C, d.có.3 . y amo. y pac, pre- gunta como pues como, es pofsible. eo amó pac erebo chemSngeta ey mbobc §fm Pues como te has ido ím hablarme? Co amo pae ere- hó , ahaíma'ndeé y mbobé rae ? Pues como te has ido fin deípedirte?Co amo paé ndáyapoicé amorae 3 Pues 5 no lo auia de hazer? Como paé nde yquabe-e ymbbb'l ayapó rae * Pues como lo áuia de hazer fin que 1o*<íh xeíJes l Como pac- ahateí" rae > Pues áuiame de ir? Coatoo paé ere yapé ey mo rae > Pues rio lo atíiás de hezer - ? : 'Co amo paé chey yuca ? E s pofs ib! e que y ó lo auia de matar ^ Co amo pe oycó ebáipo raéicömo ai.^, '» — - yr.-. *rr, =£= íiicederari alia las co- Í8Í! Colme . Pronombre. V« Cobe, Ecce. Vi¿ecó.'- Ceca. Matalotaje. Vid. cog.i. ojala fueras bueno. Cocoti. üziaca. Videco.' 3-' ^ :> ' Cocuerabé. Deíla vez. Y l C0.3. Cocog. Baiben, meneo,! ídem quod cotog. Oco^og vruguacu rupi á,meneaíe el hiieuo güero. Ambococóg, menear .bo.hára,Ghembo- cocog 3 me menean. Vide Coe. Amanecer. Coeca- cájácercafe h mañana, coe gmrí ramo, luego que ama nezca.co™ yepirog,romper el* alúa, coe yequaa ,- allo- mar ei dia^ coc mamo , en amaneciendo, coe my ta o* pucá, reir el alúa, coc my- ta rameal romper el alúa* coa y-n y»-- ht",; ■ÉB"-¿r+g r r.?-iB¡r: LENGFA GVARANL Coe tíVamo , al amanecer. Checoe yyapóbo , amane- cióme haz iédolo. Amocoe, guardar para otro día. A- mScoeocápei^apipé ymoí'- na , poner a ferenar. Ar8- coc, tener algocöfigo naf- ta ía mañana. ArScoeche- ñemoyro,hazerque dure el enojo nafta la mañana. Na- rScoemy cherembiapó , no amaneció mi obra por ha- zer. Chereroco'c chemon- getábo , tuuome hablando hafíala mañana. Cherero- coecheraci chemSngerey- mo , el dolor no me dexó dormir toda la noche. Ero- eoeymé nde angaipába: eñemombeú imandí , no duermas <:on pecado , con- íkíratcluego.YmScoembi- ra , lo dexado para otro dia. CottéX es pofsible. á. in- terjección , pues como! Coetépe quie erebähe rac- es pofsible que ha llegado acal Coetépe erebahe ang- tié ■ es pofsibie v que has de llegar aora ! Coetépe ere- yu cherecháca rae \ es pof- .fible queJia* venido a y€í- átajp me \ Coeté piché á'mafe^ raéne ! es pofsible que yo me he de morir ! Hai í coe- tc yhóaipá'es pofsible q tan cerca iba como cíío 1 . Coetépe ereicoícomote ha ido ? Coetc amo pae- guihóbo ! que fera de mi, comome ira allá! Cocui', c. d. co.pronom- bre,yete^muy,muy cerca, apique. Coeteí' necóny, muy cerca eftá. coeteí'che- reo bina , efíuue a pique de morir. coeteí'guituti.De aqui cerca viene, c oetcíme yhóni,ahi cerca fue. coete í" ereyeó ndejabeipóhagíla- ma, cagúape nde hóram8,a pique te pones de embo- rracharte yendo adonde beuen. coeteí" ere ico Tupa rerobia ndeheyá háguama, Chrirliano oyeó ymbáere he eie$eábo , a pique eftas de perder la Fe, por auertc metido entre infieles. coe- teí' areteguacú, muy cerca efta la Paíqua. Cuna upé - cheyaupí hague>chem8 cce teí' hece guiñemombotá- bo,el auer mirado vna mu- germe pufo en peligró de Bb defear* . . - *"*K ?IM^S?¡P£¡& Ss S ISS i+& 5f5 v/ig i^aagp^S^ TESORO DE LA deíearla. Coétenico ! c. d. CO€té. nanga, y. có. Pronombre, espofsible.Coéteniconde- caracatü rac'es pofsibleq te has tardado tanto! Coé- tenico chenderaíhü, nde aé cheraihíieymo rae! como es pofsibie que amándote yotumeameslCóetenicó Tupa guacha oy potar amo ñandeheguijtiandc haíhuey mSráclcomoes pofsible,q defeando Dios que le ame- mos , nofotros no le ama- mos! Cog. Arrimo , bordón, íuftento. Ayecóghece,arri momea él , ca. cara, yeco- cába,arrimo.Chcyecocaba ahe, a fulano eítoy arrima- do, atenido. Chéycocaba, yo le íuftento, a mi efta arri mado. Checócabímimata lotaje. Ambocacábí; darle matalotaje. Ayocóg,íbfte- ner loque vaacaer.Cheaó oyecó | íbirá rehé J. aye- • cóg. ibirárehé , afsiofeme la ropa en el palo. Ambo- coca ; ponerle arrimo, che- mboyecogí gúembiapó re- hc.jdatuuome para que le ayudaíTe en íiis obfas.Tam bo cogí cogí ránge , quie- tólo detener vn poco, che- angaipá rerotyhá chembo cogíjcogí , cheñemombeu aybi cy ramo, la verguenca de mis pecados me retar- da a confeífarme luego. Chayocó yocóg,ayudemo- nos,vamos a vna,&c.Che- ayocogí ymSndo ucárey- m8,yo hize hincapié en que no íefueíTe. Añembo yecog ara racapa ñembo araita guitecobo , entretengome en jugar. , Cóg. Chácara. Checog, michacara.y.o. Coibá los ramones déla chacara.Co- gíbiyájlinde de la chácara, y toque eftä plantado en eí : linde , que firue de cerca. Cog peinaba ., barbecho. Acopeí, barbechar.Caapi- - hára 4 cabador , carpidor. Cog pipiara, los; frutos que contiene la chácara. Acopí,- rocar.bo.har. chacopihá, mi monte ha peleado para chácara, corembei orilla de la chácara. Cog pía , el camino de la chácara. Nda checo piar i 5 no tengo ca- mino . w— - - ■mr^ i ^e^^ms ^ i _9T^- t « b~^ « ¡ r-i : *T-- tf->» . ■H? IHP.iífiaT^ LENGFA CrARANL 9$ mino para mí chácara, cog rupäba, el fítio de la chaca • ra, eogapjába, choca de la Chácara, £og pjahu,chaca- ranueua,€ogyepotá pota, chácaras continuadas, co- cuera , chácara vieja dexa- daya..Cocuererima , cha- caras muy antiguas ya de- seadas, Cocueriba, .Friíb- les , í lámanlo s '$& i , porque fe dan bien en las chácaras muy antiguas dexadas.O- ñenibp epeue checog , hafe hecho yn jeríaco mí cháca- ra, coglfguaraj chacareros. Ambo cog , darle chácara, Aipehéo checog ymeenga, partí con él .mi achacara, G og po , lo contenido en la chácara, Cogb¿, el eípacio de la chácara, checoghó ndlpori,miy;hacarano efta fembrada, Nda checog pp- r amf s no .tengo íem illa que fembrar, checog poreyoy, ella por fembrar mi cháca- ra. Nda checog pjórí,no tie ne nada mi chácara, checó checpgafi ■ tengo vna pobre chacarilla, €c$>\. La yerua que co- munmente fe beue. _p ' -€^M Demás deilo, V.co.n,^ pronombre y h'érf .o.diíiun tiua por ventura. per íiohó ne coterSchuä, Pedro ira, £> Iuan,choci%por vétura fera eñe, CoL Parlar , gorgear a- ues,bullir los pecesjparíar Jos hombres,Orocoí oro* quápa, eítamas parlando, Óco/ güira , gorgear las a- ues , pira ocoí , bullen los peces. QñempngoS mbíi oquápa, eítan par Jando las gentes. Amongoí , Jxagole parlar. Acoi yr.unám'8,cík)i parlando con¿l. Y ,coyju Coy* r.. c.d, có, pronom- bre , muy cerca , íomiímo que coeteí' Coyrf chereo biña,eiluue a pique de mo- rir, Coymehecóny, muy cerca efta ,1, coyhecóny. Coyme yh2>ny , cerquita fue. Coy oyeó chehohába, acercarfenú partida. Coy coy amibo bina, muy cer- quita eftuue de mor ir. Coy .coy namanoíj por peco me muero, coy ney, no cerca. Oñocoy coy hecfoy , eflar Bb z vnos n •I I I I I (#7^ T^/^4*^ í#^I#>* j^/!?! 1 ,*>s^ 7&SFZ&&&S3& i, TESORO DE LA I I I I I i vnos cerca de otros. Amo- coy coy ynongíi, pufelo cer cä\ AnScoy coy , ymofhä, tengolo cabe mi. Coyry amo paé yhony,no ha poco que fue. Nacoyrí' ruguai yhóni,ha mucho que fe fue. Nacoyrí' ruguai omano,no murió para poco tiempo. Coyrí ey aháne , deípues de mucho iré. coyry ey he- có.iy,eítamuylexos. 3 Coi. Dos cofas pegadas naturalmente , y dos de vn vientre.Pic8j.l.mbic8i,tra basde los pies para fubir ale.un árbol, cunumfcoijge- meios , dos de vn parto. Quarepoti c8t .1. quarepo- ti acambi,compas. Mocoi, dos. M8coíyaóígüe,dos que proceden de vn tron- co. Checoí yaoigüe cheri- bi , mi hermano y yo pro- cedemos de vn tronco, nände rembiuc8i,eres mez quino , que no combidas a comer . Ahcmbiuc8í,parto ¿e mi comida. a CcL cerca.c. d. co.pro- nombre. y. y. diminutiuo. Ccitabar^nv, cerca efta el pueblo. C Sime amoí,cer ca =2: lo pufe. Repetido hazc fre- quentacien. Coi coi añe- m8mbcú , frequentemente me confieífo. Coi c8í avea- pá hecháca, a menudo buel uo el roftro a verle. C8í c8i aapotá, efluuea pique decaer. Coi coi aycóche- iucá habanguéragui , a du- ras penas efcapé de que me mataífen.C8ic8iaycó che- angaipábo bina , eftuue' a rieígo de pecar , a pique. C8íc8ichep?cítfbina', ef- tuue ya para resvalar . Coi coi arecó cheyurüpe cheñee guama bina , tuue ya la pa- labra en la boca para he- charla. C8í coi ymom- begüabo bina, eñuue ya pa ra dezirlo.V.cer?. Coíré. c. d. co. prononv bre,y,i. n . y. re. defpues aora mas que nunca,y íieír pre tiene interrogación Coirc pe/eyu ? aora mas c nunea-vienes l incluyend< que íe ha tardado. Coir< pereyapó l pues agora 1< hazes ? incluyendo que y auia de eflar hecho. Coír amo paé chehó ebapó,aot ajiia yo de yr ailá/uponu ¿ LENGFA GFARANI. que no quiere .C 01 r é pe honc?hafta aora noha ido, aora ha de ir'Coirc pahe areyngatúchepír iraé ,ndo ribei ángberae?que fera,q 1 cabo de tanto tiempo no le viene a ver,y ni aun ao- a viene?. Coite. c. d. co. prononv nc,y,u 1 1 .tc.n.3 .ya. Nda laicc coi teñe, ya" no iré. kru coite , ya lo traigo. Ayu corte , ya vengo. Ta- maño coite, muerame ya yo. Coya. Mormollo, ruido de taberna. OñomSngoyá. I.oñombocoyá mbi a oqtia- pa , eftan comiendo , o be- uiendocon ruido. Piraco- yá , bullir los peces. Aba- pk á coya coya angaipaba- reke Tupa nee no hendu quaábi, eldiftraido en vi- cios, no oye la palabra de Dios. Vide coí.num. 1 .que cfte es íu verbaLy . coyaba. o.coí haba. Comofaé. Vide. co. nu- jner.^. Cana, Cañe. Cónico* Conipó. Cono. Conuuga Cotäbi: Videcó.n.i* Cutio eotí&rkngé. Poco fal- ta.Cono coñoí'tembiu yya guiychäguama range,pbco falta- para fazonarfe la co- mida. Cono coñoí'cheho- haba , poco fajta para par- tirmc.Coñocoñoí'coe ran ge, poco faíta para amane- cer. Coñocoñoy ymboa- guiye ríinge, poco falta pa- ra acabarlo. Coñ8 coñoi" MiíTa ypába ränge, poco faltadelaMiíía. Coo.Efcocimiento.che- coo , meefcuece.y.o. C Ve- reca coo , efeuecenme los ojos. Checoo cheroó yye- qui£ihaguéra,efcuecemc la carne por auer ludido. Aycoo.l. amo coo , házerle efeoccr. mo.hára. Añecoo ychupé , hablele con afpe- reza. AñcmocSo , rabiar. Añem8ncc8o,hago que me efcucca.ChemoñeCoooñee nga pipé, hizome rabiar, y picóme con fus palabras. Amoíiecopjhazerle rabiar. Che- I -^^ m I r L TESORO DE LA Chemocoo chenupahague * ra , efcocieronme los aco- tes, Tapecooyepécheñee,^ perooca fiote peanga po- li án£,aíriohaé , íufrid lo que os digo, aunque os eícueca, porque lo hago por el bien de vuefíras almas. Nde- cängopitá coóne ndeereú ramo, dolé rtehan las coyun turas de los huellos fi lo co mes , dizen a los mucha- chos , porque no coman lo que les dan a guardar A. Chaqué cäguy ha* ac?, mi- ra que es muy agrio el vi- nagre, en el miímo fentido delopaíTado, Copa ./. €opL Como ? de que manera? copa ebapó cuehé ndébe rae ? como te fue por allá ayer l Cope nibiá ebapó pa/ rereeSny rae ?como tratan alia al pa- dre ? copé ereyumiandi rae? como has venido tan preño ? copa ndereyapó raibí rae? pues como no lo has hecho preño? copacp cherereoóny , afsi me tra- taron o bienio mal. c opa- co arecó catu , ais i le trate bien. C opacó I. X. ñande- raihuba, gugui tnombucá- bo y eñe fue , é tal fue el amor que Chriño nueñro Señor nos tuuo, que de- rramó fu fangre por nuef- troamor, C^.V.cog.num,a, Coramt'. 3 Cor Amó, J Corché. ] V.CO.nu.^ CoriL ] Cor iré, 1 Coroi ./. acor A, Allomar cualquier eoía>abaiicoroy el maíz recién brotado, Yeti cor oí , falen los reto» ños de las batatas , 6 aílb- man las miímas batatas de gordas, chepicor oí, tengo farna , ó sarpullido } o Ci- ruelas, chemopicoroí ña- tyú, los molquitos me han hecho ronchas. Yñacángo- r oí y t á j di z^n quai^do baxa el rio , y aparecen te pun- tas de Jas piedras _.Y ñacan- goroí pirajaíroma^l peíca- do la cabe ja. Añemoacan- goróy, dizen al jque na4¿, y aífoma 1 a cabe c a . ^Tp,rpípo* hano tandembppicoroi pi- ruá , quietóte curar para q broten las viruelas.Henoi- ngo^ ifgfjmh ' *-■• ■ms-rr'. w ^c«*b-~ tfy. LEKGFA GVARANL ngoroi abatí , fale él máiz fembrado. Heñoy ngoroí cheremityma,falé los fem- brados . Tecómarangatu ycorocotoiamíjpoi'ye yya pacaáy , ía v írtud íuele-apa - recer,y defaparecerfe pref- to. Corömo, Defpues.Emo- corSmoimé neñemombeú, t\o dilates la confefsion. CorSmoé tayapo, defpues lo haré. Coronan, Arbolmedki- nal. Cororo . Ronquido, y de los moribundos, quando fe les leuanta el pecho , y el gruñir de los perros, che- c8r8r a ¿guiñ°éénga.Lche fíee coror'o , gruñir hablando. Yñ°e¿ eSrSrS ím% ya efta ef pirando. Acot8r o gui qué - bo,roncar durmiendo. O- ñeecororo yagua, gruñir los perros* Cote. Ecce. c.d, co. pro- nombre,yté,es cierto que. Cote abarúri , cierto que viene gente, tote naeó aba yhony :5 es cierto que fe va la gente; cótenaco cheaye- bí, en verdad que he buel- to.coteacarúguiten'á 5 veiS que eftoy comiendo, cote cheyagüerayyay é,veis que lo que" dixe fe cump le . c o- teypó ahe ndcuricéne , en verdad qué entiendo que no ha de venir fulano, c oté Tupa ñandererecómeguá- ha, ñande añgaipá , efto es por lo que Dios nos cafti- ga por nueftros pecados. Cotempa. cAxo.pronom- bre.te.cierto, ynipó, ódif- juntiua.Peruohóne.coteni- pó chuá,Pedro,ó luán ira. Ahánipóchc-jCOtenipóndé, ótu,óyoiremos. Cotéquenó. Toma ya có enfado. V .tequeno . CotértxÄxo. Pronom- bre yherá,ó.diíiun¿ttua,v't aháne cotc'r a gui hoe'Tma. l.cotera ndahaycénejyré.o no yré. Nde cot?r a ambo- aé, tu, ö otro. che,coter a nde, tu, ó yo, i €vM Continuar .Añe-co- ti cotí' hechaca, ver vna co fa muchas vezes, Añ-cótí' cctíyyapóbo , interpelar haziendo,y dar principio a díuerías obras. Añeccty - cotí' yquatiábo , eferiuir va- í i I i 4 * i I TESORO DÉ LA varios capitulóse Con. Pueíto, lugar don- de la pericna efía , apofen- zelada de enemigos. , mi apoíento, mi pueíto , ö íitio , co- típe guara , lo que efia en el apoíento. c otí oyopípé guara , retrete , apoíento, interior, cotí ypígua^u, apoíénto,capaz. Añémbo- cotY, hago apoíento para íhi.Ahay cotíhupa,voyle a vifitara íucafa. Acotíhu, cogile en íü cafa,viíitele. C hecotí ymbobehoi,an- tes q yo eñuuieífe,ó fueífe, nació. Arecotí ymbobé, Tupa oyeó , antes de los tiempos auia Dios. ara co- tí cotí ymbobé , muy mu- cho antes de los tiempos. Aracotí cotí ymobé eté etc Tupa oí', antes total- mente de los tiempos efta- uaDios. Ara cotí cotí ra- mo, cerca de auer la coía. I.X.N.Y. cotí cotframS, muy cerca de la venida de Chrifto. che ce cotí cotí- ramo obahe,eítando ya mui cerca de partirme llegó. Ghecotí guara amyrí; dize —--rz la viuda a íii marido diílm- to.V.cotiru. CottlzíL checotícct?, ázia donde yo eñoy . Nde cotí cotí, azia donde tu efc tas. Ycctí cotí, ázia donde aquel eí!ä. Checotí cotí guara % los de mi vajido , 6 parcialidad. Amongotí co- tí ; ázia alla.Amongotí píri azia alia, vn poco. Añecotí cotí hecháca , bolui el rof- tro a mirarlo. AmoíVecotí cotí,hazerle boluer . Am8n gotígui, ázia allá. Cotí. Celada de enemi- gos .V.cotíru. Cotíabá. Amigo. V.ye- cotíahá. c ofí cotí'. Lo mifmo que coní' coní; dar bueltas. A* ñecotí cotíll.afieconí'coní andar dando bueltas. Amo- cotí' cotí'yucacébojhizele huir dando bteltas con ani mo de matarle.V.ñeconí; Cofí/^.c.d.cotí, apoíen- to.yhú»hallar,hallarle en íu caía. Acotíhu Per u, hallé a Pedro en íii caía. T acotíhu hequaba range, quiero pri- mero hallar el pueíto don- de efíuuo. LENGFA GVARANh tot KTiLfsrtíGr'^ 'tktn'. Lomlfmoqueye- :otiahá,amigo. AngmS co- tí yhecé , hizeme íuamigi- :o. Cotil fih ninguna mafte- •a. Ndayapo cotil, en nin- guna manera lo he hecho* tf daque Cotí 1 range, en niti , »;una manera he dormido* tfdayapokécotilne, en nía ;una manera lo haré* Cotím. c.dxoíx,pueíto¿ r rujponerjefperar en el ca aino alguno en celada , 6 fperar el cacador la caca* icoúni hece^omipueüo^ tiente contra éí# Cotipe >iquié,entró en la celada q i armaron* Toñemboco- íé mbócabi yára,los efcó- eteros fe fitien a parte* :hecoti aharSngatuné , yo uardare muy bíé mi puef- o. O recotí robaípe ocoti- ^enfrente de nuefiró puef o pufteron él luyo. Ocotí* 3 cherché , fítiofe contra li. ñande rehé ocotiríi fiangí,el demonio no$ ar- ia celadas. Ac-e checotirS aba gui , efeapé de la cela-» & Ácotíru cheyecotuha ehé , efperar en el camino ¡9P a íu amigo* Acotiru 1 Pena rehc,y cótifruhaguc mom- " bcguábo ydiupe» efpero ca el camino a Pedro para a- ttifarle que !e ^aö cela- da. Aa&otirutabáJ.ah&c«¿ tMÍ, efeapé de la celada^ me auian puefío. Coto. Menear, $onglo- fear , menear et váíoquan- do lo enjaguan , y del vien- tre quando fe menea. Oco- te cherémbiucheriépe,có- gíotearíe la comida* Aco- tejando congloteado. Am- fcocoto, 9önglotearlo, ba* rriles,vafö,&c* Cotog. Lo miíino que co^ "f 6g, menear* Ambocotóg cambuchí,menear el cánta- ro. Ocotóg bité>ömän8ey- mo, todavía fe mueue, aua no fia muertó.Chembó co* tocotóg,meneanme. Co- tog llaman a vn palo abier- to por el quento,có el qual íacan la tierra de los hoyo* quando no alean can coa la mano* Cu. Lengua. Che cu, mi C c len- y ^riw/ssrÁ^sBuK T^Wé Tr¿¿irÁ£*+*&¿r/& TESORO DE LA s? * I fe i i Ni % fe i I lengua. Ace curehé. a$e fía oíiehe,por la boca fe derra- ma el coraron. Guata, len- gua recia del que nopro- nuac ia -bien.Cu,c a , frenillo déla lengua. CS picaba .1. cu mombícába,mordaca. Cu pyryrf; lengua efpedita. Checu acubq chefiec rehé, calentarfe la boca en ha- blar .1. ahémbocuacubo. ChecSndeé, eñoy empala- gado de la comida ( c. de tee.i.te. ) Nachécündéegi, no eftoy empalagado.Amo ñecundeé cheñeé pipé , en» fadole con mis palabras* ChemSñecündeé, enfadó- me. Aycumama.l.aycíí paa, pefear con lombrices fin ancuelo.Ay cürnbi cabayu, hechar barbiquejo alcaua- 11o. Ycu avbae, deslengua- do. Cüpía , granillos de la lengua. Ah£mbocüber a gui ñeínga, deíparpajar habían do. Checu anangatíi, tengo la lengua gruefla , no efpe- dita. Checubó , carlear de caior. Acubondc .Laíikü m«9?>facar la légua.Ycum- bó cumbo yaguára, carlear el perro. ChecSmbo Íé0ít z heiagui,acecar de puráfiá. ArleCunduú teí', ,yco guyte- na,eftafeme hazíendo la bo ca agua. Porccümbichá ; co fa cj frunce la lengua. Che- mocumbichájhizome frun- cir la tenga. Cú.b. Eftar detenerfe de plural. Orocu,yacú , pecu, ocú, cúpa, gerundio , quic oro ico orocúpa, aqui efta- mos. Peíiey chacu, ea efle- mos, dize el que fe defpide del que ha vifítado, cupába lugar. Ambo cu, ponerlos* AmSngu mocoi cogrääro- mo , dos períbnas he puef- to aguardar la chacara.MS coi aba arocu, cheyrüna- mo , dos períbnas he dexa- do en mi compañía. Y run- dí ara arocít aba, dénme- los quatro días* Orérero- cüyrundí ara, detuuonos quatro dias.V.cube. Cú. r. trago. Ambocú^ tragarlo. Mocoi note am- bocü , dos tragos beui , o dos bocados comí. Ambo- cu rucu, di vn buen trago, Ambocü yacatíi, trague lo que bafía. Aytiquícú, for- ber,ca.cara. Pete? cufióte BOTS»? äytiqmcu LEÑGFJ GFARyiNL 102 Ayecuá mombi^faxar íe.ce ñirfe. Ayecúácog, poner fe los bracos en la cintura. Ocuábo aycó í*pe , dame, por la cintura el rio.An'm vn folo trago íbrui . Ayt 1 qui c ú qui cú y- gu.ibo , beuilo a tragos. Mbae tiquicu , cofa íorbi- ble. Cherugui tiquicuhára Dpipé chererecó, el que be- ne mi fangre me tiene en Cu Cherugui mbaetiquicúha- 3eté,mi íangre es verdade- ra beuida.Tupa,guguí om- X)cú ucá ñandébe , Dios ios da a beuer íü íangre. kmbocü poca pocaí', de juandoen quandoechovn ¡raguillo. Cuá. El medio entre los itremos. Pecuápe , en el nedio del camino,de la dif rancia del. Checuá,mi cin- ura.y.o e Checúápucú,talle argo . Nachecuapucubei hequirárämo, no tengo ta le largo de gordo. Checuá turí; talle corto.Ycúáañu í'ibirá, hazer muefca al alo para derribarlo. Ghe- uapirii, eftoy desbarriga- o.Guáíjen la cintura.Cuá uáhába^ceñidor, cinguio, retina.Anembocuá qííahá eñíríe la cintura.Cuá ma- i3hába ? Faja.Aycuámom- iquaU.aycüáquá ; ceñirIe. jjjp bccuá guitecóbo , ando el agua a la cintura. Nache ñee marangatu cuaí , nunca yo hablo mal. Nacherecó marangatu cuaí, foy bueno íiépre.Cherecómarangatu cuá amopaé , eííb fuera ñ yo fuera malo.Cherecó mi rangatú cuá cuá guitecó- bo^ las vezes foy ruin.Na ñémboecó märängatucuáy guitecóbo,íby pe rfeuer an- te en fer bueno. Ycuá piru- bae,desbarrigado. Anem- bocu apiru,eííoy desbarri- gado. Cua. Caica jo de piedra menuda , chinas. Ytacuän- diba,cafcajal. Ytacuaí,chi- na.Pindáytacüa,la piedra*' ó plomada de ancuelo. Cuaca, c.d.cuá, cintura,* y. haca , paíTar, hablar ade-- feíios , hazer la cofa al re- ues,errar.Am8nguetá cua- ca .1. anee cuaf á y chupé, hablé fuera de proponte. Aynupa cuaca , di el golpe Ce a, en í ft \ ^¿sfe¿l TESORO DE LA cnbagOjó donde no lo aula de dar. A yerurecua^á .pe- dir vna cofa por otra.C h e- yurucuacá ycrmpe 5 embiele a dezlr vnopor otro. Che- mundá cuac4,por y erróme leuantó teílimonio. Cubé.Lcuhet, cd.cu.eftar y.e.y-y-eftar de plural, oro cube, y acubé pecubé, ocu- be.bo.hara, haba, Pecubeí pinga? eftais? ndocubeí, no cftan. C^i.Lomifmoquecu- i be. ' Cum. Cerner , criuar, paííar por harnero, 6 ceda- Co. Ambocuc/u abaticuí, cerner, Ambocucti cuc«i aba, inquietarle, menearle. Áriaaga ombocucu ai an- gaipabiyaraäng, herecó re Cobo , el demonio trae in- quieta ei alma del pecador, Ndaha^i pendebe arianga yoibooicu haguerane am ga angaipiba pTpé \ no te Cania trabajo la írquietui que pone tn tu alma el de- fi-JOPlO?- t cu-mtxrando. Paja cono- cida. Cumbirm. torbellino, y el humo negro de lo cue-^ mado , tcmafe de la pabefa queelayreleuanta. ; Cu ui£uk .Campo quema-, do. Acucumonái, cutmar los campos. Cucu^úe. nmr ytaipá, efta muy feco el : rio. Ycucú gue checóg,ha- ; fe quemado mi roca linda- mente. Aracañirämo y cu- jugue íbi opacatúne,eldia del juyzio quedara todo: abrafado. Cúé. b.Meneo. Checúé} mi nienear, y. o. Acué , yo? me meneo, bo. hára. Nda- cueí,no me meneo. Am8n- güé,hazerlo menear ,o aflo xar.Arocue,mecerfe,öme- nearfe con otro. Ghemon- güé,me menean. Pecúé au- bé,meneaos íiquiera. Ypo- rendubymbaé , ndocuébi aubc , el mal mandado , ni aun íe menea,Opi ty ro-tc- nomSncúei ynatey,el floxo ni aun el pie menea. Tupa- r-mbíporaracue rendiipa chemgnguc cheyáheó ha- gu£ma>el oyr la Pafsion de Ghrífío nueftro Señor me mucuea lagrimas, ñemg- íiee chchenduré añemgn- guc LEHGVA GFARANL úé •cheñctnpiTibeú hagúa- íä , motilóme el íermon a DnfeííIirme.Öñce amo pi- é,nachemoii£Úd ceamq uembiapó catu pipé che- longué , no me movieran rs palabras , pero mouio- íe fu buen.exemplo.OcuQ ué che raci,remitefe ya la nfermedad. Niacuei che- uguirämo,eftoy con mi re la dize la muger-Ndacud uií upa y no me meneo áu e el enfermo. AaiSngüé y*. rima , afloxar la cuerda, kmSngúc cherecó akué- a , ya trato de dexar mi lala vida.Ocúé cheráy,an anfemelos dientes, Che* ué ndoy potar i cheracj, pme dexa menear la en* ermsiad. NJo:ui chem- ueráci , no fe remite mi nferm ;did. Checaracatu upe amoagué hemymbo- ara c^ébe, gánele la volun tadconailucias, Ck% r. Pretérito lo que ue ^orreíponle a, folamen :e.M oae cué,coíaque fue. Mbae cuen na aypó,ya es ztto viejo.C hecúerÍrná,yo íoy viejo ; 6 antiguo. Añem bocúe nmá , ya me he he" cho viejo de ropa, ó cofa femejante. Ndeícñ?'mbo- cüe rangc , aun no íé ha en- ue jecido . Ndachec úer i , aun no íby viejo o antiguo. Ndicüeri ypípó , es frefca la huella, J^ciicúeri hecó haPii¿ra,el raflrö del lugar. en que ef*uuo es freíco. Ai-' ñrmbo.u¿nma ébapó gu^ pitaba, detuueme ímuho alia , A ü ?! mboc ú z 1 1 m á che- recó relié , ya he hecho ha- bito en mi modo de vida. An'e'mbo cuenca gulte- cóho guiñemombegúabo, ya he hecho habito ¿t ccn- fe fiarme, Amboctse catú herecobo cheyrílnamo, de- tuuele mucho tiempo con- migo, Ohoyocue yocuc, fue muchas ve zes. Oñe- rnombeuyocue yocué, con fieífafe a menudo.Ycuc ca- tu chemba é atibé , aun me ha quedado algo. Nam8n- gutíabáyyucabo, nodexé hcmbre,que todos los ma- ié. Nambocueiucá aba , a todos los hize matar. Na- monguéy angaipáamo,gui- ñemornbeguäbo , ne dexé i pe- i a £ I I I *¿&± näHnJfjna? ,r¿& fTXTTräHZñSFiTi TESORO DE LA pecado que no cenfeííaíle. Á vezes haze fínálefa, ó cortadilla, haziendo juego con la coníbnaníe que la precede ; vt Ybira aré , ar« bol que fc cayó.Mbae íma- nde, cofa antigua. Cheré, mi nombre, ypyndé.Lyña- pyndéra,lo defollejado. Con nombres acabados en narigal haze ngüera, ritiera, ñe'engúera , las pa- labras. Chepyrat&ngucra, id i s fuerzas. De aquí file renguera. c.d.rärnä,futuro,y eíte cae ra , dize la cofa que auia de fer.Chehó habangáfra, mi ida que auia de fer. C uño- na? rasgué ra, el muchacho que auia de íer. Tomaíe por prefente. "Orecüera orohó , folos nofotros vamos. Cunumfn güera on'emo^arai folos los que fon muchachos jue- gan. AmSngue topi'tá,el re- fiduo , ó los vnos queden. Aopec-engue, pedazo de trapo. CocLi^raüu; fon co- mo efios íeñalando.Tatan- güera , los fuertes .Mor Stín- gueía , lo blanco. Oí re ño óf me , folos los que le fol- iaron eftän. CuMniaié ñS ovni 1 , folas rrmgeres ay. Hechagüera ño , engaña a Ja vifra. Yñe enguera ño, cheacápa , todo fe le va en palabras, yno me haze mal, YñemSy rSngüeraño , no h izo mas que eno) arfe. Y- mS mbeu cuera ño , no hjtt- uo mas que dezirlo. Cúehe. Tiempo paitado fm certidumbre.Cueheca» tu.tiempoha Cúehé cá-tü mucho ha. Cuehe catuí'J. cueheí'.l.cúehepíri.l.cúehó cerí poco tiempo ha , co- mo quatro dias,&c. Cüehc teí; ayer deteminadamen- te. Cüehetefaraymoyrun- diíiába chebahehaguéra , ayer hizo quatro dias que llegué. Cúeheteí' rengndé, antes de ayer.Cueheteí're- nSndé pvtunamo, anteno- che. Cüehe tei' mbin,poco tiempo ha. Nacuebéguára rugtuii aipó , no es eífo de ayer acá. Cu.hebé ayu,ya hadias que vine. C úeiietey- béaycóquié,defde ayer ef- toy aqui.Curhéteybé ayú, muy poco ha que vine.Cue he- *F W.iífcTT' LEKGVA GFJRJNÍ. 'ioj. fceteybe cheríthabanguebi- í$, defde ayer aula de auer «venido. Cuche teí' cheac'a- nünduhabangúe biíia , ayer noauia de auer venido la calentura. Cúchete? che- hohabangue biñf , ayer me aula d~ auer ydo.Chembo- cuehe ah^ fulano me detu- uo. An -mbé diehe , heme detenido, Naáembocuehé yce am» ahe chemombi- tae^mamo , no me huuiera quedado, tino me huuieraa detenido. Cuera* P r eterno, V .ale BUÍIU2, C^r^b.Conualecencía» 'Checüerá, mi conualecen- cia,o conualecer.y.cAdie rá,yoeftoy íano. Ndacue- rábi,no efíoi fano,pa,.para, bo.hara. Ácíier abata, eftoy inedia fmo. Acuerá cuera, yo efloy mejor.. Atüeraba- jno , agora íalgo de la en- fermedad.. Ndaeíguicuerá- bo rango r aun no eíloy fa- Bo. Amongüerá, lañarlo. I .X.N. Y. remymonguér á cus ndi papahábí , no tiene numero )os que Chrif o jaieíiro S¿aor laño, Haeí- bac S. Pedro reté angar 1 cpccoramc ©cuera arac¿e> los enfermes cen tocar la íembrade S. Pedro ü ña- uan, fing, angaipá gui cue- r ah aba ñ e n om b c gua p e c § laíaluddel alma pecadora eñaen la cenfeísÍGn.Ama- rír c abatí ocíierá,reuiue el maiz cen las aguas. Hacue- r á,ya e#a la hojilla grande. Aciierá rami'nderecháca, he reuiuido con tu vifia. ñandeanga cüer á pipé ñan- derete cuera cí;la íalud del cuerpo depende de la del alma, C^maí.c.d.cuera, Prete- rito.y.aí, efparcir, enfado, Checueraí , efloy enfada- do. Ambogueraí, enfadar a ctro. Porombogueraíahe, fulano es muy enfadoío , q fe enfada. Nda che cueraj, no eftoy -enfadado. Che cue- ra! amopac, pues mi a me de enfadar. Che mi ó^uerd chererecobo, tienen* e ?tc- figado.ñeccuer apalabras enradofas.Ndícucraíbéra- my abe chembogue pita, parece que no fe'enfacade enfadarme, Tenibiu che- i 4 t i ■i a i © 8 ^SJ ES55 VafrTrfefr v#>y I r^T -^sT . «7*T ^J r^ eut,caefe la£ruta.Oculän ^icra añlíretam'c, caen las Jmas en el infierno.Ämon ;ui, derribar como fruta, bacuíguera, la fruta caida el arboLOcuí cheaó,la ro a íe me cae a f edacos„ locui gáera , andrajos. )cuí cheróga , caefeme mi aía. C heácui , cáeteme el ibello.Cherácui, caefeme l pelo. Ndahacul mbaepí, m no íe pela el oaero.Ha* khacuí , ya fe va pelan- o. Cm. Eftar de plural.0re- u J eftamos,pa.pará. Na- iri note rugáay orecui, mcho tiempo haqueefta- ios aqui. Cucm. Caer:. Vide, cuí. ám.4. CuicuL I* axarillo cono- ido. Cuicb'óg. Poluo. V. cuí. im. 1 . CuK\ Erizo. Cuyí' oñé- bo abebé , el erizo íe ar- ia. Cuyfguápipé'oppro- icá , el .erizo mata con fu :1o* C^/^^í.Varonjmacho, recio, fiíerte.Chccuiml^é, íoy varón valiente , mi va- lentía, cuimbaéhápe, va- ronilmente, cunWcuimbaé, muger varonil, cuímbae« bajo alcanzado con valen- tía, triunfo , trofeo. Añe- mocufmbaábo, cheamota- reymbára acang menaohó- ca,triunfe de mi enemigo, cortándole la cábeca. Y- chriitiano martngatúbac oñetrio cuílnbaebé añWnga mboaguí) ébo,el bué Chrif tiano triunfa del demonio, venciéndole, lefus N. Y. oñ'embocuimbaebó teo. mboagujyebo .1. odembo cuímbaebó teoagui, Chrif- to nüeítro Señor triunfo de la muerte. íhirá cu/m- baé, palo recio. Tucíímbó cutmbaé,cuerda recia.Ni- cuimbaeí íbírá, no es recio el palo. Chañeiiipcuimbaé anängäupc , hagámonos fuertes contra el demonio, Arocuimbac chembaé re- raháramo,íuí rí con pacien- cia que níe robaííen. Cuímbaebó. Trofeo. Vi. cuimbaé. Dd cui- 5 % 3 I r^M \rt&z0^1r¿¿i0^*T¿ ! tJ? yerue mu cho, amocumhcg , hazcr q yerua.YurÚcumbég,ruiüO del que come fin muelas , 6 habla aísi cerno el viejo, ícumbcg omGapymí' iga- ia , vn borbollón anegó la canoa. Ocümbcg p°rará, yerue mucho. Temymoan- gaí ocumbegetc gueití ay- bíeyrämo, yeruen mucho los malos penfamientos,fi- no fe deshechan preño. CíWi.g.c.d.cíUengua.y (y) diminutiuo , eflar mu- chos con mormollo,coías, animales, &c. Orocíunbí- geteí , eÜamos haziendo ruido confufo. Tací ocüm- bíg oquápa,andan liílas las hormigas , como quando les deshazen los hor migue ros. Amocumbígmbia ha« zer a las gentes que fe apel- aban anden liños. Pira ocumbíg oquápa , bulle el peícavíp en vn lugar. CxambirL LomifmOque cu myrí^y afsi llaman al cf- fo hormiguera , lengua pe- Dd 2 que- ©; -£*=£ se f I mSS^Mffü ^ss^^m^Fsssns^sFís^s^Ti % I n L í P fe i TESORO DÉ LA ,*k*»~ Quena. Cuna a, Retorticijado,re biielto^nrofcado.Añe'cuh- dá cunda guiatábo , andar dando bueltas. OíiecSndá cunda mboí ,enroícafe la cu lebra. Onocundacá ndaca gua9e'guaferaüio,atraúief fan dando gritos. Cunda ^x.d.c8hd£y .ha. cá, atraueíTar , cofatexida atraueíTadajrebuelta, enre- dada. Ye undacá,cÄä entre- tegida. Amocundaca, en- tretexer,enredar.Feñecun- dacá, camino de rebueltas. Ynimbo oñeniocífodaca, hafe reburujado el hilo. O- ñocSdac a ndac ámbii oqua oquápa , andan encontran- dofevnosaotros* C#2^ ya- beé nde angaipáránó , de- mas de fer moco eres be- llaco. Jzunvmi. Muchacho. Vj cíinumbucú. Gfifföu. Caríño,ternura, re- '— '-" ***"•■ ■ ■*=*—-■ ^r— ■ *iT-* UmGVÄ GrJRANI. >egaio. AnernacunüS, ha- dóme regalón. Añemo ñe- rto cSb£ idenu AmSn? mo runüu , hágale que íe haga rega Ion. C herí oñemocu- inu , en mi tiene el cariño. Surehé oñernocunuu^ eñ fu ^adre tiene el cariño. Añe- mocunuíihaci rechaca , en ternez come con ver lo q >adece . Añemofcunuíí hagiu >arf,en ternez come con ítt tmor. Oñemocuníiu guirá pembiikehc , regozi^aníe ios paxaros con fa comí- ia. Cuwüucaí. Paitar íe el tie- po del cariño.Cunumí'yñe- Hocunuucaí, muchacho def tetado , ó apartado. Ndeí ^ñ^rnocunuu^aíramo rän- ge,aun no efta deftetado, ó tío ha perdido el cariñ©, co rao el que llora por auer perdido a íirs padres, ö co- nque amaua. GVÄ.c.d.cu. lengua.yyá abierta. India muger,hem bra , y parienta, y muger verdadera^ alas hermanas lodtzen los varones. Cuna aba, muger varonil. Cuña apa hára , muger que abipí anda con todos. Cuña aba potacé, amiga de varones. Cuña abarehé teqáareyma muger caria. Cuña atacé, andariega. CüMcaraí,mu- ger Eípañola. Cufia cuim- baé, muger varonil. Cuña jandáhé , muger de ojos deshoneftos. Cuña enda- beyma,muger liuiána. Cu- ña obar pohanombira, afei tada. Cuñäi, mugercüla.. Cuña ym'e recó cerymbae, muger que fia tenido mu- chos maridos. Cuña yqúa- rabac , corrupta. Cuña ye- rée@catubaé,aliñcía,yque íe trata bien. Cuña yopo- tabaé.I.yocotiahábaé^mi gas. Cuña m arar, a eté, ma- la muger. Cuña mar aney.f. ycuarymbae.l. ymcmbupi- rey, Virgen. Cunayñe'ra- bae.l.Cuña hendabí mbaé.. l.cuña oapicatu ymbaé Ju cuña guendápe op'íta ym- baé . 1. cuña renda gue* nda- gué, muger fin foísieg®. Cuñämbayé.l.payé;, hechí- zera. Cunämbotacé, hom- bre amigo de mugeres. Cu ñambotararí tequara .l.cu- nämenondé , hombre for- 1 ni- i i ■2» TESORO DE LA t fe i 1 I fe nícario,efic vltimo es muy deshonefto.Cuñämbotahá- b i. Lama potahába .1. cuna rehé poropotahába , defeo carnal. Cuaarnbucu ; moca. Cuñimbucíi temvnsuaí, moja de feruicio. Curiäm- bucu mcney .l.mendarey> íbltera. Cuñaymembirey, eíteril. Cuñameney.l.yiirs nymbac,íbltera.Cuña m'en daréra,caíada. cuñañar'o, muger braua.cuñä oñemo pohá'ngiúbae , omembipo- tareymäm8,muger que to- mo beuedicopara abortar. Ornlfmbí gurcpe oiucabáe, muger que mató en el vien tre a íu mjo.Cuñapituúey- majandariega. cuñareco- pochi.l.cuñareco angaipá. l.cuna ugui.l.tugui pochi'.J. cuna ormíiey , ixibaepochi' renoí'níi, muger con fu re- i gla . Myñcy chererecó. 1. cheruguípeayco .1. Na- ñlrany ycó guitenä , eñoy con la regia dize la muger. Cuña rehé ayc ó ,!.cuña are có, pecar con muger. Cuña rehé an¿rnombo:á , defear mujeres, cuna rehé opiá ferecoharcyma.l. cunare- z he ñ emSangaí rere'quarey- ma.l.cuña rehe oyecaere- coymbae .1. cuña rehc apí- cábirey , hombre honeño. Cuña rehc poropotahápe, luxurioíarnente. Cuña re- hc tequareymä.l.cuñaagui íieguah chara , caño, cuña upé yaupíeyhára, recatado en mirar mugeres. Cnmmbucú. Moca. Vid. cuña'. cUlut c. d. cu, lengua yyá.abierta,ita,tierna.y.y. diminuí iuo,muchacha. cu- ñataí;moca. cunataí" tníhíj muchachica. Cupaa. Hilo como an- cueloconque peícan. c ti- pa ápi'pcapiquipoi, peícar con efte hilo. Cu f aba. Lugar de plural V.cu.b.eítar,n.x. Cupe. Alia, lexos. cú-pe, ! muy lexos. Cupe tequába, aufencia. c upe tequára,au- fente. cupe ahá , alia voy lexos. cupe híny , allá eíta lexos. cupé é, alia aparta- do, c upe chereqúa güepe aheyá, allá dcnde eíluue lo dc>;e. Cupé. El embes lo de atrás. LENGFA GrMÄNt ' 108 Í ras. Checupé, mis efpal- s.y.o.che atucupé,misef Idas . c he atucupcpe are- tjtengolo en las efpaldas. hepo cupé,lo opuefío a la lima de la mano, chepi ipé , el empeine del pie, if.cupe, la culata de laca- .Amboy ocupé cupé,pó- ;r vnos en opoíicion de tros en las efpaldas. che- ipépe,enmisefpaldas.che apcpe che angaó, en mi au Micia murmuró de mi. O- ocupé cotí oyogüerahá, an vnos tras otros.Aycu- epa, labrar con acuela, 6 acha la canoa, ö tabla por e tras. Aycupé m8ng, en- grudar , obrear por de fue- a. Aycupc mbopóg íbírí- eytica,cortar el árbol por le tras de lo que fe ha cor- ado ya del. Albir ácupéhá, rortar por de tras al palo >ara troncharlo. Ambocu- 3e caiy note, cortar ladean lo el arbol.Ndecupéaí che be yepi chererecobo,íiem- pre me tratas con dobie- ces,Ndecupcaí, tienes do- bleces 9 y eres mentirofo. Kdecupcaí chébe, no me tratas con llaneza , ni ver- dad. A ycupeá ymboguaita, cortar por el otro lado del palo , por donde no eílaua empecado a cortar. Aycu- pé]: ó i bi r á , tronchar el ár- bol por donde eílaua em- pecado a cortar. C^^fl.c.d.cupé.num.il y bo. por las efpaldas , 6 por de tras. Oyocupé cu- pébohíny , eítar de efpal- das vnos contra otros .Gui guátabo ocupébo ayc ó , an- dar ázia atrás de efpal- das. Ctipebó. c. d. cupc,efpal- das , y la particula.cg.n. i . quitar, apartar. Aycupebó guitúbo , vengo fin que me vean por de tras dellos. Checupebó , pafo por de tras de mi. Cupeog.cd.avpc, trafera^ og , quitar, yr por de tras, murmurar en aufencia. che cupé og,paíb por de tras de mi. Aycupeog guitúbo,vi- ne por de tras íin que me vieíTen.Checupeóg ymom- begüabo , dio otro parecer contra el mió , ó en mi au- fencia dize otra cofa. Ay- cu- A « fl i * f i 1 I 4 i fe F I TESORO DE LA cupeé? ahe, mormuré del. Pccupeégtccó angaipába, no andéis por los caminos del pecado.. Aycupeog Ti- pa ñändequaitába,no cum- plir los preceptos Diui- nos. . Aicupeog cherec© mi rahabanguera, huirlaoca- fion. Cupemong* c. d. cupé, el embes , ymSng , vntar por £ncima,brear,&c. V.cUpé. num.2. ^ Cupi, Pierna. Checupí', mi pierna la parte cerca del tobi'Mo.y.o. Cupi bang, pkrna.tuerta.Cnpi qulñu^ rí; garganta del pie. Aycu* pi bang , doblarle la pierna para derribarlo. Ocupího amoi' ibiraquápe , pufelo de-pie^ en éi cepo. Abay é-- eupiqüá te? , maniaco , flo- xo. Oyepíqua piquá teí- bae.idem . AñémbócupJH «quá guiyepooita chereca etá rehé , ando cargado de cu/dados . A ycuptcó g, a/sirle de la pierna. Äycu- piCamoí'.L amboéupica, ponerle grillos, o atarlo, mfíría, liarle las piernas. Aycupipicha, re- fregar las piernas^ Ayajpi p*ca , cogerlo por las pier- das. Ayaip? quá,poner tra- bas en las piernas. Ayecií- pi eyáeyá , contcnearfe , y corcobear el cabello. Am~ bocupaqtia .Laycqua ycu- pi,atarle las piernas, y poj ner grillos opiguelas .A m@ cupica .1. amoy ycupí ari i t ác am ä .1 . ay t acupirf % m cí¡ ponerle grillos» Arribe í yta cupicaú quitarle los grillos* ytacupic^grillos. Abacu- pí pucábae , hombre de caneas largas. Cupa cang¿ canilla. Checupí ñ£pa te? cheraé , tengo los hueífos I torcidos de caníancio*Che mocupí tiepa checaneo,tie» neme quebrantados los hueíTos el caníancio. Aye- cupi eyaeya guiatábo, yrfe contoneando andando. Cup'ú. Hormiga , que fe cria en la madera. Y cupyí yeta , eftä podrida la bata- ta. Cura, Pullas , apodar t riícas,dar cordele jo^C he- curáyme echa pulías, me pone nombres, dacordele- jo. y. o. Aycurá , pongole nom- í¿=ü LEKGVA GVARANL 10$ "5| mbres , &c. Cherapichá rá higuera ayoguá, ayu- a murmurar de mi pro- no. Ndayoguai mburu trapicha cura hagüe , no lídc a mormurar, ñee cu- curá,Pullas.Aypytyb3 trapicha curápa, ayudé ciormurar. Ahobaichua- .ycurápa, echamonos pu s adinuicem. Porocurá- ra , el que íiempre echa lias. Porocura$é,amigo echarpullas. Nda poró- rácéri ché,no foy amigo pullas .C hecur a ndaipo- •i, no quiero que me e- zn pullas. «rÄp^'.Calabacas .Cu- >ep! mayijpepitas de ca- >a¿a. Curapepeapitüun- *ra , el meollo de las ca- tabas .Curapepe mbi, vi- de calabazas. Curé. Lo grueflb que eda defpues de auer cer- lo la harina.Embocurey í ne angaipápágúera ene !mheguibo,confie0ato- s tus pecados. Curé my- la fegúda harina defpues la flor. u»re. Meneo. Aatá cure cure,andar anadeando. A- mongur e ngur e , menear la cofa , vafo , &c. Bamba- lean CurebiñX. Guíanos que íe crian en los cueros fref- cos, letrinas, &c. Cur%\. Meneo. AmSngu- rengurel, menearlo. Che- monguer ei,meneanme . c he curei guiatábo , anadearan dando. \ Curetuu Aue pequeña, pintada de blanco y ne- gro. > Cur?. Luego,prefto 3 aho- ra, momento. Curí v aycó, eíloy de prieíía.Na curí'rü- gfia! cher econi , mucho ha que eftoy , ó eftoy de efpa- cio.Curycoe,mañana. Cú- rvete caita piaereyu i que preño has venido ' Cury eteí, agora en efte punto. Curí'aycóne .1. cury año aycóne,pocoeftaré. Cury- méjluego.Curymeí ,al pun- to. Curyngatuí' ryr'e .1. cu- : rycatuíryre, de aquiavn poco . Cury nabo guara mbaé , coía de cada dia , ó de cada momento. Checu- rí'guitena,efloy de priefla. Ee Cu- 3 i i 6 I &■ w i I i ehembcú , embiironme de priefld.Cury curí'ñabo,ca- da momento. Curyñabo tamo chemäenduá Tupa rehé,ojala me acordara de Dios cada momento. Cu- rym'e, luego al punto. Cu- ryme aháne,yré en vn pro- uííb. Ndecurí'catú eyúbo, mira que vengas preño. Curyque eicó ebapá, no te detengas alia. Ndecuryca- tú yyapóbo,date prieífa en hazerlo. Eíte curí' fe vía también fin narigal. Curi. íignifica deíeo , a- compañada de otra partí- cula. Curí autamo , ojala. Curí curi au ahá, ojala fue- ra. 5 Curia. Vna eípecie de patillos. Cur icono. cA.Cmui.co. pronombre, y (no j también mire aora con lo que ía- lc-j&c.-Curíconó aheyme- gua rae , mire aora con las chocarrerías que íale. Curié: c.d.cury, luego, y de é.a parte, deípues. Cu- rié rié haé teí'yepé , nam- bopóri aere , aora aora , y nunca acabo. Áheyá cuné- ramo gúaramá,dexarlo pa- ra deípues. Curi é ce'rí', de aquí a vn poquillo. Curie catu ryr c tereyu, ven de a- quiavn pocol Curieramo guárame amombitá , de- xarlo para deípues. Curie ypucu ryreaháne, deípues c!e algún buen rato y re. Curii". A menudo. Curií' añemombeu, a menudo me corüelío. Curií' ahá ypíri, a menudo me veo con él. . k Curtí. Pino y piñones concas cara. Curiibayí ; pi- ñones mondados. Curyi-- bacang,gaxo de pino, y los ñudos. Curiibäcang ípi 1 , ñudo de pino. Curiibici,, brea de pino. Curiibai, pi- ñones curtidos, que ponen en hoyos para acedarlos. Curiine,piñonesque echan en agua ö cieno,para que íé coníéruen. Curiibal. Piñones de pur- ga- Curiyu. Culebra gran- de. Curimc. Luego. V. curí: num. i . C»r&(TÍ:c.d.cufíycteí, pref- .+£r--. «¡r-^ LEÑGFA GFARANI. reflo, presamente. Curf- !Í ayune , preño vendré, urítef cte erehó rae, que reno has ido.curíteí'mbí' ¡ ,algo prefto. curitey mbi 'oho, algo poco ha que fe te. curíteí'mbiri ayune, go me tardare en venir, urueí'ñote, muy preño, uriteí' note ayeóne , vri xono maseftaré. Curi- í'rioteque eycó,miraque > eflés mas que vn poco, mbócuríteí' cherembia-^ >, acabar la obra. Curfteí endey yapó rimo tamo eangapihi ? m : entras mas efto lo hizieres me olga- CuréJ.oeurú. De las ga- aas lluecas. Oou ó curó. >curú cúru vruguacu ; ef- liueca la gaüino .1. ocú- 'uriL b. Sarna , roña, vi- das. Curúapiré, coflras farna.Curubaí,mala far- ,ó lepra. Curubaí pora- lára .1. ycurubó .l.curu- !b.6 , íarnófo ) curubata, »ra con coftrasi Añ'm- :úru , me hago leprofo, irnofo.Aiíiboyá hece cu W ru, pegúele la lepra. tutiuo, pedacuelos, tolon- drones. Ytácurubí,piedras pequeñas, caícajo. Ytacu- rú , las piedras que ponen debaxo de las ollas , ó los bodoques de barroque ha- zenpara eüo. Ytácurnbi- ti,cafcajal. Aycúrubíchóg, deshazertolondrones .Hu i yyacurü , efta la harina cen bodoques, íbíacurú, te- rrón de tierra. Yy ácurú cu rú ibi oír ä , ay muchos to- londrones de tierra.Ambó acurú, hazer terrones , to- londrones. Oroñtmo acan- gura oroiracápajpaíTamos a nado el rio , y íblas nuef- tras ceberas parecían fue- ra del agua. Yñacanguiu cúb o j v i enen much os ,quan do no íe vé mas que las ca- necas. Y ñacanguru ytá ? pa- receníe las piedras quando baxa el rio. Yfuicangurú i pe g, andan los patos fola la cabeca de fuera. ■ Q^/^.Desttazcr to- londrones. V.cur 112. : CurvicW. Ronchas. Ché- airScha-, tengo roncha*, fie % Che- £é^ « i i fe I 1 I f 1 I I fe- SI TESORO DE LA Chemo urucLatiibarigui >. los moíquitos me han he- cho ronchas. . CuruguL Calabazas co- loradas, conocidas . Curugiúy. Vnas habas íilueíties grueíTas conque alifan la loza. Tecicurií- g&ií, ojos faltados a feme- jante defías , habas. Añc- xnocuruguai, encogerle en- cuclillas apretándolas pier ñas con los bracos. Curugm. Frutilla de los campos íilueñre no comef- tible, Curupaí, Árbol conoci- do,eípecie de algarrobo , y lo mifmo dizen.a los he- chizos . A cu rupáiboña ,ha- zer hechizos. Ambo cum- pa i,enhechi zar. AporSybo curupaí pipé. ídem. Curupicaí. Árbol fofo q ílrue de corchó. i Curtirá. Sapo. Cururu ai , íapillo, C uniría' rena- cuajo. Curu u ág ,.ponco- nadefapos. 2 Cururu . Re c ongar . A ñ ee cururu .1. añ-rnguru ru, ,recongar. Chefíeengurúru y chupe, idem. Yñeecurú^ rú cé.l.poroñee cururu ce, resongón. C&rutü* Lo que fe pene en lacorriente del agua pa- ra quitar amargor 6 fueie- dad. Amouirutíímand og, poner a la corriente man- dioca braua para queíela- ucAmocurutunaírpiréra,, poner calcaras de naranjas para que fe le quite el .mar gor.AmocSrutfiadyquiá- bae, poner a la corriente el paño íuzio para que fe km pie* Cute. Meneo. Acute cu- te, yo me meneo. O cute cute vruguacu rupia, me- neaíeelhueuo.. Cuttpó\ Saltar, arrojarte de alto a baxo. Víanlo las Indias en la muerte de íüs deudos,con que fe Miman mucho, y matana. vezes, Checutipó , yo falto, y. o, Acutipó. idem. bo. hará. Ambocutipó , hazerlo fal- tar. ¡ Cutü. Refregar. Aycuti aó , refregar la ropa, la- bon pipe aycutú aó, refre gar la ropa con jabon.Tirr boi oquhiramo híyúicí nun- ^ LENGFA GVARANL ni mngá: enguínab *beno an- ^aipa mboaei aguí tecai o- ;?ne,afsi como del Timbo ale la éfpuma , que es ja- jon refregándolo , ais i de ios ojos han de íalir las la- grimas por los pecados. Cutág* Herir, barrenar, puncar,fangrarXhecutúg, me hirió, fangró>&c. Aycu tug,puncar, herir, &c. ca. cara. Ahayücutug, herirle la ven i } f ngrarle.Cherayu oicutug , fangr orne . c. ante A. eL O jos, y todo lo que le perteneee.V Ttc^á. ca. Artículos artejos .V. Tepycä'. ca. Cuerda. Tupa ca\ cuerda de hamacas.Mmbo cá } a na,mecha de arcabuz Yta ^amäjcadena y cuerda de campana, YtáVupyca, grillos, A £andóg,quebro- íeme la cuerda de mi ha- maca. Ay^ämbéiioíxé , deí- enhilar ía aguja , y facar cuerdas. Av'cämbíci , lic- uar de cabeilro.Aycamboí quitarle Ja cuerda. Ayer- mo?, poner cuerda. A y {a moña , hazerle , y ponerle cuerda. A ye a ra,defatar la cuerda, AmSva , ponerle cuerda. Amo># "r>af V/j!pV>5# '>/^?v>* >/ff rww- r**ap t>>-^ * #%^ >>■? T^o ~~0 Dj? Lyí Nocandógi hecó pochí, íiempre ha íldo bellaco. No^ and óii hecó märänga- tu , íiempre ha íido bueno. OcSndó catú abárranla, eíta algo apartado el pue- blo. Caá candó ' cándog, monte largo con pedamos de campo. Nicame'ndábi, no tiene ais i de ro , no ay por donde fe le eche la cuer da , dizenlo al muy gordo, que no tiene por donde a- tarle.Mbacá ap'^ama.Co- yunda,.Yyapicämä pípéañä pyty , atar con coyunda. Yyaó cayngo yngóbae,de£ arrapado. cabeípó ./. cabaípo , ojos faltados,embriaguez. Che cabeípó, foy borracho. Y- cabeípobae , el que íe em- borracha, cabeipoh ara, bo- rracho, cabeípó yaracañi- bae.l. arandúymbáe, bo- rracho fin fent ido. A cabeí- pó. yo me emborracho.bo. hará. A cabeípó caí , paílbíe- me la borrachera. A $abeí- póriita^eftoy medio borra- dlo. Ambo^abtí;: ó.cmbo- rrachar a otro. Añem© $a- bt i r ó ar ¿ , efla r bor r acho ?or mucho tiempo. Yca- jeípóbó aybí etécatutamo lerecopí, el borracho es te nido por infame. Noymri mbae amo yyabaeté recopí nembocabeípó agüi, no ay coía mas aborrecible que la borrachera. Oñembo- cabeípóbse Tupäráragul ypeápíretc nanga, ion deA echados de la comunión los borrachos. Ndiyábi hecr Tupa rara .1. ndibíbi Tupa ra hägu ama , no fon dignos de la comunión. Y- cabeípóbae yyaipí .l.here- coaypí.l.ymboyarupí, fon efearnecidos los borra- chos. cabera. V. Teca, ojos. caca. r. ./. cacarL Cofa cftimada.V.mbocaca. cacos. ca coyupa. caena. V.Tefi 1 caí. &}.I.acTi. Ceífacionde la coía,eíparcir,efíéder.Che* roícaí, paífofeme el frió, ^abeípocui , paífofe la bo- rrachera. Checareo caí, paífofe el canfancio. Am8- já'í quaracípe , eítender al- go LENGFA GFARANI. go al Sol.Yroi c aíramg ahá ne,en paíTandoíe el frió iré. Amoral topehií gutquera- paräbo,he defechadoel fi\c ño dormitandome. A mo- rando mSacäi guitecóbo, ando efparcicndo nueuas. AmoCai chepo, abrir la ma no.Ocacai mbiá, efparcio- íela gente, ibitú om8$a- fdí ibia;el viento efparcio las nubes. Emocaindepó, abre la mano. Emocäínde quá,efparce los dedos.Yña pítüüamocai yñäcámbébo, eíparcírle los feíbs , que- brándole lacabeca.Checa- quaácáy , he crecido, alar- gado. Acaquaá caí, voy ere ciendo. íbotí ocaquaa oñe moacainíl , crece la flor en- tendiéndote. .utiñgó.ViÁt $a.m. cuer- da. caÍt¿.V. Te<¿L cawa. Cuerda. Vide. fam. cä»a. canglotear. Che íbigua |ana guitecóbo, canglotcaníeme las tripas. Vruguacúpiá cana,menea- fe el huebo. Amocaña ca- íiaíbxrañae, menear el ba- m* IIZ rril, como quando lo la- uan. findahé. Ojos deshones- tos. Vid. He.num. 6. &ndog. Soltarfelacuer- da.'V.cSm. ca»#. Efparcido. V.To- bá,roílro. capattí. fapatos. Ayapó capatu ,1. a^apatú apó,Jba- go capatos. gapatii pipitc- ra, íuéla de <¿apato. (¿apata apohára, zapatero. <¿apatú apohába , inftru.mento de hazer zapatos. £ ápat u mbo hibi haba , hilo con que fe eoíe.capatíi cutucába,alez na. Tayacú ragú: capatu recybo{víba,cerdas.c;apatu apy tyhába, correa, capatíi pipi te yoapi, zapato dedos íuelas.^apatú pipité peteí; de vna íiiela. Yyique íbi rungá,viras.^a^atu p^cupé empella, $apatu piñua, ta- lones, capatu piapi, la pun- ta del zapato.^apatú píiq- cúai, la cintura del zapato* Chepicupé opi checapaíu, apriétame el empeyne.Ypi nuá yñibyi, baxos de ta- len. i i í ?k*&xr&zré&lr^m&*m&*m*t4*i,&**»&*+. TESORO DE LA tapé, capí mi', (¡apiri. ■ j capó. ñ V.Tegá. capucai. Voz,grito, reci- be ( re J Cherec;apucai,he- c;apucaí ; guec;apucai, acjapu caí,yo grito.ta.tara. Acja- pucaí £oróg, enronquecer- fe d~ gritar. Agapueai po- rará,gritar muchas vezes. Acapucaihenoyna , gritar - llamando. Vruguac;u ca- pucaí,canto del gallo. S. Pe dro vruguacjú capucáy ípi ramo oquéra güi opuä amí" ñUmboebo Tupa upé , al primer canto del gallo íe leuantaua S. Pedro a orar. Anaáes capueai upé yaye api cj apiñe .1. ñandé yeapi- cambotine , hemos de ce- rrar los oydos a las vozes del demonio. Heeapueáy ñumehoáchébe , cogióme la voz en el campo. Perú guecapucáyohendu, Pedro oyó ü eco , o voz. carai.Q)u':do. ] carau luego. ] V.Teca. caVaVa. Reíúaladero,def- lizadero.Aearara, yo des- lizo.m8.hara. Nadara ran- gy , no refualo o deslizo. Amocarära' , lleuar desli- zando, fbira moc-ajtaragá- ba,tro$os de palo, que po- nen debaxo de lo que quie- ren arraftrar.^arandí.í.^a- rändiba .1. cärangi , lugar donde eílän los palos por donde fe desliza, y la parte del rio donde ay arbolillos que con la corriente fe do- bíegan.Angaipabiyára oca rärängeteí angaipabari,def lizaríe en pecados el peca- dor. car eco. Confider ación.. Vid. Teco. C. ante E. ce .1. che. Partícula de fu- turo, negttiua. Vide. Che. num.3. ce. Si. íea afs i otorgado, íea enorabuena. cjéquerá.l. cequereá .1. ce, iblo , bien empleado es , en buena y mala parte compiaciendo- íe de lo que fe haze, o dize, odetefíandclo.Ceque rea, muy bien hecho e$a. Hée-i que ~*c-— ;¿ -me^íi ■f -r: ig&. W«4Ktfc£?1 LEKGVA GFARÄKL 113 mé rea , es lo miímo. Ce. Salida. Quaracjfc?, ilirdelSokV.H?.num.i. luarací cemba cotí , azia i Oriente. Ace, yoíalgo, uic?ma, C3mb'ara,c'cmbi- a.Nacemí; no Talgo. Ace apépe , falirle al camino a scebir. A ce hay é , íalir de raues,o por atajo. Perayé e ace, íalir al atajo del ca- lino. A ce i garagüi,defem - arcar. Acé yépé,acoger- ^efcaparfe. AmScé yepc, caparlo. A roce yepé, ef- ipeloconmígo.Nac'e yepc éamo chererocéyepc ey iamo, yo no eícapara fino icrapor él.Tupa ci ñ*m- :>é relié ace yepé ahang )ó apa aguí , por la inter- fslon de la Virgen eíca- j 8^ **&<*&**&***&■> TESORO DE LA tito de beuer agua.Checa- ucé,apetito de beuer vino. Checarucé , tengo apetito de comer .Chembáequaabi , ce, tengo apetito de faber. Cheñ'emboete ce, tengo a- petitodeíbberuia. Chere- cobé moporombucucé, ape tito de viuir mucho. Cheporoyucá ce teca- tú, tengo coílumbre de ma tar.V.uhei. ; €él Por poco.Cheyuca- cé, por poco me mata. A- manocé, por poco me mué ro. Cheraubacé bina , por poco me coge. Cebo» ./. beboL Lombriz. Checeboí, tengo lombri- ces, y. o. a las demás dizen también heboí. Mbir é, va- rí cheré. CeboL Cebolla, roman- ceado , cebo! ty , flaneas, cebo! qui tiba^ebollino. Ceé. Contonearle andan do,y eftar Tentado, rellana- do. Añemboceé guítena, eftoy rellañado,fentada£o. Ereñemboceé eí'na ñandü, eftas rellanado. Ereñembo céeceína handu,yaeftasflo ^rcllanado.Añembocec : gui guatábo,andome coto neando . Am 8ñ emboce c , h; gole andar entonado, Oñe mboceé ce , amigode an- dar afs i. Ccw. Vfan algunos to íiendo íimul,comofolemo tofer, para hazer boluer e roftro, y guiñarle, y el qu entiendeefta cifra dize: af tepe aya , como ñ dixera ya eftoy en el cafo .1. huye condecendiendo , que ya 1 ha entendido. Cenyepé. Eícaparfe. \ ce.num.3. Cequerea. Sea aísi en< rabuena.V.ce.n.2. Cer?. Aduerbio , poo Cerybeí; al punto, de ahi vn poquito. Ceryí , vnp< quito. Amee cery/, dile 3 poquitico. Ehäär& cer aguarda vn poquito* Cer tSmo,por poco. Cerytan guicaíta rae , por pocor quemo. Amboücerí^ api telo acá vn poco. A $1 r 1 c r? ychuguí,aparteme vn | co del. Eyeyíiceríjapart te vn poco, ceribeí; vn p co mas. Cerí'cerí'opa guera¡há,poco a poco lo m&s LEKGFA GVARANJ. n} dr e. Ychrf mbae f el que no tiene madre. Checi chem- ©oáhagmerabc , defde que mi madre me parió. Che- dfrarriS areaS TupSji j ten- go a la Virgen por mi Ma- pire. Checa mena , mi pa- dtaftroJCambí rehebé ano h" aipó Ae0 agui , eífc Ta- qué de los pechos de mi Madre. $ ey rapichá che, eítoy defampa*ado,no ten* go aquienanrímarme.Che ci quiprí , mí tía hermana menor de>mimadrc. Che- c#i qui , la hermana fegun- da de mi madre. Ociocí arí acc oyercJBiá, cada vno tiene la corifíanca en fu ma- dre.l.aue de tuyo. Ndero- ra ychi , es frafi , quando fe complacen de alguna coía >que la defean. Oey,dizen a la raíz pequeñita de la qualráene a proceder raiz "grande,óbrotar. Yetici* ey, pedacilk» de raiz de batata '¡qcp&edó fuera de íu princi- pio.Mandiog ci ey,pedaci- lio de raiz que quedó en la tierra , quando arrancaron la mandioca. Tata ciey, centellas de fuego , que Ff 2 queck- Ileuado todo. Cerí' cerf diemopíjií* chererecóbo, poquito a poco me&ie enga íando. Añanga nagueea- :uáhápe rugaaí'aceamápi \?, cerfeerá'ñote.ace om8- piní s , id demonio^no enga- ia de repente, ünopocoa soco. Nde^cerí; poco fal- la. Nde^ cerí' ara fangeypo :o falta para anochecer , © LmanecerlNdey cerföyibo angé , poco falta para co- :erfe. Ceryceif ciernan©* íabanguéra , eftuue cerca le morir. Cery cerí' che- íícat)©,, por poco me ma- a. C e r í' ayc © cheangaipá- >a gui, eftuue a pique de pe ar. Tata rehe oca base cery Kaltabiña , el que fe llega aucho al fuego eirá a pi- [ue de quemarfe. Eñemio- eri eme angaipa rehe , no c pongas a peligro depe- ;ar. g ante u $i. Nachecii^io tengo ma iga^ga^ÍärfedSr^^rrwf^ TESORO DE LA quedaron conféruadas en la ceniza, Ci. Paradiítributiuo.Pe tey $1 ogucrahá , cada vno lleuovno. Peteytey fo- gueree ó , cada vno tiene vno. Mbohapi 1 ci teremee, dáacadavnotres.Oreña* bo c?, tantos como fomos Fueron. Coñäbe f¥ cherai, cómo eftos es mi hijo com- parando dos del tamaño de fu hijo.ibi $1 ñánderoó,ea-, davno de no fot ros fomos tierra. Mbohapi $i,de tres en tres, o muchos tres» De- iüerte,que íirue para diftin guir partes. Peteyci, vno a parte ,óvna pluraíidrd.Mo coíci, dos Angulares, 6 dos pluralidades,vt,dos,y dos, quat r o , y quat ro . M boha- pici, tres Angulares a par- te, o tres pluralidades dif- tintas.Yrundici,quatro fin gularcsjó pluralidades dif- untas .Cincocí\cinco : fingu lares, ó pluralidades diftin- * tas. a ci. Llegar , pegar, junta de dos cofas.Ocí hecéjlle- gueme a él , pegúeme a él. Ambocí ,hazer llegar. Aro ci , llegarlo juntamente! Ndey ocicarange, aunne llega. Ayacá ragúe rupí y- pórao$iraé?llegara el céí to al medio? Ypiá pochíra mo , ndacigi hece , por fi mala condición no me lie go a él. Arocí tape acerca fe al pueblo. Eroct ngote heyábo,acercarlo,y de-xai lo alli. T abante ába.el'pue blo que firue de eícala par otros -Tabicaba guí ayebí defde cerca del pueblo m bohii.Tacícabíme aieób: ña, ya é aua yo cerquii del pueblo. Cjcápe ter< mee, dalo al primero qi topares en el arrabal d puebk>.Ab4 ndecí cabx f: pégua teremee, dalo al 1 dio mas cercano at i. Ang pábapVpé qquébae anät tä^abíme oy có* el q due me en pecado,efta muy c ca del infierno. Q$i ir ara chehó hagúama , ac< cafe el dia de mi partic Arañaba yacici catú m dereo upé , cada dia nos cercamos a la muerte. cie/bac , los' que íe han ] gado de íiiyo. Có og íbí fa===í L'EKGVA GUARANÍ. u? cuere^tocicherój;a,haz 5 mi cafa del tamaño defta cafa. Temy moang pochi ^cabete pepiá,yue{tr o co- ra con es puerto de malos penfamientos. O^icatu checaneo , eíloy molido, v icne me vn canfancio fo ¿re otro, Ámbo$i$í catu cherembiapó , voy conti- nuando mi obra, O cic¥ ca- ta mb& obihemS , han lle- gado ya vnos tras otros. Amboybici , hazerle que llegue al&elo.Chepu bici , llego con los pies alluelo. Cheaorembéibí^í, la ori- lla de mi ropa llega al fue- te 4 «y. Lifo,des!izadero,lu- Zió. Y§y, eta resbaloío, Ychf, idem. o. reciproco. AmboebicJ.l.amboebichy lleuarlo arraftrando, Añe'ñ cymbó guidftyépébo , e£ caparíe,deslizarfe.Amocj alifar. Añapecj , alifar la íuperfície, Amocyqitfcé, Acicalar el cuchillo. Ymo* cymbira 1 acicalado, aliía- do. Ypícyngatu , efta lim- pio,! i ib por dedentro./A-* líee cyngatu , dezirlQ to^ 4o. ' Ci. r. Barreta/ale de ci- riba,vna palma recia de q hazen púas para flechas , y las labramn a modo de ba- rretas .cjíYaqvájbarretacon punta. Ytacjt .1. cipe, aza- dón. • Cíanga. Madraftra ma- drina. Checjfangá, mi ma« draílra,&c. Checaangárä- m8 arecó , tengola por mi madrina,&c. Añemocían- gapotá hecé , quierola por mi madrina. C'M. Frente. Cibapí^ frente faltada.Cibaguaeu, frente ancha. Cíba miñy, frente pequeña. Cibänai'.l. Oí í O A I Ul / ~a tragos io pafse. Ndi- cx- bolui a la cofíumbre que tenia de confefTarme. C^e- reco cué ci cuc ñ?mSmbcu rehé ambopiterey , he dexa do la coílumbre que tenia de confeflarme .1. cheñe- mombeucuesicue gui apoí. Añeembiapó 91 cué guí , í- guitúpa , he dexado mis e- xercicios antiguos.Aíeecó marängatuci cuéíguitupa. 1 l.aye eco marängatü cícué poíguitúpa , he dexado mi z buen f e r antiguo.Pendecó- aícuc cicúegüi tapepoi ca- tü cöite , dexad ya la mala coítumbre que tenéis. Nda hecoa/cue?ícue írange,aun no ha dexado íii mala cos- tumbre. cí 1 . Tia hermana de ma dre, dizen los varones. Ci íqui", la tia hermana menor de fu madre. ./1 i. Papagayo. cu.l.bu. Temblar, y to- mafe por el brío comori- rií . Aba cií catú, hombre di ligente. Abaciíymbaé, in- trépido , que no tiembla, y también dize floxo. Abacft teS el que tiembla de nada. Acíí; yo tiemblo, y foy di- LENGFA GFARANL 116 CinquKÚ catui, ycurubí- bae, no fe traga bien lo que tiene tolondrones. Ociii- TÍgieteí", fue como vn rayo au* que da la raiz. Ocoro>o- geteí cuña , muy rota mu- ger. nprotúg. Los faltos que da el venado quando huye, o la beftia maneada. £oro- tu corotüg guacu ohóbo, va faltando el venado. c. ante V. cu. r. "Altibaxos , tolon- drones .Checucu,tengo to- londrones, y. o. Apicufu, tolondrones de lacabeca. Ib'íra yputecú, en medio tiene el palo altibaxos * Y cuc&cu <¿ ti, tiene muchos altibaxos .Ay 5 ár óg, quitar los altibaxos. Aypitecu- rog , emplanar bien la ma- dera. Hdicítcuri, efta li- fo. cubt. Chupar, medicina dehechizeros. Aycuba,yo lechupo.cubana,gerundio, ^ubandára,c£bandába.Po- ro^ubandára , chupador de oficio. Aporo jubS guitecó bo,ando chupando. cucu. Temblar,menear. ibi9u'cu,tembladero de tie ira. Tuyabae ocflcG, tiem- ' ■ *~~ bla ■ - - - ■ m — ■ mr - - m ¿-^— ^- — -v . r z- LENGPjí GPATLAMT. bla el viejo, ibitu omocG- ^uíbirá, el viento blandea los arboles. Amoiicíí íbirá I amonguilla, menear el ár- bol pana derribar la fru- ta. cucu. r. Altibaxo. Vide fu.r. cuíridá. Lechuza. cuiríri. Vn paxarillo„ «Va. Ruido- íbitíi cS- xnü, ruido de viento. Che- ñ?:c ocílníí , íiienan mis pa- labras. A c Gnu c;unu guite- cÓbo,ando haziendo ruido. , Amacünu, ruido de lluuia, trueno. Tatáeunuj ruido q haze la llama. curubJ. Paxaro conoci- do, cumbá nvyrí', curubá guacú , paxaros chicos y grandes defla efpecie. wrubi. Pece conocido. curucuá. Paxarillo. , curú. g, Des(izar,eípar- . tcir, derramar, íbruer, rui- xio que fe haze en el atolla- dero.Ghepicur ú g,desüza- ronfeme los pies en el lo- dac¿ir. Acurúg , atólleme., ca.cara. Checururu guice- ma\ deslice me , efeapeme. ynambú ocururug , cípar- cieroníé las perdices. Am- bocururág cherembiiíjfcr- üer con ruido. Ocururúg cumandagiijfrúaguí, íalen- íe los frifcles del ceílo. Cu- ña ocururubaé>muger muy abierta. Ocururú cuña,ef- tá muy abierta , eftragada. Aba ocururubae , hombre eílragado con mugeres. Acururü guitecóbo , voy- medecamaras. Cheyuru- rupí ariee cururugí .i. anee cururugi guiñeengä , yrfe de boca en hablar. cuú. Morder. Che culi, me muerden, y. o. Aycuu, yo le muerdo. Guábo,guá- ra,hara,guaí>a.Yyácuúguá- pehan, comolo a bocados. Peteí' yürú año aycuu , vn bocadofolo mordi.Añecu- £uá , mordime la lengua. Ayeyurucuú , mordime la boca. Añecmbé cuú note gu:nc?ngeyma y chupé , no le refpondi , mordime los labios. Ch. ante Cha ./. chande. Nota de primera perfenade plural Gg i in- *r r TESORO DE LA ínclufiua.Chanderori, hol- guémonos. Chahá, vamo- nos. Cha". Admiración. V. tiS,quc es lo miímo. CbÁcami. QueeftopaíTa admirandofe.Chacamí Sng nflnga'chererecóboraé'que t afsi me tratan' Chacámí ereycó ra¿'- que afsi pro- 2, cedes tu. Chacamirac, afsi paísó cierto. Ghácamíety eymo Tíípa ñändequaítá- baeremomaramSraé ' que tan defvergoncadamente ofendes a Dios! Cha ¿¿¿.Rechinar la cofa como el inftrumento que efta hendido, o defpegado, , o la cuerda que tr aflea , o flauta, o cañuto quebrado. Ochachá chetemírnbi, efta 3 ronco mi inftrumento.YyU rucháchá.el hablador. Añe mbovurúchachá , hagome 4 hablador. Oñ&nbócháchá mbi á oquápa,eftan parlan- do confufamente. Cbacbí Cofa enmaraña- da,© arrugada. A ó chachí; arrugas de ropa , o ropa arrugada. AmSchachi' aó, arrugar la ropa. Yñeecha- chí^habla obfcuro.Añ'cmo- íiée chachf, habló obfcu- ro. Chagua, Lo mifmö que chequ$5i,dize la India a fu hermano abfolute íin pro- nombres. Chat Frifolillós , Iudi- guelos. Chai Arruga. Chechaí' ímS, ya eftoy arrugado di- ze el viejo. Y'chaí; cherc& í. chepichafe ídem. Amo chagarrugar.mo. hára.^há- ba.Aychaf'ra. l.aychaíog, defarrugar. Ghecabá cha§ tengo la frente arrugada.. Oñemotíthaí' yagua oñaro. rämo,regaña el perro quan d©4e acomete,otro iba hu- yendo^ Chai D ize la muger a íu hi jo,y a fus deudos íin pro* nombres. Chíi, Cofa que cuelga, pero fola efta partícula no fevfa, fino compueftacon namby, que es oreja, num- bí'chal, carcillos. ibfra nambí' chai , colgajos de los arboles. Y tabera nam- bí 1, chál,argenteria, pedre- ría, Ctó- — - ir; *rr. >« isgr: LENGFA GrARANI. Cbapacó. ] Cü. Cb/ipi * Cháyré. c.d. hechag.yer. v. v 6 admiración , veíslo, veis. C hay r o Jupa ynan- gaipabiyara rerecoaybo, novéis como Dios -caftiga a los malos. Cháyró Perít euooreá^veis como ya vie- ne Eedro. ChárwJyvLzn los mayo- res a las niñas. v a ios niños dizen,piá* Chwg, od.ehechá.ver.y.. tng,aora, Interjección del que& admira. Chängahe ymbiraetc caturamo rae ralo que valiente es fulano Cliäng Tupa ymárangatu- raé' oque bueno e s Dios ! Cbanicó. Ecce,veis aqtiL c.d.hechag.ver.y>yco. Ec- ce..Chanicó che, veiíme a- %ui. Chan$có< che abarubi- chayepe aporabiquí, veis aquí , que ílenio cacique trabajo. Ghanicó Tupa aé ©unanderecábo ^\ás aqui como el miímo Dios vino a buícarnos .Chanicó ymä- rangatúbae omano nga*&, Chapleó. ] irá. J II? Eccejveis. CbaqueretJ \ehaqm. Mira, ola. Chaquereí oroyuc ár.e* mira ola , que te matare» Chaquerei lupa oñatoi ndepiá , mira que te toca Dioselcoracon. Cate/i. jCaptar.Ecce. Cbatepiá. Lo miímo que chanicó íiruen para princi- pio de razonamiento para captar 3a benevolencia, y atención , fus fignifteados íe veáeníus lugares, pacó, ; picó , tepacó , tepe , tepy, áng, chá> es del verbo, afee- chag,ver.&c. €toeVo.c.d.hechag,ver,. y.té.ciertamente. v, ro. fi- nalmente mira, mirad,ate- ned,ola llamando.Chatero' ah'e, olavén. Chat£rache abaimandeteyepeayecoa- Véis aqui finalmente como cú,aduierte,que aunque íot: los que viuen bien, mueren muy viejo ayuno. Échate- fcica. ro,aduiertetu. Fehecháte- Cbantí. ídé quod.Chang. ro,aduertid voíotr os . Cha- r TESORO DE LA Cbati'J.cbacbi: Vnarbo- Üilo a modo de helécho, cuyo coracort íe come en tiempo de nccefsidad. Ch. ante E. Che. Yo , pronombre, y xneus,mea, raeum. Chepa? ícy yo ? CheruSípa.? íby yo por ventura? N.ache rugíiaí. Ko foy yo.Chsbe,para mi datiuo. Eruchfbe , trae a mi, o para mi. Chébe gua- r ama, para mipmenecíen- teami, Chebe guarangúe reté ebocoj, eífe, ö eífome auia de íer de prouecho , o para mi. Chébe guara catú ebocoi,a mi íi me pertene- ce eíío. Chébe guarangatú cbocoijCÍfo me ha de íer de prouecho. Chébe ymaran- gatúbae, el eme me es pro- uechofo,C hebe tequára,el que eña a irii mandado. Chébe herurucáni ndébe,a mi me hizo que lotraxeíTe a ti. Chébe y ény,contra mi Jo dixo, o a mi me lo dixo. Oa^l chébe , nacheberú- .guaij habló contra mi * no en mi preíencia, Che&ig mei oñee, habló mal dé mí, no en mi pre/encia. Checa- tú,yon\Cheañó.l.che ño, yo íblo. Cherché , por mi cauía.Cherehé yhang aipá, pecó conmigo, ó por mí caufa.Cherí yñangaípá,pe~ có conmigo. Cherehé ma- rá oyap ó, agratii orne, ó por mi caufa hizo daño. Chsri mará oyapó , agrauiome. Cherehé ymarangatú, por mi caufa es bueno. Chere- héguára. Lo que me perte- nece.Che he& 'fit I I p la tú i TESORO DE LA narigal mudala,e.en,nd. o vaya. Eremenda potar epe en mb.vt amo vndc, pongo- hecé ? Tu folo quieres ca- lo a parte. Acernbc , Talgo farte con ella , no atuendo* yo a parte. A vndé , eíloy a quien la quiera, parte. Añem8indé,pongo- ? E. A vezes. Oyehu ychu me a parte. be , a vezes fe halla ello. E. Al fin,tarde que tcm- Ndoiehu yehúbei, a vezes prano.Ohubéguembihecá- no fe halla. Ahá ahaé Tupa ne, al fin ha de topar con lo ópe , voy a vezes a la Igle- que bufca. Oyapoé guemi- fia. Oiequaa íequaabé ypi- mbotára ñandúne, al fin ha pó , algunas vezes fe pare- de falir con lo que quiere., ce el raftr o. > O ú our é,ave- Oúourc nändereo ñandé- zes viene,, Aporabíqui bi« bene , tarde que temprano quie',a vezes trabajo, hemos de morir. i,o E. Salirfe , re^umarfe. 6 E. Ya caigo en ello, pía- Oe yapepó, , recumafe la cerne, dize la muger. E ta- olla. Ae guítupa,voyme de yapó, placeme,fi haré,fi ya cámaras. Am8e,hazer que caygoenello. fe recuma. ChemocmbetC; E. En el gerundio es lo cheríé, voyme de cámaras mifmo que defpues, vt gui- totalmente.Oembig,eítan- carúbo é , defpues que yo car. Amoembig, hazer que coma.Ymbó eboé,defpues enanque. Chemor mbíg che de enfeñarle. Hecháca c. pohäng , la medicina me tarobiá, defpues de verlo ha eftancado las cámaras, lo creeré. Oembeté,todo fe va. E. Soloél,ereipotá ré n E. Deftreza , enfeñanca, pucüi, pues tu íbloquieres aptitud , habilidad , apren- eífo. Erehó potare panga? der,rezar,leer,eítudíar,in- Pues tu folo quieres , no duzir , agradar. Y iaraquaá auiendo quien quiera yr? écatubae, abil, manólo, Aha potare , yo folo quie- Mbaetetfto aporehé. y c. ro yr, aunque no aya quien ' catúbaejdiefiropara todo- Che » » - — » - - ^ -r- -mrjr LENGFÄ CFÄRANL m Che c catu,foy dieftro,ma- ñofo apto,&c y.o. Nache c catul, no foy diefíro, ap- to,™ habil,&c, Y k catubea yyapóbo , el que es muy äieftro enhaxerlo. E catu* iäba, deftreza. Amboc, a- dcftraJ , enfeñar. bo. hára. Poromboc hára , elmaef- tro,Do(ftor. Temímboc, dicipulo.Amboepochijdar mal confejo. Poromboe- pochi hára, mal coníejero. Cheremfmboe,hemímboe, guemimboe , amboé catá hecc , adeílrarle bien en la coía. Ymboépicatá, cor- te/ano , bien induftriado. Añemhoe, yo me adieítro, ö enfeno,aprendo,rezo,ef- tudio. Añemboé aombo- bibi rehc, aprendo a rezar, ó leer. Amboc.catu, doyle buen confejo. Amboc ai,en feñarle mal, darle mal exé- pío, mal confejo , no adef trarle bien en loquele-en- feña, hazerle que lea ruin, y eftoruarle en loque ha- Se, Nachemboc catuí qua- ftfjY , el Sol me eftorua. Ndoronomboc catul , ef- toruamonos vnos i otros. lyíyH quie guf nache- mboeeatulniáepé, aparta- te cjue me eftóruas. Chean- gaipáaachemboe catuí Tu- pagracia vpé chebahe hä- gu&ma r?, el pecado me ef- torua a que no alcance la gracia. Añemboe ai , aco- modóme mal , no me apto bien, eftoy ocupado. Yñe*- mboe aír am8 ndahai ypi ri por eftar él ocupado no le voy a ver. Añemboe aira- mu guiteco"bo,ndahaí Mif fa rendupa , por eflar ocu- pado no fui a Miíía. Na- chemboc catuí chereca etecheycehe áubéchema- enduá hagúamarí , los cui- dados que tengo no me dan lugar a que aun de mi me acuerde. Cherecá etá,che- mboc caturamo amo pea, eíTo ruera íi los cuidados me dieran lugar. Cherecá yépé nachemboe catuy ey- mi Tupa' rehé chemaenduá hagüSmärí , aunque tengo muchos cuidados no me e£ torúan a acordarme de Dios. Hecó tetíroe catú robae apó hagulma .1. ic. catu caracatu mbaeteryro Hh % apó- T Sfc I 1 I ! rESORÖ DE LA apórehé^habil,mahofo ,dief tro para todas las cofas. Hecó tetyro é catuy mbaé, inhábil.. Toñemboé ai imé mbiá,no fe inquiete la gen- te. Añ'etnboccatuychupc gui yeaíhubucábo , llagó- me le agradable. Pee catu aba reco angaipa rehé, au- naifos con los bellacos» 12 e. b. Hueco, concauo. Aypoe, meter la mano en lo hueco. Amodé, metome S.viílome lo hueco. AmSn- debote .l.amondéñote, én- trelo, metilo, ñae, b'arro concabo.S.platcs&c. E. Sabor. V. he.num.4. E. ante A* Ea. Deíden de muger, y quandofe burla de alguien. Eau Interjección de mu- ger que fe admira , ofte, guarda , lo mifmo que el varón dize * etlquéra.. úaúráré. Defdendemu- p¿ guitúri , de alia vino> Ebapópe h?ny , alia eftá. Ebapó guara , los de alia. Oanga guara ebapoogue- recó , los que murmuran: del alia eftan con él. Coa- mo peoicórebapórae. ? coma ira por alia? Ebocoi r effos, eífas, alia* Ebocoí hupiguára chebe,, eflb tengo por verdad. Ebocoí ahi,alla voy.Ebo- coícatú,eíTo fi.Ebocoiyha ny„alla va JB.bocolaháímá> ya voy alia. Ebocot nanga ayetécatír, eíío es afsi mu- cha verdad.Ebocoi rae ra* eflb mifmo es. Ebocoí ra- míngatú,eteí,ni mas ni me- nos. ebocot y epé,có todo ef fo.Ebocoiyepe ymäranga- tu,con todo eflb es bueno. ger, E. mte B-! Ebapó. Alia \ äduerbto^ Ebapóahi,alla. yoy.;Eba-- Ebocoirebé?^ Ebocoí ar i. J Por effóZ Ebocoí rupi,por ahi. Ebo- coí agúi ycemy cherereca- aíhaguera, de ahi íaMo el auerme tratado mal. Ebo^ coitun,ahi viene.. Ebocoi mburu áu^efíb fi con la ma! dicion, Ebocoí che ínM- 2: LUMGVA eVARANh ni gá,eíTets el que digo, oeíl, fo,&c. Ebocoi eyramo ta- uiojfi eífo no fuera. Ebo- coi angá guara , los que íiempre traen eífo en lá, boca. Nia ebocoi ru- guai , no es eífo. Nda ebo- coi rüguai cheruhába , no es elfo a k> que vengo. Ebocoi catu. cheruhába,ef- fo íi es a lo que vengo, Ebou C ornee on que da en pies y manos fin íaberlo que es. Chepi eboí tengo comedón en los pies. Che- po eboi, en las manos. A- ñemboc boí guiñe eyina, rafeándome me caufa co- mecon. Chembo eboí } me caufa comedón. E. ante C. Ecatú. Deñreza. Vide. E.ii. E. autt EJ '',E?Jíá pícela muger fi fea afs i otorgado. ee aé. 0ígo que fi. .» crc,di que íi.He'e adaeipo ledielfi. Attte^ Bgity. E{Tos.°eguí aba au, 1 ellos bellacos., egui aguí, defde ahi.eguibáe,por eífo ó por eífas cofas., egüybae rehé ay ú , eífo vengo a lic- uado por caufa de eífas co fas. Na éguibáe rehé rü- guai cherúri, no foneíTas cofas por las que yo ven- go olas que me mueuena venir, egúy guama rehé, ayu.l.egúy hagúamari aya por eífas cofas vengo a po- ner bien eíTo quehafuce- dido. egíiy mSangamo .1. cguy moángápe ayü , con pensamiento de eífo ven- go.' .cgüy ía , conforme a eífas cofas, e'güy ya- catu , ni mas ni menos que eífo. egüyme ai , en eífe lu- gar, eguymei , ahi miímo. eguímeí ñeyemor.l.emoí" eme eguyme , no lo pon- gas ahi. eguymebé , haí 1 * ta ahi. eguymebé yba- hemy ,, nafta ahi llegó. ■ , egwymebé .h/nv , . alu nuf- mó eftL eguy ñgatüté nanga , afs i es eíTo cierta" jnente.eguy ñabengatu^o- 1 i»9 »: I '<& i*& o potari yei , no lo quiero lezir. Namomhóriyeí, no !oarroje,&c.Nam8mbeabi ffij y no lo acabé , que íi lo icabara,&c^ EL r. Miel, y abejas. Eí :aguy,vinode miel,o aloja. Eich&j abejas negras,. y las Eete cabrillas. Aquiquie/, abejas negras, rbira ypi, negras. Ybombu , negras.. ñSngtfe , verme jas. Arem*- boí,negras. Mondorí', par- das .Mbor á,par das. Yatei^ vermejas. Tatáeí, verme- ías.Eyracu:, vermejas. Ei- ra ápatav£ , miel eípeíTa. Eyrápua , abejas cnie crian en arboles por de fuera» •Eira aquáñatí negras. Ey* raia,m"iel dura acucar, Efc retama,:abejera.Ei ripia, miel quaxada , acucar. Eí robañá, abejas negras. Ey rúba , abeja maeítra. Eí rumbi.quití; parda. Eí um- bíqníra^ájpintada.ibir ác íi miel de abejas. Taquáree e/, miel de cañas. Eyríi o- ñsmbiég roMmo>en el In- ttierno fe encierran las abe- jas. Eyruoñeoqu-ndaoro'i ramo , encierranfe las abe- jas en teniendo frió. Tiapí eí, tienen miel las abejas. Roirämo ndatiapíri , en el Inuierno no tienen miel las abe jas. Tiapí ramo, em- piezan aor a a hazer miel las abejas. Obohíi guetä- gira herahabo, acarreance- ra para hazer ííi panal Ey- reaqíia oguerecó* .1.. eyra- biag oguerecó , huele * miel. Gueñaé taramos nda- tiapíri, quando íe k les ha caido el fuelo del panaíno- tienen miel. Guiapíhcura- mo'ndoubej?, en comiendo- fe la miel íe van. Hetämbi- rucué > abejera defpoblada.. Yyüguájliga con que fe co*~ gen paxaros, y la hazen las abejas. . Tamoí . í. t ú , la abe-» ja maeítra. Tai gué , eü agror que tienen los hijos antes de fazonarfe. Trapí- pú,rebentar el panal. Oñe~ moatatfeirú^riñen las abe tas. Hdoúbi range, aun no; nan hecho afsiento en la abejera. Heboráj hámago, que es la maífa que hazen de flores para comer. Vi- ác % é ú a i m i I 1 fc, | I í 1 i TESORO DE LA de Teborá. >Éf. Hufo. Víde. Hey. tium.3. £yw. Negacion.Chere^ cÖ-e'ym, el no eftar yo.Ma- rtpe alie rureym? como no viene fulano i Chehó eyrä- m8,no yendo yo 5 a vezes fe le quita la e.y queda fola la y, y es elegante y muy vfa- dol OhoymbaeVelqueno va. ; Eybknote. c.d. la tercera períbnadeaé.num.4.ybc. yüóte , dar principio. Ey- benóteyyáraquaá , ya em- pieca a tener entendimien- to. Éybé note guiñemoma- rangatubo, defta vez he íer bueno. Eybe ñoteymäränf gatú , nunca acaba de fer bueno. Eybeñote yyara- quaa, hazefe de buen enten dimiento , y tienelo malo. JEy bellote yñängaipá , a el miímo le parece que es ma lo, y a todo fe le puede aña dir h.Heybéj&c. Eycbú. Las íiete cabri- llas, EiL Muchos en plu- ral. Eiimbifa ocupa. Eílan muchos. Víde. Ae. nu- mer.4. Eyu Baxada.Víde gueyí. £yiW. Dos negaciones afirman. Epoi eyiméf, de- xa!o de la mano.Eyapo ey- ímé, no lo dexes de hazerj veafe el arte. Eymbé.c.d.eY, negación^ y de é. num. 8. aunque no el.Eloquaí toyapóeymbé, mandaíelo, aunque no ló aya de hazer él. Emboára- quaá tiyaraquaáeymbé, co rrigelo,aunque no fe aya de enmendar . Tereñ emomhe ú ndé Tüpäraeymbe , con- fiefTate, aunque no ayas de comulgar. Eñem 8 9; aenS, terehoymbé , apercíbete, aunque no ayas de yr. Era- ha ychupé toueymbé , He- uafelo,aunqno lo aya de co mer. Tayatapi teí'toáe^- mbé mbac amo cheratápe, quiero ñazer fuego,aunque no tenga nada que guiíar. V.yaé. EjmbirL c. d. ey, nega- ción , y rirc, antes qué no, como fino. Tac;i eymbiré tamo ereyu , o íi huuicras venido antes de la enfer- medad.Cherechá eymbiré LENGK4 GFARAN1. lif tamo 5 como íl nomehii- üiera vifto no me cono- ce» BjmhobL c. d. ey, nega- 'ciö,yranio,y,bé.Chehö ey mbobé , antes que yo vaya. Tereá^íáboe equeymbo- bc , reza antes que duer- mas , íítelefe quitar la e. Acaruymbobe , antes que. yo coma. Curí curí auxa- m'o checaquaaymbobéama no rae ,ojalahuuiera muer- to en m¡ niñez. Eyeó. c. d.ey, negación, ycó,pronombre,ciertamé- te fin duda, no ay duda. Ayu eyeó, cierto que ya vengo.Ocotipe oicó e^có, cña cierto en íuapofento. Ayeté y amano eyeó, cierto que hemos de morir. Aye- té eyeó ndeeremundáhe- cé , no ay duda fino que tu lo hurtafte.Ayete eyeó Tu' J>a Ieíu Chrifto ou araca- riyram8ne,no ay duda de q vendrá Ieiu Chrifto a juz- gar.^ Ejme. Cauía porque no íehizo,&c. Cheyquaabey- menamSmbeui, por no fa- bcrlo no lo digo, Chemo- morándu eymédayún,pcr que no me auüaronnome vine. E. mte M. Eme. Negación del im- peratiuoypermifsiuo. Lo natural defta negación es im é, y la pronunciación af- pera ha hecho conuertirla en eme , tere eme, no lo digas. V.ime. Emond. De eíTa manera afsi.EmSna abeno,afsi tam bien.Emonaamí-Jafsi ííiele fcr. Em8na corea, afsi es cierto. Em8na é nuguy, af- íi dizen.EmSna heí ndayé, afsi dezque dixo. Em8na- ypóraé , afsi ferá emona ipone , por ventura ferá. Em8näñäbeU.yabe>fside eíTa manera. íupañande- raihíi nabe;em8näabc ñán- déyoaihüne , afsi nos he- mos de amar como Dios nos ama, EmSnayé , afsi dizenquees. Emana nan- ga che yyapó rámoámo .!.' che yíaporireramS rae, ef- fo fuera íi yo lo hiziera. Em8nane,afsi ferä.Emon^ li n}^ ¡ ú ■i í? .!« A 41 r s? I 1 1 f r li Tesoro de la VideTa.n11m.3I J5'?wo?5arawS.c.d.eiTiona ? yramo > por eíTo,por tanto* Em8naí?.mo ayefurcrde- be ndepita haguama rí, por eflb te pido que te que- des. Hae ernSnaramo pá eñe ayapó rae \ luego yo lo hize'Hae emonarämo nde- íapúro,luego tu mientes. r¿£nga ayetc, afsi es fin du- da. Fmonangatuque .1. tae- mSu% rea, afsi fea. Ernona nanga no .1, emSna nanga ram'rbéno , afsi también, Em8na nírämo tamo,ojala fuera afsi, Emona nängane reáj ya afsi íera cierto. E- monandayé.l.emonanayé, afsi dizen que es , opaííli, Emonate panga , mbae rae rea ? que afsi es , o paíTa la cofa?Em8na panga 'que aA fi es \ EmSnape ereñee? pues afsi habla? Em8na ta- mo , ojala fea afsi. Emona tamo Tupa oypotá .1. curi autamo emonaTíIpa oypo- tá , ojala Dios afsi lo quie* ra. Emona teqúara , el que anda de eífa manera. EmS- naro .1, emonaroyre, afsi q finelmente.EmBna teqúara nichébina .l.emSna teqúa- ra niché carambohe , ais i folia yo hazer , o andar* Ém8n3ítequara amoniä che Tupa opópe chererecó e?- me A. emona tequarngüe nichc bina* Tupa opope che rerecQ eymo, De fia mane- ra auja yo de andar fi Dios nometuuierade fu mano. anti N. £»a.Cuidado.V.Tecae- na, en f t ec á j ojo,y ( mae- jEW.Par ticula exortati- tía de fingular,ea ya tu,tam bien lo vfan en plural. Pe- ñe?, ea voíbtros.-Ene/ ñe- ro, ea ya animando, y tam~ bien otorgando, fea afsi* Eneí chandecoe yacupa, ík lutacion quando fe defpi- den de la vifita por lama- nana. Eneí chande jpytu te? yacupa, ea quedemos hafta aaochecer. Eneiñan- de coc yaieóbo , ea cojanca la mañana , y vaníe, modo de faludaríé. Eneíque rea,, acaba ya , dize el varen* Eneíque reí; ea ya 2 dize la mu* LENGFA GFARANL nS rerobláhábapVpé , efoy confíame en h Fé. Aycó eté coite enerac^ guí,eíloy y a reciode mi enfermedad. Aycó eté cherembiapo re- lie , perfeuero en el traba- jo. Aycó eté cheremfmbo- tá rehé , eíloy firme en mi Voluntad. Ambeeté , hcn- rar,efíimar, bo.nára. nam- boeteí, no le honro, no ha- go cafo del. Nachéboeteí; no hizo cafo de mi . Chem- boeté amopaé ? Pues auia de hazer cafo de mi ? Añe- mboeté , enfoberüeceríe, enfalcarfe.Yquiry aguí yei baecuera béramíoñembce téetei oicóbo, haviítoel ruin y baxo , y como fe en- tona. Na oñemboetébae ru guäy che , no foy altiuo. rumboetehába , foberuia. Añcmboetéucá , ha gome honrar ultimar. Aba oñe* mboetécébae , arrogante, foberuio , amigo de honra. Aba oñcmboeté , hombre llano, humilde, ñembcete haba nunga opacatú angai- p4ba oguenöäe ñandébe, la foberuia nos acarrea todos los pecados. Nacherec ó li 2 eté- hvuger. Eneí raú, ea ya ro- gando , o con enfado, con* forme el modo con que íe díze.EnerYo angá raú ore- ri ticengara. Eiaergoad- uoeata noftra. E. ante P. Epé. Pronombre tu. Che» raihuepé , tu me amas , y ámame tu. EpéyepéJ.peyepé.Vofottte . Cheraihu epciepe , vofo- tros me amáis , y amadme yofotros. E. änte R. Eré. Dizen las mugeres, fí haré, pláceme. E. mte T, Eta. Muchos. Vide.he- ta,num.i. Eté. Bueno , verdadero, recio,honrado, antiguo,íu- perlatiuo. Aba eté , hom- bre honrado.Mbié eté,co- fa preciofa , cofa muy bue- na , teforo. Yaguareté, ti- gre. Aycó cata eté Tupa II lili ■& '«y «¡a ? iisfr ¡n&f<&*n*i»>& TESORO DE LA étécuérabei .l.cherecóeté cuereyme ayco, no tengo las fuerzas* que folia. Mbae imaadeté, cofa.muy antigua. Aba pochí eté, muy mal hombre. Ycatu- pin eté, muy bueno, muy lindo.Heaquandaíeté> ve- hemente olor malo. Etk Con verbos figaifi- ca, auia.de .S. noauia de lo que porta el verbo. Opocó eté , pues auia de tocar a ello. Omano eté,pues auia de morir. Ahaeté, pues a- uiayode ir.AiriQmbeü eté amopaé; , pues, auialo de dezir. Eté amo. Auia de. O u eté amo, pues auia de venir. S. no. Óu eté amo pac. ídem. C heyucá et k amo pac,pues auiame de matar., £í^.c.d.eté, y. de .i. to- talmente de todo punto de feechojíuperiatiuo, perfeue rar,ociofo,fuelto.Oho eteí fuete totalmente. Ayapó eteí i helo hecho todo.. O- mano etéy , de todo punto murió. Oyay/ó et.éy.o&a*, no fe ocupa en otra cofa, o kaze mucho. Oycó eteí snbiá opuapa, eftanociq- fos. Ogueraha etéy. Logue íahápábetéy , licuólo aba- rrifeotodo. ígaretéy, ca- noa fuelta. Kda chereeo etéy bei , eftov muy al ca- bo. Abaré etéy > Clérigo fencillo. Nahenoíetéy, no le llamo fin q ni para que, para algo le llamo. Eií ./ . täiquera. ./. t¡querd¡ guarda,eflb no, defden,fir- ue de quitar la puMaq le he charon , y de exprobrar. Etiquera.pic ór ahe ,, valate la trampa , y quando hizo la cofa mal , o no a gufio. Etiquera picó ndé.l.etí- quér&,con acento largo. E. antt W %u. Interjección de H muger que fe admira. Ek. Regüeldo.. Cheeii, 1 yo regüeldo, y. o. Yéur'e, regüeldo hediondo. Che- mboeu CíTerembiu ? la co- mida me haze regoldar. Euv. Efta quedo, dizen las niugeres. Eumaé. Admirad on,có- pafsion de muger. éuacaí. idem. LENGFA GFARANL ídem. Eupi. .Eflb,eflbs,af.Eii- pe aguí ogtierahá,de ahí lo lleuo. Eupebae, eflb,effos. Bupébac rehc che mäen- duaeté,de eíTome acuerdo mucho.Eupebae vpé amee aeíTe,6aeíTos iodi. Eupe- be , defde afii , ohafkahi.. Eupcbécberac^deCie aht eftuue enfermo, Eupépé- ■béobah&, haftaalli llegó. Eupépebé hlnf, ahi mifmo eíta.Eupecot'/pe, ahi den- tro.Eupé guibc, defde alii. Bupé:nderemSnguaápe,ahi donde íabes. Eupé ocá- pe,ahi fuera. Eupépe emof; ponlo ahi, Eupépe ñote, ^hinomas., F. Efta letra. F. nola rie- sen. G, anfe y: Gii, Reciproco, en los nombres y verbos ^que tie- nen por relatiuo. h.gueneí- íainS turi , en llamandoíe 3fino.Guerari oñeenoi ila- mafe por íii nombre. Guba ©haihu- , ama a fu padre. Guoripápe ornee, diolo co fu gurí o. ( guL Cofa redonda. V. pigna. gaz. Comprar. Vid.yal num.3. GuL PaíTar. Vide.quáJ num.2. GuL Dize el que efpan- ta a otro de repente , guá- guáu „ A guL Liff a , raya atraue f- íad^mancha^pintura. Che aó ygíiá güá,eírä Uñado mi venido* o pintado , o axe- drecado. Amboguáguáaó ymbo aquegáabo , texer axedrecada,o pintada la ro pa. A ó guagua, ropa IifíadíE pintada. Oñembó guagua che aó yquiáramS , tiene manchas de feiedad mí venido. Aíeobáguá, tengo la cara fuzia con manchas. Aíeecá guá, tégoel ojo al- coholado. Aneaipába om- boguaguá acé anga, el pe- cado mancha éf alma, ñ?'- 1 nigmbegüabapipé acéan* ga oñegungog , con la con- iefsion fe limpia eBalma. 1 ►S £ Ú i í m i TESORO DE LA Cu&S. Tolondrón, abo- lladura por de fuera. Che* retobapé guaá , tengo hin* chado el carrillo. Chermy- pi á^iuá,tengo hinchada ía rodilla. V nigua cü rupia £Úaá,aquella partecita por donde quiere rebentar el pollo en el hueuo. caguaá, ojos faltados. Yapepo guaá la barriga de la olla por de fuera. Hebs aguaá, barri- gón. Cuña hebéaguaá,mu~ ger preñada, ó barrigona, ibiragüaá, palo con tolon- drones /o torneaduras. íbi - ráguaá ñ-mo^ar altaba, bo- las de jugar. Ambo gú ai íbir acornear haziendo bo- las en el palo.Ypi güaábae, el copo que no tiene pie» Yqüá guaábae, el que tiene los dedos hinchados por las puntas , o redondas, í guaá, enfenada de rio,de- manera , que,guaá f es abo- lladura mirada pordeden< tro , y aguaá mirado por áe fuera. Ambóapéguiá, hazer falir lo concauo. A- ñembo ebé guia, hagome barrigón. Ynfmbopóguaá, hilo defigual , no parejo. Ypó guaá , vara ; o cuerda ñudofa mal torcida. Ayní- mbópóguaáog ypcbanga, hilar parejo. Interjección de muger. Gúaanga oycóbo tei' tó, dizen quando no le dan lo que pide. guaba. Verbal de mu* chos verbos. Caguáha,d6- de fe beue vino, infirumen- tos debeuer.ñrmombegüa ba, el lugar donde fe con- fieíían. Guabird. b.lJíkdbira. Fru ta conocida , fus efpecies fon. Guabirábatí", blanco. Guabirábobi, verde. Gua- birámío.v,del campo.Gua- birapyta,colorado. Guaca. guacamaya,paxa*¡ ro conocido. güacapébo. De barriga.' V.Tacapé. guacara. Aue pefcado- * a » Guacú. Venado , fus es- pecies fon. Guacu abará, del monte. Guac¿ú añuru, venado de pefcuecp negro. Guacía ara,onc-a. Gua<¿u atíjcuerno devenado.Gua- rv-r^zvzr ^* r <+¿3 LENGVA GFAZANT. c u paratiyíU.taquarembó quy ta , venado muy chico; Guacupyta, vcrrnejo y grá de. Guac:u pucu , cieruo. Guacu tará,camaleon.Gua ^utí', venado del campo. Guacu abaey bina cúoú cató pir* aubé , aun los ve- nados fiendo irracionales aderecan donde fe han de echar. Guac;unambiey, ve- nado fin orejas , modo de «caherir al que no quiere oyr» Guacu, Grande, grueflb, ancho. Pay guacu .1. abare guacu. Prelado.Abáguacú hombre grueflb. C^arapé- guac;u,anchicorto.Mbaepí guacía cola de centro gran- de. Ambopj guacu , enfan- char, Ndipi guachi cheao, es mi ropa angofta. Añe- inboabá guacu* voy engor- dando,o enfanchando. GU\ cha. Muchachada iz;en varones y mugeres a Jas niñas.. Gtñetk A interjección* otjuel Guaetcpe ahe amy- rí;ha pobre del. Guäetcpe cheyucábone,ha que me ha de matar jGuäcté piché^ha pobre de mi. Guaeté pi- che , guirnaiiomStie rea, ha quefera de mienmurien- dome. Guaetcpahe'cubo- ne rae rá * lia qual vendrá aquel pobre padeciédoj&c. Guaetépahe herureymo, valameDios como no viene aquel. Guaeté racóhaoicó, aísi fue,pefandome de lo q me dizen. Guaeté hetá he- rubo rae , o que de cofas trae, Gu-d¿. Dixes,gaías,a¡or- cas, manillas, y todo orna- to. Aieguág,yo me adorno bo.hára. Yeguacába,dixes plumajes , &c, Amboye- guag, adornar, componer, pintar ía ropa. Yegüacábi* dixecillos. Gwgt Cabra monteía^ GkaguL Dar baya,y ef- pantarpaxaros, G^M.r.Canto de los In dios,aguahú, yo canto.bo* hara,yara,hába. Ambogua hu, hazerlo cantar. Agua- jí ú. raí, cantar mal, Gmu Trocar, V. quaí, num.2, §ua£c,d. gua, pintura.y« y, diminutiuo , pintadico, & fi J i TESORO DE LA Iindico,pa!abra tierna,aue áizen los mayores a los menores , varones a muge- res, y mugeres a varones. Eyogua^ven acá hijito lín- dito 5 &c. Guasbt Vieja. Che- gúayb?, yo foy vieja, y los varones b dizen a íüs mu- geres , atinque fean moceas. Gheguaybi\rni vieja. Afie- moguaybí', pagóme vieja. Guaíbí' rec^aubaí , lagri- mas de vieja ¿z burla , di- zenio por gracia guando llueue poco -porque luego cefían las viejas de llo- rar, Guaybyog. Hojas cono- cidas de palma con que cu- bren las cafas . Guayupiá. Llaman al he- chizero , guayupiá yara. ídem. ; Guarna. Tiene la mifma lignificación que rama. Cherembiapó guama,lojq tengo de hazer .C her ogúa- mä, mi cafa que hadefer. Efta partícula es futuro del verbal haha. Cheremf- monooguäma, lo que he de juntar. G//i^^.Dizelamugef; hafe vino, que no me cree, &c. 1 : Guambi. Cerco de pa- los .V.roguamb?. qnbn&pL Tapia Fran- : cefa. Amoguambípé che- róga, ya he cercado mi ca- fa de tapias .Güämbípcíta,' los palos que tiene la tapiar atrechos. -gulwbita. Solera de ca- fa. Amagüämbítá chero- ga, yahepuefto lasfeleras en mi cafa. . G»^i.Sentarfe.V.api.; num.^. Güaqui. Comadreja. Guara, Paxaros mari-] nos . Guara. Vtilidad perte- necerá cofas, y perfonas,y tiempos, conílar de mate- ria y forma, para de perfo- na,tiempos,y cofas,patria, parcialidad,paifes, región, fum,es,fui, participio, ad- uerbios, tiene quatro tiem pos como los demás nom- bres, guara gueréra,guara ma,guaran,guera, Vtilidad. Aba chebegúara, hom^ bre [yus- wm ■— - LENGFA CFARÁNi: X2? breque mcesv$il. Chea- ño y chupé guara, yo folo le foy deprouecho. Ghé-teeo- tiahá cKébegöaracatu.mi amigo que nxe es prcuecho fo. Chcbe güa mäíiingaíá chereyrátm , m\ perro rrV es muy prouechofo. Amo am8 líQjcKébe guáranlo oy ca che yagua , .algunas ve- zes me es pmueehófo mi f perro. Ghébe catu gáarí' ahe, fulano me es proue- chofillo, Y chupé guara ca- ta che , ífoy le prouechóíb. Ghey&up.c guara ndaiqua- [ ábijíoy ihgrato,no conoz- co mis bienechores. Che* yéupé güira aiquaá catu, conozco los que me hazen bien,foy grato, Cheyéupé guara udarquaábeymi , no lby ingrato, 'Pertenecer con rebe.. Cherehegthra , lo que me pertenece. Chereté re- hegúara , lo que pertenece a mi cuerpo. Mbaé che re- héguara,los bienes que me pertenecen. Mbae íhí%í ri guara , las colas que eftari en eícieló, Ara rehégúara, loque ptmnece al día , o tiempo. Cherchen ua me- me aipó, tocio e fio me per- tenece.Cherehéguareyndai potári,rp quiero lo que no es mlo.Chereheguara aipó biñW , eíTo me pertenecía. Aypó chereheeua rungue, eííb auia de fer mío Che- roga rehegúara.J, cheicgí- guárajlosdemicafa. Confiar de materia y forma. ■Abáíbi rehegüara,hcm- brt de tierra. OgTbirapc- rehegúara , cafa de tablas. Paragua abotí rehegúara, corona de flores. Tataen- áxj raiti rehegúara , vela de cera. Chenúngára rí- 'gúara,de mi forma,y mita maño. Cherembiapó nun- gara ríguara, del mifmo modo y forma de lo que yo hize.Mbaé íbi uguarey, cofa que no es de' tierra. Tataendi yraiti rehegua- rey, vela que no es de cera. Nangúa ypó haé aé aú ; pensé que auia de fer deíia manera. KK P¿- % i lÉÜM guara.l.cherope guara, los de mi cafa. Cheretambi- güara,los de-mi pueblo. 'Parcialidad, Paifes } Región. Ejfte, guara, haze finale- facón rämS. v.g. guamS, la noche. Oyrändérämo hGámo,^8ámo,dizeparcia- gúar amä.l.oyrändémS güä lidad. Oy oguámo güara.I. Chébegúarama eheyá amo, dexa algo para mi. Chébeguarangíiera ocañy, loque aula de íerparami fe perdió. Aheyá p^tuna- m§ gúaráma , dexolo para rama .1. óyrandéguarama, para mañana. Aheya eco carúhápe guarama , dexe carne para .la mefa. Yma- rängatubae ibápe guara- ma , los buenos fon para el cielo. Yñangáipábae aña- r etame guarama , los ma- los ion para el infierno. 'Patria. Ponen el nombre del rio de que beuen , o lo de q toma la denominaciop.Pa oio^Samo .1. oyohuámo, parcialidad, lechigada. O royóguámS oroyeó , cria- mos en parcialidades. Oyó huam8quyboEgúara na pee rämí"r%uäi, los denos pal íes de acá no fomos cerno vfotros. Oyogíiámo quy- bongüara,los paifes de acá Oyocíl amo reheguara, los de íu parcialidad dellos , o de aquella región. Accí gfiá mo guara .1. accí hCámc guaramos de aquella lechi- gada, igari cyo cu amo oy. ragúaigúara, los que fon có, los cedros eftan juntos del ria Paraguay. Paraná* Cheyoguámo guara oy M igúara,los del Paraná. Pa- reg , hanfe acabado los d rape gúara,maritimos.Pa- mi pais. Peyogílámo gúar ramboi pmgüa , los de la nda hetai, vueítros paifa ct ra vanda del mar.ñande- nos ion poeos. rubíchábeté retam'fgüara, Sum^sfou los de la Corte. Cherogi- Oy eí guara, lo ó es de oí mtzz?. w^wr.; vr j r LEKGFA UFARAN T. PSSc&ehc 'gAáraébifflfpe- tu vá bae jepc aube,mbité- tiché íma guara, voíbtros que nacifícsrayer eítais vie .os ,que feré yo, J Participio de verbos. ^ Acaau,heuer yerua,caa- 'güara. Acaii , beuer vino, caguara. A vaceó } llorar, yaheguara. Ayaó ; reñir,ya guá-a. AyCoó , combidar, Sooguára.Aycuá, morder, cuácara. Áíetuü, rella- narfe,yetuu guara. Aiu,be uer agua , %íiara. AmSmr beu , dezir , mSmbeg&a-. ra. > Guara. Reboíuer ., y de aqui lo toma por la barrer na. -Guará^uacá , barrena gran de. Guar amy tÍ' bar re- na pequeña. Ayguarágua- r apipé, barrenar. Ndigua- rábi,no efta barrenado. A y pí guará caramegílá /rebol- uer lo queéfta en lacaxa. jkñá'm&iibeu ymbobé peí «guara perídecó aagaipá- ba , examinad vuefíros pe- cados antes que os confefc * kis. Aracañyrarno oúbo r ¡Jo Ieíu Ghn'ÍTO ñandereco pa- -bengatugúara ©ypi'guará- guará eteí, Yííabofíäboupc hembiapocue yacatú he. pibe"nga,quádoIefuCIirir to nueftro Señor, venga a juzgar , examinara Jas o- bras de todos para confor- me ellas dar a cada vno. Peipiguará ató pendapí- cbárarecó,no efcudriñeis vidas agenas.V.Pi'.n^. Guaracapá. Broquel, ro- dela,ádarga. Guaracapánu nf;broqueí.Añemboguara- capá , ponerfe la rodela. Ayepía , guaracapá pi°pé, adargarfe , abroauelarfe. Huibiyá Sífcig guenSndé guaracapá ía toguerecó, cada flechero tenga delan- te de íi vn rodelero. ; Güarápemln. r. Sobrado de la caía. Gúarápembiri- tá , los palos en que eítán las cañas del íobrado. Ay- pembiritá, poner cílos pa- los. Guaratimbú.GoTgo)o cfii- co.^c. d. guara , barrería. Yty , nariz , ypú, agujero. Yguaratimbú abatí, eíla agorfojado el maíz. KK z Cu a- 1 I I W I 11 I 'Guare^V.nsL raíz comes- tible. G»¿rí: Cófatuerta.Ocá- pi guarí'jcalle tuerta. Mba- cá raty güar^cuerno de va ca retorcido. Amo •guarí', ibirá, labrar tuerto el pa- Guatä ingí íay ü ndéfee ¿vén- [ go enojado contigo. Gua- ta m8í ebocoi yquai* alia ya mohíno. Guáramo? cc- bae,enojädico..G^atamox- b ó \ enoj ado . 'jíaguatamoí: oicobae rügüay , no es eno- - lo.Ayéecópiguaryngog,en jadico. Gúatamoí'cé. che > mendarfe. Añemo eco gua- foy enojadico. Guatamoír oroicó oyoupé , andamos -, encontrados*,, Guatapíí Caracol' muy grande.de Ja mar, que íirue ; devozína, jguattai. Eípecie de cala- bazas. ■ Gmtínt'fk.úzts comeíti* bles. Guc. Gué. b. Amortiguado^ borrado , apagar. Agüé, eítoy amortiguado,, dize el viejo , he perdido el color, Chepigué, tengo el pellejo amortiguado > guiguébc y el recip.gu,yla partícula, áycó.idem, Ndagwcbí rär ramo. Y laVy.de perfeueran gg, aun tengo terfo , 6 coi cía, enojo. Zeño , zanudo, color el pellejo^aun no fo) encapotado.Guatamóyche viejo. Ndo f*usbi ymarari reconi, eí!oy enojado ,&c. gatübae reaq«ána,no fe eí Guatamoí oyqui ábo,entro curece la fama de los bue hecho vb perro ᧠enojo, nos. íbápe guara guendipi r? guarí' gaitecobo, no an- do a derechas. Peña pen- góg pendecó güary guarí/ enmendad la vida. Guarirá. Guerra.Guari- nyhára,guerrero. Aguary- x\% guerrear, mo.hára. A- guaryní v quay , juntar exer- cito (hecej contra ellos. Guarynymbó , defpojo.l. mbaecué guaryni megua. Guarímbé*¥ ato. Guata. Faltar . Vid. ata. num.3. Guata. Andar .Vid. ata. num.2. GuañmoLcÄ.tttt^táOy LENGVA GFARAN1. guefeeyme pyoo , lojsBicn- auenturados gozan de yna Luz inefíinguibie,. Ambo guej apagar fuego , borrar quaiquiera cofa. Ambogue cftequat i á haguera, borrar Ihefcrito. Mbae quatiám* maWmo ; ogáe , la pinturai fé ha borrado de antigua., Hätá ogue, apagofc el fue- go . O guéoguébí , apagafe a - menudo. . Qgftebeí > el mif- jrio fe apaga. Ndeí ogüebo rähge ", aun no fe ha apaga- do. . Ace guepaj pípc: om- bogwl oangaípap á gue ra, con lagrimas borra el hom rrojar el agua de la canoa, mopiendola a que falga por popa y proa. Yaguaraé níingui guemfgueengúera oñembopiaabaet é eym iaio .^omocongy ébirami", cguí, ramybébo yñangaipábae oñeniombeurc oahgaipa^- .pagué-rero yebíriymGcon- f, a, afsi como el perro buel ue.aicomerriín^ aíco lo que bomijtó , aísi elpecador budue al' pecado que ya conféfsó,- Queyil b,p,baxada,iC he- gueíiy mi baxar, ó baxada. y.o. Aguelí, yobaxo.bo. brefus pecados,! tata ora- pa.pára.hárajgíjeyipába. bogué.nabBtó ', . epyñäbe l.íeyípába , ellcajntoo que ..abé,- ñamombeguába. Pal 1 cae al rio. ígueyípápe , en abaréupe - angaipába om- boguen aíslj como el agua apaga el £iego, aísHacon- fefsión el pecado. Agueray guitecóbo,eftoy triíte,mar .chito,enférmo,o,meienco j jico,. - ^ée;m* Bonito, Che- guH> mi bomltar, y bomi- to>y.o, A guié; yo bomito. m$ •h4ra..Nägueimy^io bo mito. Amoguse,jbazer bo- mitar , Amo guee ígára, a- +mt0 el puerto que cae aKrLo. Aey£,ypbaxo. Ambo gue- yi -.1. amboeyjíy hazerlo ba- xar.AToyjííl.aroeyr; baxar con ello juntamente. Che- reroyi^mebaxaron. Jíero- yiVreiatiuo,gueroyj, recip. Aroguey i yapepóy apartar 3a.olIa del fuego, o baxarla dejotra cofa. Ayerogueyí. 1. ayeroyi .1. ayeroéyi , in- clinarfe haziendo referen- cia. Amboyeroyi, hazer q fe ?4 NI 3 ! I I I i TESORO DE LA fe incline afsi. Peieroyíbi- mé quara^i upé , no ado- réis al Sol. Tupa año, ñan- de yéroyihabeté , a íolo Dios hemos de adorar. Tupa aria yéroyihabeté, íblo Dios es adorable. Gu'mbé. Fruta .conoci- da. Guembei, el arbolillo. Güembeyá, eíia maduro. Guembepí, calcaras def os arboles con que hazen cuer das y maromas, Güembé rembó , el vaftago , o raiz defta fruta. Hopea ramo.l. hopeabírámo , empieza ya a tener vn bello chiquito el grano .S. vaya maduran- do. Hibá apeyü , tiene la calcara ya amarilla.eíta ma duro.Ndahibapéyuí rang£> no eítafazonado.Hebiquá- rípiBubú güembé , ya efta muy maduro. Híbapc opi- riri,ya fe le abre la cafcara, id eír,efta muy maduro. G^c^M^oí'Coftumbre. V.guecu amonen teco. Gí^raL Enfado. V. cue- Guerare. Rana chiquita. Guetébo. Entero. V.Te- té.num.2. Guu Gui.ljtguu Poípoficlofií que ílrue a varias pr opofi- ciones Latinas; Ídem quod, ex.cheroga- gui ayu , vengo de mi caía* ígui ca'guy ramo ayapó, hago de agua vino .1. ica- guyramo ayapó. ídem quod. A. aipicl ndehegui,recibolo de ti. ídem quod.extra chero- gaguiaycój ando fuera de mi cafa. ídem quod^íine, prícterj acaríi ndehegui , como íin ti. Idé quod propter,nde ra£- hu racigui ayunderechá- ca,por el grande amor q te tengo vengo a verte. Nde- yucáagui ndaipotári eba- pó ndehó , no quiero que vayas allá, porque no te maten. Sirue para comparado, aiquaa ndehegui , íe mas q tu , ayquaá be ndehegui. 1, aiquaa catu ndehegui. idem. Es nota de la primera perfcna en los gerundios de - r **-- LENÚFA GFARANI. i# Je verbos neutros ,y abíb- M de otros. Ayguíróg mK- lutos. Ahá gui caruabo, águiqüapa, paíTo por de- voy a comer , y fe declina baxodela géte.Aygufrog, ais^i-Cheh^gijá,dcmi,ndche facar lo que efta debaxo. gui.de tt,ychugíii,¿el,ore- Ayguíróg abatí', limpiar el hegui.l. nande hegui,de noí maíz ai carpirlo.Eygui r ó- otrcs,peñeguí,devoíotros, gufrogl eme TfipS S°éÍ, no ychugui, dellos, con,mbu- efcudriñeis las palabras de ru,firueckrelatiUo,vtayü Dios. Eróbiañofe, créelo mbum gui .S. ayu mburú nomas.Aypógufrógitírós ycnugui,dexele, y vineme. efcapeme de fus manos. A y Aguí.no recibe nada.Che- aguí.nde agúijáé agui^ore- agui ; hande aguí , peeagui a¿ aguí.Pem oyccé chehe- güi, Pedro es otro que yo. Ychuguicheaycoé , yo me diferencio del. Abapabe oycoc oyohugui guobáre- |e , todos fe diferencian en pógmróg ananga , efcape- me de las manos del demo nio.AipóapeguirQg , efca» pe^de íüsvnas. Ahoquín- guiróg, íalime huyendo de fu caía. Afiecógu?rog,apar teme de íii compañia.Pehe coguiróg aba angaipába, apartaos délas malas com- ino mür^c r- v ,. "r^ 1 «-«^ ^tidb maias com- remo ndoycoa oyohugui, ^ f ec6,aparW de amaV- las aues de vna cfpecie o color ,no fe diferencian en- tre fi. Oyoguiyogui hápe, íconfiguienteniente. Gut r . La parte inferior de la cofaXhegi]i'pe,de]ba- ^odemí. Yguírupí,por debaxo díl Ambogu? , fo- Iicitarlo^leuantandolo.bo. cebamientos. Peyguii o d au note peaguaci ] haeriré perc&biri , apartaifos de burla de vuefíras mance- bas , ydefpues.bolueis a ellas. Chepcguíri arecó cfiadtbaxo de mi dominio Vid.FO-u5 J pe.en.po.inano. feta yg^l-cícatii, monte S.ef- 1 8 i s 111 • ' 1 81 111 £ % \ i il * 1 i 1 i £ «3 s ©J 1 ■^^i ES /*7^ i rafr ^/^ mor molla del agua y de la perfona quando pri na. Öguigui lofna , haze ruido el agua. i Gmgití. Bambalearíe* iribobo oguxgui , bamba - leaíe la puente. Aba pucu ogui gui , los largados fe bambalean. Qñembo heti- ma guigui, bambalearfe el flaco,p enfermo.Checanep chemo heti ma'guigui , de canfedo me tiemblan las piernas. Oguibo ayco .1. aguiguxbi, andome cayen- do. Jik*^ =2=í= m LEKGVÄ GPÄÜAHL W tar paxaritos.Guira ragüe, pluma de paxaros. gü ira Xa. parte inferior. V.Gui.r.n.2. g&trapÁ.- Arcó de Ée- chas. Guirapáelima, cuer- da de arco,. Guirapá jan • dóg , foltofe la cuerda del arco. Guirapá mombicá- ba, la atadura de la cuerda del arco que anda íiempre ázia abaxo. Gturapátí; la z punta-de! arco que anda íiempre azia arriba. Aguí- 3 rapápirá, abrir elarcOjafíef iario. Ndachéguirapápi- rári nderehe , no he toma- do armas contra ti. Guira- pariyá , flechero que tiene arco. AmSquipa tefchegui .rapa, amagar a tirar con el arco. Aypichítefchegui ra- fa eheruipáburnS , quede defamiado fin flechas. , griírapepó. Alas deaue. V.Guira. Gmrh c. d. gui, num. %. y.y.r. quitar , efiar aparta- do , auer eípacio entre vno fobre otro. Garanicgüa: oguiri s no eíta bien cerra- da la caxa , la tapa eítá en- treabierta. Ndayguiri ru- guaí , eftä bien junta la ta- pado echado el peftillo. O- guíri candado , hftñ , efia abierto el candado. Y guiri chemundé cúpa , no llega bien el k-£o al íüelo. Am- bogtiiri, hazerqueno lle- gue vno a otro. A guarí gui- tena , citar en cuclillas , o mal femado fobre lapun* ta de algo. GuírL Paxarillo chiqui- to. Guyrí'. Muy cerca, c. d. gui .num . 2 . y . (y ) d i mimit i- uo. V. haíme.y cerí: Cce- guiií; muy cerca de ama- necer.Omuno guyrimetuí, cerca efía de morir. Che- ängaip á. ^guy 1 ííne ayeó bi- ña,eíkme a pique de pecar. Añaretaguyrííne ereyeó, eíläs en las puertas del in- fierno. Yguyrí' chehohába, eíioy de partida. Chehó guyry aycó.idem. pú guy- rí'ah£,ya efíaua para ve- nir. Chereróguyrí'chere- rúbo , traxeme acercando azia acá, Aruguyrí ahe rc- rahábo, llénele acercando. Y cuy rí' ngatú cheróga , es muy baxa mi caía. Añe'mo- Ll guy- *m¡0 TESORO DE LA apocarfc , baxarfe, Yguyrr cheretama ruí , e£ ta mí pueblo muy cerca, guiri. Aturdimiento,al- madiamento , defvaneci- miento.Cherecá guiri, ten go defvanecida la cabeca,y i del medio borracho cjüe vé luzes , y candelillas/ Che- 2 mbocáguíri chenüpamS, aturdióme con el golpe, igaíeréyéré chembocagui- n,los bayuenes de la canoa me almadean. Hecjaguiri güira yíapíaípírc ohóbo, fuefe aturdido el paxaro por no auerle dado bien. Quiróg. Sacar lo que efta debaxo.V.gui.num.2. gmdé. Trampa paraca* cjar.V.mundé. H. H. Es relatiuo de los nombras, y ver bos, que co- mienzan por T.R.H. Y. No.Veafe el arte. Muchos de los nombres , que en ef- ta letra fe ponen fonrela- tiuos, y terceras peffonas. Y fi fe puíieran en la letra T. no fueran conocidos , y afsi lo que fe bufcare dé! H. y no fe hallare aquí, bufquefe en la letra T. H. ante Há. Yr, Vid. h¿, nume- ro 1 . Há. Torcer , tronchar, cortar, recibe efta partícu- la (yo) Yohapagu era, cor- tadura. Ayohá^yolo tron- cho,corto,yháp'a.pára,pá- ba. Ndihápábi , no fe. ha tronchado. Teoohá, cor- tolo en flor-la muerte. Oh a b ér amí' teo , parece que- lo ha tronchado la muerte. Heo ndoiporú vcarrhecó yhápa , no le déxó gozar la muerte po,lana,pluma, Cherá, mí cauallo./Mbáefigúaba ri- béycal,quemofe"el cuero ton íti pelo, Hábucúbae.l, habucuyára,cabelludo. Ha bucúbae , cabelludo de pe- lo erizado., Cheráboc£',fa- lemeelpelo, Tabivü,be- Hp, pelo muy delgado, ha. gu, Cherabiyu , íby bello- fo. Ahabiiuóg, quitarle el bello,o pelos tiernos.Gu^ ráragíie,plumas, Vrugua- 9uragu$, plumas de galli- na. Ahaboóg , defplumar, ñandú ragué , plumas de aueftruz, ñandú agüé para- güa acé ñcmSángába, qui- taíoj de plumas de aueílruz Mbaepi nda hayigi, pelafe bien el pellejo. Qbechára- gúe,lanadeouejas, Ache- cha ragueóg, arrancar la lana alas ouejas. Aobechá raapí^ traíquilar x)uejas. Obechá rá ocuí e/,caeíeles la lana. Ndahacví rSngr, 1*1 a aun ■ á «! LíS I 5 -- ^^^^^S^^^^PS^^S# S?#i3?S^>^!^^^5 TESORO DE LA aun no fe pela bien. Ambo acui mbacapiré , poner a pelar los cueros. Cheraeiri eí,- caeníeme los pelos del cuerpo. A. Es pelo de la cabeca. Vid. A.b. num.i i . Habi- yübebc ñanderécóbé , es rmefíra vida vn foplcVen- tus eft vita mea.Habiyube be cherembiáraí , repelé la caca,nola maté. Ahabo ci^ mediomatelo.Ahabooboci aba ymSndóbo , bien fle- chadlo herido íeme efea- pó. Óhabóoí anängä an- gaipabi y ara, maltrata múi bien el demonio a los ma- los . Peñembooí ucaímé añängupe , no os dexeis maltratar del demonio. Pe teí'ragué amo nanga n8- cañymbicé tyroeté ñW ; dehegui handerecobey ébi- ramSne, ni aun vn pelo he- mos de perder quando re- fiKÍtemos. Cherabucjü che ra! ó y como temo ! Aha- bere, chamufear. bo. ha- rá. ¿ Ha. b. Vcrbal,quc fe ha- lla en nombres, y verbos, fignifica inftrumento con q fe haré la cofa, modo, catt- fa,intento, fin, tiempo , lu- ear,com^lice,companer@^ propofito , tiene quatro tiempos, h4ba,prrfcntc,.. hacera pretérito, hagua- mf , futuro, habanguera* snaranifmo.Yxcheporabi- quíhába, la cuna con que trabajo. Caruhába , inftrumento con que fe come, manteles, f¿rmltetás,&c. Ong Húnga- ra vyapohá,e3angatu,liazer que fe enfi- ye^DÁQaängati fióte oycó, noccffin de prouaríe , def- afíar,reñir3uchar.H2anea tu pira,bienprouado, exer citado,examinado.Añang- iöndera3 yepí/iempre nos tienta el demonio. Poro- äangaí añanga, el demonio cs^gran tentador. Mbae haanga.l.mbae manga, ex- íperienciaojiedida, prueua. Mbae haangatú hára 5 ex- perimentador. Moioaan- gaíba.l A poroaangaíba,ten- taciomMbae raangába pi- pé amí'Tíípä ñandeylra, yporomSngetini aracaé, hablaua Chriitonueíiro Se ñor con parábolas. H'aahia.. cordal .,, aue co- nocida. Haabíatí', corcal blanco. HaabíariT, tordo. Haabíaramí; yñ.e?mbi1,es Vn hablador, HaaKa ah°e, eñe es vna vrraca.. Haam. Aguardar, efpe- rar.Cheraar'o. , me efpera. h.gu. Ahltär&yyoleefpe- ro,m8,hára. Ndahlangi, nofeeípcro. Ahapcaäro, efperar al camino por do- de ha de pafíar. Cim'na cheráar8mbctari.ni vn po pí ñande raaro oyeupé ñäri de ydtfh£gt;ama, efpera • nos Dics a que nos bolua- mosaéi.AhaarQ aro gui- tubo, vinele aguardando. A haa- 4, .2 s i i * ►5 £ i é s g *m E ir 1 y«>ríf>Wrtr 1 1 |íi| 1 i i ; -I) t I !.':, ; ! fr' i > i i l! 6 i t I ' ¡ & |í i |* í i I ^ 11 l l\ ' 1 ' ¡ti i , K i fí:| : 1 % 85 lili ^a^#a^^7g^g^^5»a^ ##i9^^»wrj#Mr^#7g^á:< TESORO DE LA AhaarS guitena , efloylc aguardando. Mbohapi á- raaho ahaärone , tres días íolos le aguardaré. Na che nürohári, no tengo quien me aguarde.Cheraäro mi- ry que rango > aguardrme vn poco. Hebaé guaaro ramSndouri, tacaban la aguardan no* acude. Che- caquaá rehé cheraaro , a; guardóme a que crecieííe. Yti pita rämí' fjeangaipa n*mSnoo beramypehaaro peicóbo, peñcnr.ombeü ay- bi ey jilo, dilatáis la centef- iion haftaque íeacomulen los pecados en vueftra al- ma como baffura en mon- tón. Haba. Verbal, Via.Ha. irom.6. Ha¿e. Moho,ya ella mo- hofo. Na habano eña mo . bofo. Hube mbuyapc,cl pan mohofo. H$be $co, efta la carne con moho. A o häbe, ropa ce color ceni- r zienta.Ambohabeaóyqua ti abo, pintar, o bordar la ropa de color pardo. Yací h^,cñä la Luna pálida. Cherobahabc , tengo el rofiro pálido. Aüpabcog; lauar fe, limpiarfe. Aneaba o « ^uiñeoiombcguaoö, lim pfaríe con la coníefsion. Ah?b*ó».l.al&bS mboy. LamboyrihabS, quitare! moho. Habeycoticue,ha mucho que defamparo íu cafa. Ypihab°e cheroga, ef- ta húmeda mi caía. Che acang häbe, tengo la cabe- cafuzia.YsuYrabSibíJ. ygitfhab3,eftayala fruta debaxo de los arboles po- drida. Cherecaabe, tengo la viña tur bada, tengo ca- taratas. AíiemSeca abe, voy criando cataratas. _ Haberé. Chamufcar. V. há.num.^. Habíag. Olor malo de cochambre de ropafuzía, humo , humedad. Cnera- bíág, huelo afsi maJ,&c. ha.gua. Ndacherabiagi,no huelo mal. Cheaoabiage- tc,muv mal huele mi ropa. Añ"mbóabiág,llenomede mal olor. Ambo abiag,ha- zer que huela mal. Habia- •ari.muv mal olor pelado. HeVóafcu* ah£, da mal olor con fu vida fulano. Ha- LBNGFA GFJRANL ftajbföga^? TfipS típé, te- copochrbó , los que viucn maí dän mal olor a Dios. «&*«& $. TESORO DE LA mala-vida. Haeboí emecpie peycó pendecó aíbaplpé> no perfeuereis en la mala vida. Amboaebdchereco acíherecóbo,hago que pee feaere mi enfermedad o tra bajo. Aróaeboi chereco angaipába güiñemSmbeu eymoj perfeuero en mis pe eadbs-fínconfeffarme. Ara bo ayeboi Tupagracia che- be .1. aro ayebeí cherché Tupagracia , bencina .1.. cherero ayeboi Tupagra- cia, perfeuero engraciada Dios. »Mwo.c.d.hae,eífo.y., rimo, por efíb , por tanto- ergo , luego en conclufion* HaeramS ayeruré Tüpäc£ upé, por tanto ruego a la Virgen. Haeramopc , ndÉ ndeyapuraef.Luego tu müS tesÍHaéramopéjhae ogue- ruráe ? Luego el lotraxo* Haeramopc-, haéndogue- ruri rae ? Luego el no lo traxo. t H^irWo.c.d.hae,eíTo.y., "- ram8,entonces.Haéramo- bé, luego entonces, o defde entonces. HaéhaérámSyy entonces. fe.Hieycó ché.ídem.Hae ycó ndc } tuereseíTe. Haé ycó ahí, eíTe .S. que tu di- zes es eñe, puede perder la h.vt. aéié che, yo íby eíTe. Aéaé , elmifmo. Hae aé oíequ.ié chébe cheynupa hagúama 5 el mifmo me dio cauía para que le caftigaf- fe. Haébae, el mifmo. Hié- boí cherecony , afsi me ef- toy. Hae ey yepé /aunque él,o ello no fea , aunque no. fea afsi lo que ha hecho* H te ey yepé. ahane.,aimque eífo no fea he de yr.Haeaí. el mifmo. Hae ai yco che, yo foy eífe mifmo. Hae año. olió , él folo fue folo. Hae aipó ndey agüera, eííe miímoque dizes. Haeau paco rae \ oque fue él \ ad- mirandofe. Hae au paco cubo rae ! ó que él fue el q vino! H^fo/.c.d.hae.y.bo. íli- perlatiuo y (y) de períéue- rancia. Perfeuera, ílüíÍc eíPa. Haeboí ayeó , afsi me eítoy .Haeboí percycó?Ef- tas todavía como eítauas? Haeboí aycócherecóaypi- pc nandú > perfeuero en mi lENGVA GVA^ÄUL *)8 Bacrtmot c.d. hae,efib, räm8,y.( y ) por eííe fin,cf- íaes h cauía, Haerämoí' añemombeuanaretameche há patareymo, por eííb me confícíTopor no yr al infier no, Amändiyu heta quie haerjimoíayu , acaay mu- cho algodón , y a efíb ven- go. Ypochiramoíliaeramoí' aynúps , por íer ruin le he caíiigado, Haer&l. c. d* hae,copu- latiua y rirc , defpues , que ay para ello. Haeryr e mä- Tapa>y defpues que ay ?Hac ryr°e nS orohó Tupa ópe, y defpues entramos en la I gleíia. Haeryr e eñemboé, y defpues deíto aprende , o reza. t Hakepel c d.hae,conjun cion , y te,pues, y pe. pre- gunta,^ puesi Haetepé ma ra?y pues que ay'que ay pa raello? Haetepé che che- yapu rae ? Luego yo mien- to l Haetepé ndereyapoí? y pues no lo has hecho > H$&. Prieffa,yide.Tä- ge. H*gx&ma. Vide. Ha. rmm,6 f mm Bague, Medio , mitad, eftä por medio, Hague ru- pí hfni ayacá ? eíta por Ja mitad loque tiene el ccíto* Hague cerfanohe, laque vnpoco mas de la mitad. Hague guicerí-añoíií, fu- fe algo mas de la mitad en el ceño, &c. Güagüe rupí oí'nä yepé oñehe , aunque eíla por la mitad , todavía fe derrama. Amboague,po ner , o facar haíta la mitad. Amboagíie henohémo, de- xe la mitad. Amboagúe yñá'ngä, pufe haría la mi- tad.Cheragueboayco rpe, eft oy eri el agua por la cin - tura , ó dame el rio por Ja cintura. Gúagáebo aycó. idem.Gíhgüebo amoílipe, nafta la mitad, o cintura lo metieu el agua. Cheragüe océ cerí ayquie ipe, vn po- co mas de la cintura me da el agua. Chembo agüe i> dame el agua por la cintu- ra. Hague. r. Vide. Ha. nu- mero 6. Jiaguíno. Azedo. Vicc. TagiiínS. H^íro.zelos.V.tagií o. Mm 2 Hal s* ^OT. *<^&V7*tt{7\^rsT-& rs; vre&zv&ä&dtem \ I ¡1 I II TESORO DE LA Maha, Del que fe ríe. i H/J. Madre , lo que co- rresponde a Paí,Fadre. Hat^aríuLz madre abue H.is Mí. La madre tía. Oácrnbo haí chébe , haíe hecho mi madre. Che haí ramo , arecó , tengolapor mi madre. Hlí. Dientes. Vid.T al. num.6. Haí. Agrio.Vid.Tain.3 . ynum.4. a ) H J.r.Raya, rafguiío,fe- ñal.Ahai,yorayo, &c..bo. hára. Ndahaíri, no rayo. Ahaí yñämana, rayar ha- ziendo circulo. Che re ^áraí sbíra, la vara me rafguñö en el ojo. Guaí haguera omboací.. Duélele las faja- duras^ rafgunos. 5 Haí. Sale de Tai, hijo,' dizenlo los mayores algu- nas vezes , reípondiendo con amor a fus' hijos r o mc- nores.que ellos. Haíbí. Garua.Haibí ama, efta garuando , también lo dizen al diligente. Haíbí Perú , Pedro es diligente. Öíilmo aíb/, hazefc dili- gente. Aba taibi , hombre düigente.V.Taíbay. Jlaib/i. Tufo de vino,- olor de boca. V. Taibú.y. Tai.num.3. Haí cé. Pariente de fol@ la muger al varen, y ella, folalo vfa. C he r arce, mi pariente , de mi parciali- dad , o parentela , vaf om Chemembí- raicé, mi hijo varón. Chemembí cumv. mi hija hembra. Häícé> guaícé. Cherapichá raice rehé amédápotá,quierorne cafar con vn varón deudo,. de la parcialidad de mi próximo. Ahemombotár cherapichá raicé rehe, afi- cióneme aí marido de mi parienta, o al de la parcia* ¡ida-dad de mí próximo,; aunque no fea marido. Häbá. b. amor. Che- raihu,me ama.h.gu. AS» her, yo le amo.pa.pára,bo. hára.Nndahaihubi,nole amo. Nde cheraíhú , el a- mor que tu me tienes , y . amafme. Oroyoaihttyoya ygualmente nos amamos, Oroyoaihú y oabí , no nos amamos yguahnéte. Mbo- raí LENGFA GP5ÍRANI. 'raihu, amor. MböraihubÍ- yára Tüpá', Dios es fuerte amador. Tupa ñanderäibu, Dios nos ama, y el amor q nos tiene. Tupa ñändehai- hú, el amor que tenemos a Dios. Tupa oiquaáhande guaihuba , Dios íabe el a- nior que le tenemos. Tu- pa .ñá'nde raihúba oiquaá, Dios fabe el amor que él nos tiene. Aba guaíhú ndoi quaábijcl hombre no fabe, y no eíhma clamor que le tiene. Aba haihnpirey ndo poraihuquaábi,el que no es amado no fabe amar. Ahai- huba/ .1. ahaihueté, amolé mucho. Pora?hubey,def- amor. Poraíñubey yára, deíamorado .1. poraihuy- mbáe. Ndacheporaihúbi, foy deíamorado .l.ndapo- raihúbi , no amo. Ahaí'hu piü ^ amolé tiernamente. Ahaihíipoí, dexoíe de a- mar. Ndahaihupoíri , no dexo de amarle. Ahaihú- bucá , hago que le amen. Ayeaihubucá, hagomea- mar. Ndahaihupábi, no es arnaco. Haihubipi pables amado de todos. HaSrobi- ~ pi pabeché , yo foy amado de todos. Ndahaihubipira rüguaí ,no es amado,ni ama ble. Ha'ihubipi tecatúpia - Tüpaí óq amable es Dios l Nandeteí Tupa ñanderai- húguai omeé'nga ñándébe, de tal manera nos amo Dios,que nos dio íli Hijo. Ayeaifrúpeá -Pay ■ rupí ábá angaipá rétame gui'teyqiua bo, arrefgueme por acom- pañar al Padre al pueblo de los Indios bellacos. Eyéaihupéa que ehóbo- ychupé , auenturáte a yr ä él.Ndayéathíi pea potári guihoeyma > no quiero yr por no ponerme en eÓe ricfgo.AhSáñ&haihubip?, él es el priuado. Ayeaihíi cañy, arrojar fe, poner/e en riefgó. jVíboraihu chehu- catu,he cobrado amor .Ha ihuche hucatü.l.haifcúho acatu cheri , hele cobrado mucho amor. Ndihúbiche- raíhu .í, cheraihu hecendo acatta* , no me tiene amor. -i Cheguaihuquaándoaca—- tui hece , no tiene eftima del amor que le tengo. Ave aihú cañy Tupa raihúpa, he fe -^^ p I I i I D£ L¿ lie paliado mi amor aDios. ■Haihubd. r.c.d, fhaíM) amor, y (á) coger, quedo, palio, con tiento f ganar la voluntad , y caer en fu gra- cia. Ahaihubá y pía chere- mimbotára apoucáboychu pe , gánele la voluntad pa- ra que hizieífe mi gufto. Cheraihubá chererecóbo, tieneme blandamente con tiento .ha.gu. Ahaihubá he ce guipocóca , toquele con tiento.Ayocog hecé haihu bábo .hahaihubari ypocó- ■ci foíluuele blandamente. I^haihubáraubaíneñee che b^ttjola hablad baxo.Nda- hajíhubári yyapóbo , no lo hago con tiento. Ayéaihu- bi gui atábo,, andar con tiento fin que le íientan. Ahaihubá che pi gui atábo, andar con tiento*, por no fer íentidojO delcojö,o he- rido en el pie por no lafti- marfe.Ohee chébe cheraí- hubábo.l.oyeaihubá onee- nga chébe,hablome repor- t adámente, auiédome que- rido hablar mal. Ahaihubá ym'öenga,dar efeafarnente, o con moderación, Ahaí- hubácatá ymboya óca/ir con prudencia. EBaihuba- rime ymeénga , no feas ef- cafoen dar. Haihubarey- ■ ngatuhápe abáangaipába oynupa I. X^N.Y. aracae, fin compafsion acotaron il Chriílo nueftro Señor. Guaihubahápc mba emun- dáraoiquiecotipe, los ladr o nes entraron con tiento en el apofento. Nachembaé raihubári,no tengo tiento. Nachembaé raihubá quaá- biy no fe tercer tiento. Ey- eaihubáque ehóbo, mira q vayas con tiento Eyeaihu- báque eñeehgä ychup ^mi- ra qle hables con tiento. Pórohaihubárey omboaí- mbaéjlos que no tienen rié to echan a perder las co- fas. Na'che poroaihubári- cériteí; no foy amigo de tanto tientOcPehaihubára- uque peca guabo , tape- ca beiporimé, tened algún tiento en beuer , para que no os emborrachéis. Ndo. íeaihubári ah« ocaguábo, no tiene tiento en beuer. Ndo yéaihubárioñeehgäre he, dize quáto fe le ofrece. Hay* LEHGVA GFÁRláN!. 140* Hayi* '. Grano ., i coía re- donda,gota, pepita, force- íar.c.d.ha.efpiga.yJyLÄba tiayl Grano de 'maiz. Mbae hayi,femilía general mente. Hay» ngfrft Grano en lecJiejiayí.gcta de ägua. láay^pepitas de calabaco. ,Amanda«rayl,graíiifo.ibí cuití'niyí , grano de arena* Petey i ayí rehéayeruré, pido^ vna gota de agua. Ahay íog, defgranar dcfpe- pitar. Ayurayí , tolondro- g c ¿ deja garganta. Ap?c£ ¿"prrayí :, tolondrón junto a las orejas. Ahavíña, reco- ger. Vid.hayíñä'. Cheray* fierec<>bo,hago muchafuer C;a> llenóme las venas, for- cé jar .Gharay I yyaíta , rió- me mucho. A Ayí#a.c.d.hay¿, grano, ya.coger , recoger , juntar con la mano. Ahay yñS aba- tí , recoger el maiz derra- mado. AhayínSabígaite- cobo,ando recogiendo eé- te.Ahayíáfrtr, recoger la bafiura. Ahay íñangucá,ha- zerlo recogór. Orembae ohaylña herahábo , licuó- nos quanto teníamos. Oñe ¿yiñaabá riande coticotí « viene/e recogiendo la gen- te ázianoíotrcs.Pehayina íña ímeangaipá peaogarí, no acumuléis pecados. Pe • hacina teco ni aran gata, hazer acatos devirtud, Peha y íña peangai papa güera pe- ñera omb e u ; h agí; km % , ex a- minaos para confelTaros., Haímbé. c . $(§ a í , d ieh te á ., y.e.filo,afpero al gurí Ojtac to , amolar , t orlar grano. Aoraimbé .l.aopóhaymbé,. ropaafpera.Chepóaynibé, tengo las manos aípcras. í bahaimbc, fruta afperaai güilo. Capy í aimbéjcorta- dera,paja que corta. Aha- ymbc quice, afilar cuchi- llo. Na haymbeí íi ,no cíla afilada la cuña. Ahaímbé abatí,toílarmaiz. Ahaym- be gjSyí , tonar ajL Abati maymbé , maiz toílado. Abat/ haymbé. idem. Che- raymbé quarac^hame tof- tadoelSoL Haímbeé,cá .h£i, diente s r ymee,dar , filo. Ahaímbcc quicé , afilar, dar filo. Na haímbeeí-y¿,no corta la cu- ña* Amoaymbeé. afilar. bo. TESORO DE LA fe y T*iO feí • V * 'l te, yqur , blando , filo muy delgado.h.gu.Haymbfcjuí- quícé, cuchillo muyanla^ do. Qrácé raymbiqui cur, cuchillo melíado. Nahäi mbiquí^no tiene filo. Hay- mbiqui ateré,filo embota- do. Amoaymbiqui, afilar, bo.hára. Oñcmbo aymbi- qui cá,mallarfe. Haymbi- qui räpí' qui cé , cuchillo me liado. Ahíiymbiquicáucáii, hazer aderecar de nueuo la cuña en la fragua , quitán- dole el filo que tenia. Hwmbiit c.d. häi, dicn- tes .y. tí: blanco , moftrar los dientes , regañando co- mo el perro.Haymbití'ahe chébe, eíla regañado con- migo. ¿tóW.c.d.hay, dientes . y .í:äi m i. y la. pofpoíí cion pe, haze (mej por la nariz. {Lo miíhio que. Guiri: yce- rí;a pique , a punto, a rief- go. Haítne ayeó guiábo, eíioy a pique de caer. Haí- me ayeó guiñemombotá- bo,efioy a pique de morir. Haííne ac2 íepé , a puras penas efeapé. Haímé 'chéäÄ gaipa ycó guitúpa , eftoy a pique de pecar. Hcíme che rerecó chemofmgaipápo-- tábo, tuuomea riefgode pecar. Haíme arecó ym8- ángaipá potábo, tímele a rieígo de q pecafe. Haí'me ayeó cliefió hagüama ri, eftoy a pique de y rme.Haí' haSne hecony,anda en rieí- go. Häíme peiequa Tupa upe , a pique eftais deque Diososcaítigue. Hatti. Nido, y fuñido^ gu. Güira rayti , nido de paxaro.O yealti boñaguir á, anidan los paxaros.Ahayti boña vruguacu upe , hazer nido ala gallina. Guaytípc oí" vruguacu , eíla la galli- na en íu nido. Oyeati rfi guira.l.guaytíríi.porenido ¿1 paxaro. Haytipó arú, traxe lo que auia en el vl'h do. Haytiete/ guabirá, eí 1 tan en razimos apeñuíca- dos los guabiras , denota muchedubre. Hay timbea cquapa , eíla la gente ?.pe- ñufcada,ay muchos .Y ápu- raiti ahe, anda andrajofb.a femejanca de los nidos , q co- kä£ä- LENGFA GFARANJ. jai como bolías cuelgan de los arboles, de los paxaros que llaman Yapu. HdyL Guarte. Háyá ndeangaipaím e , guarte no peques, Haya hae ruché tes cjue eíí'e ef:ä diziendo. Chenecrayépeonct'hcbc.L hayepeéoñee chébe, atajó- me hablando,o cortó el hi- lo de mi platica. Hayépeé chemarangatü, a tem'pora- cneangaipa eymS , huygo das íoy bueno , o tarde he del pecado. Hayápeyeque dado en fer bueno. Haiec upanemyrogui pequíní yábo,guardaos de la ira de Dios. Haya ndaetibi an- gaipabupé, no fe trata de abominar átl pecado. Hayé. AtajOjtarde, fue- ra de propoíito, deípues. Hayeé cherobaytfjdcípues me encontró. Hayeé oma- no, defpues murió. Hayeé tc&m8mbeu , deípues lo Éfcxe íin propoíito. Hayc y ce'm y, filio de t ratte s .Che pyeyccmy,faliome de tra- ues. Ac'efaaye,falile de tra- ues . Hay éhayépe ayapó , hazerlo a hurtadillas, a ra- tos. Hay epetúri aipó ndeé, no viene a proposito lo que dizes.ñeeraye rayecue,dif- parates. Hayéhaye mbae amombeúj dixc diíparates. Hyndó có ahe ñecrayc MiíTa ahendú , no ei MilTa entera. Nda hale ruguai ahe yñangaipá , no lo ha de agora el fer bellaco. Nda haiec rííguaí ahg märaete? te£no lo ha de agora el an- dar en eílas cofas de atrás fo ha.Nda haiec rugud che ncebe teqúaramS cherecó, no es en mi. cofa nucuaeí íeruirte. Ndahaí erugúd ñandé yoacá,muchcha*que andamos en pendencias. Nahée marangatúrave ríí- guaí ahe, fempre tiene bue ñas palabras. Ndahaletúri chcbcjvinome aprcpoíito. Haieoiquié íbírayárucú- ramo , íüítituye per el Al- calde. Ndahaíe ruguai añ¿'e pecm'é .1. nacheñ'ée Ufé rfi- giiaí , no os hablo fuera de propofito. Haiehcíeí Y u- rayé ymSmbeguaho oyeó- gúa ayeó ymSiigétánb 4" bo rae , miren los diípara- duue dorando la cofa para Nn de- fe w í TESORO DE LA dezirfela.Hárale rayé aba- tí, la caña del maíz tiene muchas efpigas. HAY. Neruio. V. Tayi. nu'm.2. Haiu. Vena.' Vide. Ta- yu. '■' . HSmZ. prohábamS. V. ha.nmn.tf. Hhigh Prieíía. Vide. Tafee; HWi. Admiración, á. o que. Hác/.b. corrupción, coó rao , olor de carne medio podrida. Obíi coó rao, oiiíca la carne da en )as narizes. Amboaó coó, ha- go que olifque. Che ai haó, huele mal mi llaga. Chea/ omboaó ypohano hague- reyma , el no auerme cura- do haze oler mal mi llaga. Angaipá raóha nemSmbe- guáhapipéoyrí,el mal olor del pecado fe quita con la cófefsion. Nda haóbi ccó, no huele mal la carne. Haj?¿. Camino. Vid. pe. num.io. Hítpecó. c.d.fhajirfpejca- mino (có) efíar, andar por íii camino, f requemar , fer familiar, Ahapecó Tupa ó^a,frequentó la Igleíia. NlahapecópauíTupa óga, continuamente entro en la Lgleík. Perú cherapecá eté j mucho me viíita Pe- dro. Tupa rá rapecohába, frequentacionde la comu- nión. Ahapecó Tupa rá, frecuentar la comunión* Ahapecó pau Tupa ra ; a vezes comulgo. Bhapecó nde ñcmombegúabo .1. ehá pecó eñemombegúabo,fre quenta laeonfefsion. Ña- móme! tenacóami che, che mbae hetárämo rerecoboe ndahapecó paúl tecótebe- borupé mbaemécngä ypo- ria hubóca ) ha quando yo era rico daua limofna a los pobres continuamente! 1 Hapég. c.d.apelo.yde pe. fuperficie , chamuícar. Cherapég, me chamufcan, ha.guape gam8ypiché,poi auerle quemado huele 2 chamuíquina. Ahapég, yo chamufco.ca. cara, cába, Ahá caá rapéca , voy a tof tar yerua. Hapependúa. Salir a encuentro.V.pe.n. 1 o. Ha [¡¡¿SÜ^ LENGKi GVAtANT. ■ Hapi. Dizen las muge- res alniño. Hipí. Abraíarn'ento , q u 21TI i £ on . G *ier api,, abr a- ío.n2,qu-mom-.h.gu. Aha pV ,abraí\r.bo. h ara. haba» Ahapípá 5 „abraíarlo toio. Ahipi pacatuí', quermrlo íindexar cofa, Hipipy ra- dié, yo foy qn ormdo.Aha- pi' lápipé , cot'ra ñeange- chaca pípc, echar ventolas con calábaos , o vi iros. Ahapi yyí bá , foguearle el braco.Ántirapiguitecóbo, ando quemando los cam- pos. Quarací poroapi ca- tú,abraia el Sol. Ayeíurua pi, quémeme laboca.Opo- roap? tata , abrafa -el fue- go- Hapít. r. Obediencia, Qtorgar,conceder, honrar. Cherápia, ra: obedece* hp- ra,&c.h.gu.Nia cherapu- ri che tu, no me concede mi padre lo que le pido. A Li- pa, yo obedezco , otorgo, &c.bó.hara. Poroapia ha- ba, obediencia. Poroapía* harajobediente. Häpiipi'- ra chéjíby obedecido,hon- rado, &c. Ndápóroapiari, no obedezco. Ndataima- íangatu riiguaigúapia ha- rey , no es buen hijo el que no obedece a fu padre. Ahe aé nacherecó mbc ;ie ■ apia vcari cherapicharupc,eílor m que me obedezcan , el haze que no me obedez- can. Tupa ¿ande quait aba ñand-ndahapia reymbicé- re, hemos de obedecer a los preceptos Bitiincs. A- fiáñeendihapíarichcr.e , 1:0 ha de fer obedecido el de- monio. Ahapiaricc ráíafi?, obedczcolc muchojhcnro- fe. Yporoapl¿ricéahe , ,cs muy obediente. Foroap ía rymbae,inobcdicnte.Aha- píir^teychuréj.ym^rnga, cumpii íiífuíloendaríelo. lupa chapia chcímuéha- gúcra,ccncedicmc Dios lo cuele'pcdi. Ndchar bri- ce Tupandeyé i urehagúera ndepoch¡ramo, por fer tu malo no concederá Dios loque le pides. BaptÁ. Turmas. Vide ,a>iá. Hapi cha, v . Semejante . V. Tapichá.r. fáffiX c.d. K¿p?, cue- Nna mar. ■i ä 9 ¡a « i TESORO DE LA i I ^: I mar. y ? yá, pegar, atizar el fuego, juntar. Ahapyña,yo atipo ,nga,ngara,hafa.Na- hapy ñangy,no atizo.Ehapi mime ñand.e amotarey ba- gue :*a, no atizemos enemíf tades paila das. A tata rapy- ña, atizar el fuego. Naha- pYnängábi , no fe ha atiza- do. Ahapyñrí fti api í, amon- tonar la baííara.Equ i han* de íti api rapyñan2a,vea juntar la bailara de nueftra chicara. Peheangaipa ra- pyña ymSmbegüabo Pay upe, examinaos para la có- feísion.Yyaraquaabymbác quapichálngaipát kíro oha pina íha hecoapotabo, los malos que no tienen juyzio ponen la mira en los peca- dos ágenos para imitarlos. Htpípaíi. Entrepiernas. Cherapi pai% mis entre- piernas. Ahapipaümbecá, abrir por las entrepiernas. bo.hára. ibiráracang api paS_, la capacidad que ay de gajo a gajo. Hafipé.Embe-s de la co- fa.h.gu. Guapipcbp oí; ef- ta del rebes. Na guapipé < bo ru§3aí of,no cfta del re : bes. Hapipé-cbti ámoridé cheaó , veftime la ropa del rebes . Hapi pébo amSndé . idem;Cherecó apYpébo ca- ta ayeó, refiera pichara recó agui , vino al rebes de mis próximos. ííse guaptpcbo oguereco chemopínímbo- tábo,conequiuocacion me hablo para engañarme. Ahapipepíjquitar la carna- da. Ahapipé ibirog, alifar pordedentro» Mbaep/ra- pipé , la parte de lacarna* ca del cuero. Emoy mbae- pí guapipébo, poner el cue- ro pelo arriba, y la carnada abaxo.ibrra rapipé,el deiP taje de las foleras,q han de effar vria íbbre otra, Mbae pi r apipé ibiróc ara, zurra- dor. Hapipé&áng. c.d.hapipc, lo dedentro, ybang, torci- do, doblez. Ahapípébang- yo lo doblo. Ambo apipe, bung,hazer que otro lo do- ble. Ndahapipebang hábi aó , no fe fia doblado la ro- pa. Hafipi. Verenda mulie- ris. Cherapipí,ha,gua. Y < mss. rs^rr^r^^-r^ j» ,^ LENGFA GVARANT. Hapiro. Llanto, cantan- do coíä-de-dolor. Cher api- ir?, me lloran, h. gu. Aha- f>iro,yo lloro.mo.hára.ha- ba. Añapiro. idem.'Nañä- pirogi'no lo llore. Aíicapi-» Yo y Uoraríe a íi mifmo. A- mSfioapyrp , hazer que fe lloren. Elnpíro neangaipa paguera,llora tus pecados, Oneäpiro tei' añaretame guara , lloran fin remedio los del infierno. Hopo. Raíz, cimiento de edificio. íbir á rapó ,raiz de árbol. h.gu. ibuta rapó, cimiento de pared. Hapö- ymbae , cofa fin rayzes. Ñdahapo aguiyei,no tiene buenas rayzes , y cimien- tos. Hapofrxif .1. Hapó hei- quieima\l.oyeaporug?íma, efta arraigado. Ndeyhapo rugí" rage , aun no ha echa- do rayzes. Guapo ari he- ñoi^rota de la rayz. ibirá quybonguara ibrar amo ño ñapólos arboles defta tie- rra echan Jas rayzes en la fuperficie.Ahapo óg,arran car rayz,es.Ndahapoogcá- bi,noíe ha arrancado. Aha- poog cherecóaycüe ima- ^ ffuarcrájdefarraigar vicio s antiguos. Chercco .märan- gatú,ndahapoi-rage .l.ndeí hapo rage cherecom ira-a- gatü, au no he echado ray>- zes en la vir ai l.H ipóqui'-: bité hecó marangatií ,'auií efta tierna la virtud en él. Hapoyi hecó marängatu rehé , efta arraygado en la virtud. Haporugí'baeypirú amí qúarac'ipu cáramo } lo ,que tiene chicas rayzes íe fuele fecar en el Verano. Hapo ü .1. hapo ou", rayz grande. Nde'y guapo coco- gíränio rang£, dizen al que no acude a lo que íe le man da ¡ y no íe leuanta preño. Ndéy oangaipá rapoobo rage, aun no ha deíarr'ayga- do íus pecados. Cherapó eiquie yape guyt'enS , ef? oy pertinaz. Cherapó eiquie- yape guitena herobiá ef- mämS , eftoy firmé en no creerlo, ó no quiero hszer loque manda. Cherapó ei- quie yape gui tina Tupa rerobtabo, creo firmemen- te en Dios.Pendapó eiquie hápe tef peníúa peangai- pa pipe j muy tenaces eí- 3 ^ « ^ i 8 TESORO DE LA tiene con el miembro geni- tal d* toros, o antas. E i ra- quai , puerta de las abejas que hazen como Muta de cera. Haquai mbucú , la puerta larga de las abejas, y también lo d : .zen al prln • cipio del ouillo. Haqueóg .c .d .Ha .num . i l y,ique, íado.y.og. num. 3. tronchar, torcer, doblar. Che raque ó g ., me tronché, h.gu. Anaqu-og ibirá,tron char arboles, torcer palos, y doblar vara. Ahaqueog cheyíbá.Layeyíba baque* og , tróncheme el braceo. Amboaqueog, troncharlo a otro. Ambo aqueog yny- mboj vrdir la tela. Nda ha- qvieo habí , no eíra vrdidp. Ohce raquea hará au ai- pó,no es hombre que cum- ple íu palabra. Peacueoí ímé , Tupa ñeé , no que- brantéis los preceptos de ; 'Dios. Checquay taguera- queogí hára ahe , no cum- ple jamas loque le mando. A ye eco ai haqueo, vencer íus país iones. H ¿quien él Y ide .T aqui- cúe* eílais en el pecado. Ha^ui. b. Punta. H.v quá , tiene punta. Nda ha- quáy, no tiene punta. h.gu. Ahaquá boa a , a hazírle la punta. Nda ha'gua ¡boñagí" rage.aun no le echo la pun- ta. Haquá. tere [-, punta ro- ma. Haquá ob/ypunta agu- da. Ahaquá mboateré , ha- zer h punta rotna.Lamboa quáteré , amboaquá obí, agucar la puta. Haquá ap£¡ coía deípuntada , guaquá- bo.oaxayó de punta. Gua- quábo amoí^puíelo de pun- ta. Ahaquá tícaí , doblarle la puntica. Oieaquáticaí, dobíofele lapuntica. Aha- quá ó j Tacar le la puta. Nda ibira raquá ógi, no han he- . cho puntas a los palos. ¡ H.iquTu Membrum ge- nitale. Gheräqwäí. Mí. h. .gu. Haqííai ambop/. Prse- , putium. Haquaiapíf; muti- lado , circuncidado , oque naturalmente eítadeíclla- do. Aheaquaí ambopíyc- . pepí;, deíbllarfe como para tener polución. Tapií ra- qualíiaj dizena\Iacanr f fí in- tuía , por la apariencia que LENGFA GFARAÑI. r# Mata: Efpiga.Vide.há.. Hará. Participio. V.ha. num.4. Harí. b. No creer lo que le dizen, rechazar, contra* dezir ai que le acufa , o di- ze algo del. Harí haeché, no lo creo, no es afsi,no ay tal cofa. Tu harí, y como me enfadas.» lo miímo que tiapa.V.tu.nura.i. Harí. b. Efcóbajo,razi- mo.h, gu. pácoba rarí , ra- zimo de plántanos. íbapy- ta rarí , r ázimo de dátiles. Vbararí,razimo de huuas . Ambo aríarí ymboyacecó bo , hazer razimos , y col- garlos. Aharibó, cortar el razimo.Haríyá,abre el ra- zimo. Aharí mbobu , def- gajar el razimo. Peteí" ha- rí racang ernbobú , quítale al razimo vn gajo, Harí paumeí ía , en el eícobajo ay poco fruto, íápocäng harí.ídem.Harí á,cayofe el razimo. Aharímboá, qui- tar el razimo. Ahaíibíquí, deshazer el razimo , y dt£ hazer pinas de piñones, &c. Hiríhá. El fr uto del ra- zíalo. V. harí b.num. 2 . Haro, Guardar. Chera- r o jme guardan Ji.gu. Ahä- ro,yo guardo.mo.hára.ha- ba. Harohára, Guardian. Naharoí , no lo guardo. Guaroha poreymo oyaba. huyofe por andar íln guar- da. Tupa tanderaro , Dios te guarde. Eharo oyrande- ramS güaramä , guárdalo para mañana. Caar uranio gúííráma,para la tarde,co- £mo gufträma , para por la manana.Pihayéíämojguä- rama, para la medianoche. Cabara rar8hára,cabrero. Mbacá rar8hára,baquero. Ángel ñande rá'rSh ara, Án- gel de guarda. Cury nabo ñanderäro oí'na ñande Án- gel , todos los momentos nos " eftan guardando nuet tros Angeles. YmarSnga- tubae , guarohára Ángel om8ngeta,los buenos con- uerfan con fu Ángel. Harú. Danofo, contra- rio, lo que echa a perder, impediméto.Ayéharú,ay~ pó che epípéjcótra mi es lo qdixe. Angaipá cheráruá, lo i**» n I P | i TESORO DE LA lo que me haze daño es el pecado.Ñda cherái uabí pi rá.norne daña elpeícado. Etfimé nderaruá, no co- mas lo que te haze daño. Anear o cheráruába gui, guardóme de cofas dañó- las. Oñsaroyrnbae güarúa- ba gulhcáyebí , el que no fe guarda de cofas dañofas racae. anga ráruába angai- pa,lo que" haze daño al al- iña es el pecado» Aharu, dañarle. Caguí mbae rá- ru^el vino es dañofo.Men da raruába,impediméto ele matrimonio. Peteí'angai- pa ño,angaráriiá, vnaeoía fola es danofa al alma, y es el pecado. Ymendáráruá- ...beyffiojOmedáne'jCafa rafle fino ay impedimento, ñoa- n;í hecóramo emboáruá mandara , ei pareritefto es impedimento del matrimo | nio.Mendára amombeú ha ruá i pó guiyabo,amoneíló a los que'fe han de cafar por fi ay impedimíento. Aharu teco márangatú, hize con- tra virtud. Aharu chere- mbiapó.hize contra lo que auia de hazer. Oyoharú, cchanfe a perder vn'os '.£ otros. Teco märangatu, hae teco angaipá-oyóara, impidenfe la virtud , y el vicio. Ambóecó háruá, échelo a perder con malas columbres. Penemboeco áruáirné teco pechi rehe, no os echéis a perder con vicios. Hatapína. Atizar. Vid. Tatá,num.i. Haty. Punta , cuerno,*!. g. ibir a hati; punta de pa- lo. Mbacaratí', cuerno de vaca. Baca hatí' pébae, ba- caque, tiene el cuerno que- brado. Ao hatí'bae , paño có puntas . Ayurupí aó ha- tíbae,cuello de putas .Yua- tí'checinú,hincoíeme la cf- pina -Amo atíatí poner pu« tas de hilo , o púas, o pun- tas en la loca quádo la ha- zen", y cofas ferne jantes. Ahatíboñajidem. AmSat?- bu , poner tres o quatro púas en la flecha para acer- tar bienalpaxaro. Chepi- api rañ aycöhati'öca , voy pifando con tiento por las ef pinas. Mahatí'hatí'pän- gaíqes eñojtienes afeo , o re- LEKGVA GFARANI. m rehuías tocarlo ? Hatihdé tfndé ramo abatí , ya echa efpigaei maíz, o razíalo las pacebas , o íu fruto" el guembe,&c* Haíi. Interjección do- lenri.s,y admiración. Hatí araya etey pía araay ! que fiempre ha de fer mal tícm pb!Hatkhemiía hendu ey- rno rae! ha que no he oydo Miffa! Hatí.c. d.a.nusn . 2 .y .Itfi . baílura ? heces, vagado, ho- rado , afsiento de licor, h. gu. C|gu* raticué , hezes ■del vinb,afsientOj&c. Ha- ti hati,alsientös.Cägu2 ra- ticuehuu, cfla, deshecho el aísicntodc la chicha. Ta- tuares rati cuera , baga c o de cañas. Haticueraobú, íübcn arriba las hezes , o eípuma grueíía.Ahati cue- ró^quitarlc las hezes. Ei- peyü tata tahatibá , atiza el fuego para que fuban las hezes arriba. Ambo atibu, hazer que fuban las hezes. bo.hara. Ahatipeá , apar- tar hezes. Hatfcuereragui c:iguí ygeapi heca cangatu ñabebs í eguí nabs ab% ymärängätubae , yparató" l iré , aba angaipa pauma- gui aracañyramojhecacan- gätune. De la manera que apartando las hezes^ queda el vino claro , ais i queda- ran reblandecientes los buenos , íiendo apartados ele los malos el dia del juy- zio. j. Há/i.b.c.d.há.num.6.y, ti*, num. 1 7 . lugar frequen* tado. Cheñemboehatiba, lugar donde fuelo rezar , o aprender. Chehohatíba,el lugar adonde acoílumbró ayr.V.ti.b.num.17. Hat i ai. c.d¿ hatí; puntad y. al. garauato, ticííb, cn- hieílo. Chehatiaí , eíloy tieíFo enkieño. Ambcha- tiaíhuiba hecc, flecharle mucho. Obibí' huí guat /ai- ramo hecc , Ikuaua las fle- chas tieíías, Hathi huí re- • rahábo , va muy bien fle- chado. Chebo atíaimbia, hanme flechado mucho. Cuiy hatíaí , el erizo fe ha .armado, íbíYá hatíaí gua- tí'árí, efía el árbol lleno de efpinas enhieflas. íhatiaí oiquie igápe, entra el cho- Oo rro © I TESORO DE LA i I W- li tro de agua por muchas partes en la canoa, chifgue tes de agua. Añ-mbo atíai yeguacabarí, hemepuefto muchos dixes , galas, &c. Yáhatíai, tiene el cabello tieíTo,o erizado. Anemboá atíai, crizofeme el cabello. Aricmbo a atiai quíhiye aguí, de miedo femé eriza- ron los cabellos. Hatifi. Carrillo. Vide. Tatipi. íte.b.c.d. Taú,fantar fia,adiuinanca, pronoñico, fuceffo , coger el efpiritu, atraer ía voluntad del au- fente , y por efío los hechU zeros acometen a abracar elayre como que quieren coger alguna cofa. A haú Perú mano hagúama , adi- uinar la muerte de Pedro. Ara cherú habí ohaú, adi- uinóeldia que determiné venir. Guau yacatu túri, vino el mifmo dia que di- xeron,o pronofticaró. Che rémbiaúhupííúri,fucedió comoloadiuiné. Ndoaca- tuí cherembiaú , no me íu- cediobien mi adiuínan^a, o agüero , o no me creye- ron. Haú haú hendagúepe, reprefentaíeme que el 1 ä en íu lugar. Haú haú chébe cherú Soguera checetípe, reprefentaíeme en mi-apo- fentoel alma de mi padre. Haú haú fíate hech áca che be,antojofeme que lo veia. Haúhaú. chébe chererecó aí hagúama, imagino q me han de tratar mal. Haú haú. chemano , reprefentaíeme mi muerte. Tú nda haúbi, pienfoque no ha de venir. Orohaíi, digote la buena vétura.Cheraúime epé,no me pronoñiques. Mboraú aypQ^eseííe pronoñico, adi uinanca. Chequepe ahe- chagaú , vilo entre iberios. Taú, lavifíomTaugué, l.taumí; fantaíma. Añe'm- bo aú aú ymeenga.hhau haú ymeenga, dar muy po- quito. Haú ha¿ hechaca- gúe chébe, parecemequí loefíoy viendo. Haú.haí nderaihú chébe,tengo pre ftnte tu amor. Haú haú tä mo Tupa raihú ñande be' < íi nos acor dallemos de a mar a Dios! Haú ramí'aca ñy ,defaparecime.Haú hai níin &ä&- LENGFA GFARANL 146 nunga ñanderecobé,es nuef tra vidavnfoplo. H¿w*&i.r*c.d.haíi,agarrar, coger, y d. á. tomar , aga- rrar, coger con la mano , o con otra cofa hazer con tiento. Ahaubá,cogilo.bo. hára.hába. Ahaubá plqu'í yrupe pipé , coger moja- rras en' cedaco, Ahaubá checóta , barrer con tiento el apofento por el poluo. Ahaubá oyababae,agarrar el que huye. Ehaubá aubaí nieñee ché.beti, ola hablad con tiento. Ahaubáubá no- te yyapóbo , hago poco, o con tiento. Oyopoaubá, arrebatar entre íi las cofas de las manos. OüCmbaeau bá mbiá oquapa,andan a la rebatiña con fus bienes. Chembae aubá mbiache- rerccó bo, andan a la reba- tiña con mis bienes. Che- raubá, aubac mbi á chere- recóbo Gheraihúpa, anda- tian en competencias por detenerme. Ahaubá yya- póbo , hagolo con tiento. Ehaubá yyapóbo , lo miC- mo que, Emopapä' , hazer interpoladamente , o^a pe- damos. Ehaubá ubsumé nde angaipába eñemombegüa- bo,no calles pecados. Ehau bá ubá aubé nderecó po- chi amo , dexa íiquiera al- gunas de tus bellaque- rías. . Htu bae. e . d . hau . fanta- fia.y .aé,eílb,dize la India, eíío es coíadeayre,debur- la.no lo creo. Haubé . hhaubet ./. baitbi. l.haubié. Aduerbio cauíál, por eíío*Haubé chemärän- gatú chembo araquaa ha- guara rehéjpor auerme co- rregido foy bueno. Haubc catu guiteyquíabo, entré a coyuntura , con buen pie. Haubé ndouí, ventura ha íido,que no lo comió. Kau- be ndaqueri, no fe que ten- gozque no duermo. V.nda haubié. HauboJ.haaba. c.d. hau, fantaíia.y.ro. poner, agüe- ro. AhaíibS yyaiama rí, echar fuertes para ver a quien cabe. Gheraiibo, di- xome vn agüero , prcnofíi- cc.ha.gu.Guaübórainoofie moyro, enojofe, porque le agoraren. Aporaübo, gni- Oo 2 te- _p TESORO DE LA tecóbo, ando echando pro- noílicos. Güira aíibo, pa- xaro de agüeros. "Aguira aubo,adiuinoque he de ma tar paxaros. Apira auba, juzgo que me ha de y r bien en la peíca.Hebae ahaubo., pienfo que me ira bien en la caca. Guiri ñ£e rehé mbia ahaubo , por el canto délos paxaros eché agüe- ros alos Indios .Ahaub&aí, malos pronofticos he echa- do. Abaüb8&gatü.,bien le dixe lo que le aula de fuce- der. Mboráubo amopéere robia rae \ has creído en agüeros ? r Hae ae oyeaubo, él fe pronofticó fu fuceífo. Mmboraubíyara,a§^rero. Haub% idemque haubo . H, ante. E. La H.'y la C. fefuelen vfarvnapcc otra. Loque pertenece a la H. fe pone aauí. Loquea la C.veafe Ce.n.3. Hl. Salida.lxS. Ah3,yo falgo , aunque no fe vfa en muchas partes , fino , ace, guicema, a falir, c embára, hernbará, hcmbaba. Che- r^noh % me íacan- . An©h?> yofaco. Yhc'ma .1. yñohe- ma,yñohembára,yhemba- ba . A heh% vazlar [; Ahay h "f- naa, voy a vaziarlo. Óne- híchébe .1. orÄhechcbe* defentrañalé en darme. O- íiehcndeteímbiacúpa,vie- ríen muchifsimos. Anche cheriéramo , voy me de cá- maras . Oponer and ápe o- guenohe cheheguí-, con im- portunaciones me lo íacó» Oñ°éhe eí chera?, tener dif- tilacion , ©pulacien invo- luntaria. A ñohe enerar yp*r pc,feminare intravas.AñS hlcherai yyápeárämo ñoV terminare extra vas. AmSm^he , facar por eí r aftro. Ahaqui c üe m8m 8 - he , bufear por el raftro. Cheraquic^ié momohemo cu , vinommi fegraimien- to.Amom8h€chereeóma- íangatú mbía renpe , pu- blicar fu buena vida. AmS- mShete'Äpe hecoangaipá- ba , publicar fu mala vida. Chem8m8heteiípe,f£ccmc en publico. ChetyhabngUJ chcrcnShe , faceme de ver - LENGFA GFARAN1. 1^7 guerra. Ayeipi momohe, mirarfe a la redonda. He. No fe. Abapuguy? quienes fon eííosíHe^no fe quien ion. Hémdaiquaábi, no fe, no io conofeo. Hé.pro ahe.hola. Eyno- tequehejhola efta quedo. Eyapóque he > mira que lo hagas hola. Hk Sabor.He catíi, tie- ne buen íabor. He catúqua racjí roirämo , bien íabe el Solquando haze frió. Am- bos tembiu , dar íabor a la comida. Ehäa tembiu he rehé.l.he he hera.prueua la comida íi tiene íabor. He ata ñote.l.héhé ñote,algun fabor tiene. He ai .1. hepo- chi , efta muy fabrofo. Hé catupiri.idé. Emboé tem- biu caá eáquá amopípé, da íabor a la comida con' yer- uas olorofas. Amboéaí ca- tu tembiu, aderecar muy bien la comida. Tembiu ©mboé catu cheíuru,hame dexado guítofo la comida. Kdacheiuruheí, no tengo gufto en k boca. Ndahei cheiurú. idem. Tañembo íurué mbae c guabo, fabo- —> rearfcNndakí tembiú.eí- ta deíabrida la comida, coóreramari aico tebe, ne* ceísitó de íal para Talar la carne. Hecatti Tupa ñee, las palabras de Dios ion fa broías. Tembiu guepipé omboé cheyurú, la comida me ha íaboreado. Cheyu- rué, tengo íabor en la bo- ca.Chemboynruc chercm- biu, dame güilo la comida. Pira récüeramí" ó, eflo fa- be a pefeado. ce ó re, íábor de pefeado, Mbuyapé ré, fabor de pan. Cherecatu- ychupé, foyle agradable. Manáyagüera aracaé gue- pipé oñembo^có oguare- raupé , el maná en el íabor par-ecia carne a los que lo comían. Acoí Sacramento Chrifío rete reneguara, mbuyapé hae cagüy gue- chacábayepé , guerehé ae teñe Tupa róó , Tupa reté haéte eatunänga,guetS re- héoñémomilndábo , el Sa- cramento del Altar , avnq parece pan y vino en el fa- bpr,es la carne de Chriík>, C herec óhecat ugui tec óbo, eíloy bien acomodado. He 4 ■i h^i % & w í I I 4 b I TESORO DE LA He. Cofa que cuelga ad- íierente , fuelenfele llegar las partículas, ne 5 pu, páy. Hen'epú , todo lo que cuel- ga fin orden, y a los andra- jos,&c. Cheaóhepu, efta hecha mi ropa andrajos. Chehepú,mis plumajes fin orden , y todo ornato que cuelga. Anembohepíi gui- nímboyeguábo , ponerfe mucha plumería que cuel- ga, de aquí fale. Ya, hé,có, colgar. Ayahecó , yo cuel- go. Cheangaipá hepugue pugne nam8mbeuí,dexé al- gunos pecados , o circunf- tancias por confeífar.Sirue al rec:proco,ye, en las ter- ceras perfonas. Oyehegui, de fi miímo.V^ene.V.ya- cecó^colgar. . . He. Bueno,buena mano, ventura, comodidad. Che- pohé pindapoíta, tengo ven tura en la pefea. Chepo ndahei pindapoíta,foy def- graciadoeniapeíca. Che* reeohé guarynyámo , foy venturofö en la guerra. Cherecó ndaheíguar mí'no, foy deígraciadoen lagúe- rra.Cherernbiapóhé , ten- go buena mano en obrara Añembiabiquihé 4 , tengo buena mano en guiíar.Che hecatú mbae recábo,tengo ventura en hallar. Chehé- catu. guicema cheyucáha- bangueragui, tuue ventura en efeapar con la vida.Nda heí ahe oyucábo, notuuo ventura de efeapar con la vida. Añernbo eco he ca- tu, hagome venturofo.Che reiquié hecatu , entré con ventura a buena coyuntu- ra. Araé catu , coyuntura, buen tiempo . Añembo¿, pongome bien galán. Ye- ruré Hecatú ramboéndé- be, tere yerurc ychupé , íi hallares buena coyuntura, pidefelo .1. yérure é catú ñéetacengéramS ndebete- re yerur é. idem. Nda che- reiquié hecatu, no entré co buen pie. Teco heá,como- didad. Tecóheá chébe, fu~ cediome como defeaua. Gherecohéhape aycó,efxoi acomodado. Amboecé he catu herecóbo, acomódelo bien. i. dile buen cómodo. A que he guitúpa , acomo- didaíTXate duermo. Te- LENGFA GFARANI. 14S -Te'cahé, buenos ojos, q vén mucho,y fon material- mente buenos. Te$á he ca- tú pipé emae cher/ , míra- me con buenos ojos. Che- recándaheí etey , veo muy poco,tengo cataratas . Nda heí chereco yehupé , no tu- ué gracia con él. Añernbo seo hecatu yehupé , tuué gracia con él. Significa liutandad , va- nidad , deshonefíidad , fic- ción. Che ndahé, foy liuia- no,&c.y*oJíee ndahé,idera quod, ñee teí^ palabras va- nas , fingidas , mentirofas. Abindahc, hombre no ve- rídico , fingidor de coíks* alauador de fí. Teca ndahé.l.ca ndahé, ojos deshoneítos.Angaipá ^andahé, pecado deshonef- to. Añemo candahé, hago- ' me diííoluto, Hecó ^anda- he ahe, es hombre difíblu- I t0.Ndache9andahei.no foi ' diíTolutQ.Nicandaheíahe, no es diííbluto, mentiioíb, ni fingidor, Nandécanda- heí,eres hombre recogido. Teca c¿andahé rerecohá y yabaeterecó pi Tupa upé, fon odibles a Dios los clií 1 íblutos.Cuña c2ndahc,mu ger libre en mirar desho- nefta. Oñemocändahé cu- ña, hazefe deshoneña , dif- foluta. Arnae c;andahé,mi- >: rar deshoneña mente. Te- co cjandahéri año ñongare quára.l.tecandaheri tequá- ra , dado a liuiandades , a deshonefíidides. Cherere- co candahé , burloíe con- migo torpemente. Teco eandahe gui apoí.l. ayeecó candahé i,he dexado liman aade.s . Amomburü ímá teco candahé, yahedetef- tadolas liuir.ndades. Nda ñembopobet c anda-he che- rche, no quiero ya en mi li- uiandades. Apocé canda- hé hecé, deshoneftamesite le toqué. Candahé ey,ho- neftidad. Nachetändahei, no foy íiuiano , mentiroíb, &cGhe na cändabéf üguaí. LNda teco candahé tequá- ra ruguaí, no foy amigo de deshoneftidades . AñcmS candahéey, hagome honef- to. Pchcmocandahc imc, no os hagáis diíTolutos.I^a teco candahé moarüahára ru- r n r i i h TESORO DE LA nigua i che , no me agradan des honeftidades . Oar mim- beé hecó candahc,yaesccf ttimbreen elferdeshonef- . to.candahé rehé y hece ca- tubae, aficionado a desho- neíridades. Ndache hectí cíindahé rehe , no me agra- dan deshoneftidades. •. candahé ey haba .1. can- dahs rehe ey ,!. candahéri ey te;ó.l.c¿andah¿ri acama cyhá .L candahéri catu ey. 1. ^andihéií yhecerymba e h á . 1 . c andah é i i y y ac áí u a cy haba .!. candahéri ypi- tu^ey,{ionemdad. jandahe y mba é .1. can- dahéri oycóymbae .1. can- dahéri ey tequára .1. can- dahéri catuymbac .1. can- daherecó rencí'ndarey .1. c andaher e c 6 moaruanda- reyJ.c.indaherecó upé api cabí rey .1. teco candahé hobay chuarü harey.l. |ab- dahé guí oye í catíibae íl. candaherecó omboabaete- hára .1. candahegui oñem- boyeyaí J.tecó candahére- r8tyhára,honcíto. ácjsi. Muy fabrcío* V. hé.num.4. He &ymL Interjeccica de muger que fe alegra. H£%ík.Qlcr.V¿d.Te- aqua. Hebing. Sabrofo. He- bang coo che be , íabeme bien la carne. Hebang che- be qíiarací roíramo , íabe- me bien el Sol quañdo ha- ze frío. Hebahabang ché- becheñeeyl hába,quando me raíco me fabe bien. V* Tebi.11.2. '. í/^.V.Tcbé. Hebi. Afsiento. VideJ Tebi. /Wi.Sabrcíb.Vide.Te- b?.n.T. Hebhhv&. Punta. V.Te- bichüa,n.z. Hebobog, Ruido. Vidc. Tebcbog. Hjtorá. Hámagc.Vidc. Tcborá. Meca. r. Bufcar. Chcre- cá, mebufean. Ahecá,yo buíco.bo.hara. haba. Aric- cá guitecóbo , ando en íú bufea, Cherembiccá rupé abaño , hallé loque bttíca- ua, Hiyamburú nderem- biecarupc erebah'e coxte, aGi,afsi bien empicado es q.ue LEKÜFA GFJRJNÍ. que ayas akañcado lo öue bufcauas. Tupa ou. ibaga gu: ñanderecábo,baxöDios del cielo a bufcarnos.Ghe- guec á ra m 8 oñ einí'ne , íl lo bufeo íé eíco.rtelerä. Abahe- táoyaié guecáiaiBo , ay mucha gente íi la buícan.. Nda hecahábi, no íe ha buf cado , y ay mucho , tanto y que no íe cuyda dello, ni fe bufca. Chahecá ndaeti_bi ; ,= no fe trata de bufcarlo. líe car'ípi ofíemy , guecahára *4t • Hece.Vot éi,refatiuo»V; Rehe. ^/;.u; H(?df. Afar. Vidc. Te- ;; AHkäbo* Enhilar , enfar- tar.V.Tc^b8*> ^■Hechíig. Ver.Vide.Te- chag. (H.oíofl 'Hcchagäu. Defear al'au- fente.V.Techag. • Heehagi. Difsimular. V. Techag* Heé. Empellón, arraftrar; Chereé,me empelé. Ahec» gui jcl que es bufcado.fe ef? yo le/ empelo, bo. hára.ha" códe del que lo bufe a. Gue« ba. Chereé recchererecó- cáramo mbae ndoyétmbi, ; bo T eítanme empeliendo, en buícando , la coía no pa~ tratáronme mal. Oyeeéríi- j*€ce. mSoá, porque él fe impe- ; Uuo j.Y mirar .V.an.i,. lio fe cayo., Ave eé , voy 'arraítrando como, el tulli- do. Aye ebi eé , y r de nal- gas arraíirandofe. Ahebí naboyeéjlleuarlo arrañran do*, ollal , o cofas que tenga fílelo, o afs iénto. A ñembo- cé, andar afsi.Añe'mboeé- guiatábo , voyme contó- neando.Hyndó co ahe oñe- m boceé teí" oicóbo rae, íp. vifto , y como fe contonea. OmboíeérarnS hoá , impe- liéndole ie cayó. Ambo íbi * P £ c Hupcibu Diferenciarte. V.Tecó. HícobiLr. Trueco. Vid, Tecpbia. HicobiarZ. Trueco.VkL TecobiarS. Heca. Ojo". Hsca&ng, Claros. I$2C4pé, alumbrar. He:apía y át repét Heoarai. O luido * V.tejá. te ■4 « ^ s 4 5 ■ta) SE i f h í N ¡ ! h L ti 2#sre««^ra K'~i«gBSri»iagr í+rs*r i*¡/dr i*¡r&r-i*¡iár. TESORO DE LA ma,parte peligroía,en don" de fíeselo herido muere luego , como el coraron fienes, &c. Cheregüame chey bä, flechóme en parte pefigrofa. Hé„ gueguáme oyborämo curiteí'omário, luego murió en hiriendo- fe- Mtgv&iftgay. InterJeG* eion de rouge* dolentis* ay. Hegu2 zngamai. Es pof- fibk, dizen las mugeres* veis, mire esn que viene* 3 Begu&x. <£ana,voIun- tad,aficion. Che hegüéca- tu£uihóbo,quiero yivNda- che hegüeri, no quiero ye* Che hesite Bw porahei quaápa> tengo gana de fa- ber cantar. Yhégue eatu cjiepicica, ttmagana de co germe'.Aha'ngayhegüe ca- *ú áändemhptabibo, tiene muy buenas ganas el 1 de- moní^de engañarnos . C he hegue catu-guicjuebo,erlQy perdido,. de fueno. Chehe- gúe catú haihupa , pierdo- me por fu amor.Chehegue catú^ibápe guihóbo, defeo mucho yrme al cielo. Yhe- ec,hazer colgar algo que caiga a rayz del íiielo.Vid. ceé. Siotorgando,dize la muger. Hecque reí¡bien empleado es, afsi, ais u fíe?. Dulce,fabrof©,fa- lado,guftofo. Heembeté.l. tóe eté , dulcifsimo. Hee ey,defabrido. ffie hap€> dulcemente. Noñ^mboce- beí cherembiu chébe,ya no me da güilo la comida. AmSee f 06 , Talar la carne.. Núah^ci,noeítaíalado,o fabrofo. Yíi ee h^ngatu ie- péypiarébetef, aunque íus palabras fon dulces , tiene defabrida condición. m^ Afsi, afsi con la maldición. Heeynüpaha- gúera, bien empleado es,, que le caftiguen. Marque. Lo mifmo,aísí,. afs i bien empleado e s .. HcZque rark Aísi r aísi, dizelamugér. [ HJSque rea, Afsi , afsi, bien empleado es.. Hee mburuque rea > oque bien ¿mpleadojbien es,bien eita lphecho! H^u5.c.d.;heS 1 ygua: Üfi LENGUA GFAJUNÍ. 'ifo guceatu tccó marangatu- rche,es aficionado ala vir- tud. Chehececatu , foyle aficionado. , HA. Lauar.Chereiepc, iauame. GueirämS ndiqui aj, en laua dolo eftä limpio. Ayoheí , lauirjo, ta. tára. taba. Ahobei,íauar las ho- jas. Aypihei , Íauar la coía por dedentro. Ndindfcábi, no fe ha lauado. Arahá yhe ira,lleuarlo a lauar. Aychei lauarfe.Ayéyuruhei,lauar- fe la boca. Aiepohei, iauar- fe las manos, A.ieobahei,la- uarfeei roftro. Aiepihéy, los pies. Yepohéytába , a- guamanil, Mbaercíta güe- ra,lauacas. Ayepircy , la- ttarfe el cuerpo. Hef. Brindé.Cherey,me brindaró. Ahey,yo lc brin- do, doy a beuer, na. ndara, ndába . AmSngauheyna , brindarle. Aiporey , darle la.beuida en la mano. Che- porcy,puíbme la taca en la mano. Aheyuca ahí upe, hazer que le den de beuer. Nachereymy , no me die- ron de beucr.Nachereyhá- bi, no fe me ha, dado de be- uer. Nadie rey ndári , na tengo quien me de de be-, uer. Nachereyndareymi, no faltacpiémedédebeuer. Poroey ndäraaibtaiipc, eí q da de beuer a las gentes. 3 tíef,m . Aft il , punta de flecha", hufo , efpiga.h.gu. Huíbey/la efpiga de la fle- cha fnera de la caña, n ev, hafl i 1 de herramienta . h ey, el hufo. Hey mbáguá, ro- daja del hufo. Abáti rey, eípiga de maíz. Petéyrey, vna efpiga.Hey r amo,quie re granar, Hef cáca,ya ef* ta para granar. Ndey guey ciel ramo rage , mucho le falta para granar, McibL Fingidamenter Heibcoyapo , de burlas lo hizo. Heibenote hae y chupé , fingidamente lo dixe.Heybeñoterámo pae,' comoíi mera cofa de bur- la, HeybeiioterámS ym8- mbeguabo rae che herobia reymi , como íi él lo dixe- ra de burla para que yo de- xara de creerlo. JHVyL Rafcadura. Che-' reyíepé,raícame tu. Ahey í, yo le rafeo. Afiee^ h yo me Pp Y W¿ I ^*tf* 1 ii I t^k^r^^ &irAtA&f&ir&^f&^** TÉ'SO&OD'ELA acii5c!.Gup 7 äpe echones erí bolüiéndoelif^ 1 *^ ; HeyTu Apartar. Vide. . iyn. - ' llembä. Orilla. "Vide. Tembex. • H^¿r.Kefiduo. Vid. Tembi. ií^Hmo.Muger.V.re- ^có.n.2. 'H-cmhifí. c.d. hembó. y. (yip j apretar. Ahembipi mandubí, apocarlos, man- dubí s. Hembó, Versa, baílago, membrumgexiitale.ltáem- bó , hilo de hierra Cará- embó , vnas rayzes comeí- tibles,. que van prendiendo en lá tierra fus Bañagos.; "Vba embóyfarmiento.Che-' rembo ) membrum ceni ta- le. Ñaliembo^catúiyeti, aun no , echan rayzes los baítagos de las ' Batatas.; Hahemboa catuí cuman-; da ., líeua pocos friíoles h : yara.Hembo á api re, él vl- : timofriito que echó el baf- t ago donde -prendí o. Hem- bopi. C afeara debaflago. Bembo rup/ ay éupí , fui .trepando por fu baílago. Gu- r afco.na .ndárá. h n écfíb¿ Ja feñal de la fafcaWraV Añe e yí,raicarfe mucho-Aáeey í ü'cá,hazeríe rafear, ■mfnthä^ÍJJ- Tortero, oro ¿axa dérhúío. Vide. Hey.n.3. Wpt\ Arrojar. F. ytr.. num.i. jieyL Dexar. Chereya, me dexan.h.gu. Aheya, yo dexo.bo.hára. Aheyárucá, hazer quelo dexe. Ndahe- y arenólo dexo. Ndaheyá- ri arete ama Miílarendu eymo , nodexofíeftaalgUj na fin oyr Milla. ÍMocoí ¿ra aheyá Ghemiflarendu ,eym8 , dos días he dexadö 4i oyr Miífa.: Aheyá pafi pauchereco poxhi, a vezes dexo de fer malo,; ! «Cliepó eyarí ,no lo puedo alcanzar £on la mano.Ypope aheyá. l.heraymbotápe aneya^de- xarlo en íu;vdluntad^ y co- meter íHo.Chepopeoheya. l.cheremymbotápe £>heya, combtiorneiö. H?fzPe. De buelta.Che- •réy.ápe*, en hólni'endoyo. Kierev ápe , en boluiendo ¿u» Hqyápcj en .boluiendo w. ¡37' LENGFA GFAHANI. ifi Guembé rembópiyá, no fe deíuellabknelbaílíigo del guenibe.Herobopiri, defce llafe bien el baftago, ä'hag- embo, cuerda, ó baítago q fube nafta el cielo, víanlo para la dificultad de efeon- derfe , ö fubirfe ,ai cielo., i bagembo r amopae erehó - yepé eñe hegüjne , no te ef- caparas, de mis manos. Guembopipé chemoangai- pá, con íü miembro peco. conmigo dize la muoer. Hemorc. Vna eípecie de vibora, i Hmdí, Reíplandor, res- plandecer , luzir , encender.. m giiendtpap¿nrinde teca-. pe , alumbrónos con fu ref- plandor. Yaciendi ,refplan- dor de Luna.Tataendi,ve-- la enceni'áa, o apagada, luz del fuegjQ,Quarací en- di i Sol resplandeciente , a X cfplandor deí So'L Tec;a •en dr, ojos ciaras, y gar eos * Amaend? t ata , encender fuego. Amoendiyátatájfa-; car fuego con. pedernal., Amoendipú , hazer latir:. Amocüdipúber ájhazer r¿fr iplandecer mucho, Hendí- có ndic ó g, llamaradas. Hj£ ■ dípong,tíiallído del Riega. Hendiyá ; á , llamaradas grandes. Hendí pu , relu- ciente, Hendicuberá,muy ireluziente. Hendí vn? vní; íalir algunas llamaradas ■ ^nxre.elhumo , y de los re- lampagos.cntre nubes, c.d» hendtyh;íi,negto,y. (¡) di- mínutiuo.Amoendípuveog ,1 . Am apellido. Cherenotndába, oii nombre, apelldo. Perú benoi ndiba , Pedro es fíj &ombre,onombradia. Ta- ba renoindába , elnombre Étáu'o del pueblo. Ahe- ioí Mg?hage,"lkmar aprief Fa.AHenohenoi'.idem.Ahe- &fc heretep'tpe , llamarlo por fu propio nombre.. A- kt\o% íbifáyáruc& roba- |ue , acufarlo ante la juílU :ia.Ahen8tTup^chéreco- |b&háhap'i£fc.lltec®te. i>enga chererecó hape ahe- 181 Tup#; llama» a. Dios ea nis necesidades. Chegue- iol ram& tur i imandi, ea Jamándole yo luego vine.. ^ejiSieyrämSwmJíijf^ no le llaman , no íe menea? Hengi mbíra ahe, fulano es famofo, o acuíado. Hu- pirehe henSímbira , acufa- do , o culpado cen razón; Hcnoímbtreté che , foy hombre de mucha fama. Na henotrnbi ruguá'i che, no tengo fama , y no foy acufado. A o ahenoí ychu« pe, pedile que me dieífe ropa , o propuíele que me dieífe veftido. Mbaequirí' na henoi , coía ninguna le propufe,opedi.Hcnci ha- gue rif '4 ndaiquaá\bi, no íe como le llamaron al prin- cipio, o. como fue fu pri- mer nombre. H*»ö»<&Yide.Tcn&v dé. Htnondta. Vide» Tenon- deá. mnopift. c.d;re.r8.pu^, leuantar fignifica. amagar, a dar cé la mano, palo,&c. Chererdopua ; meamaga,he. gu. AheaSpuSí ¡ yo le ama- go^, o, ñara* CherenSpu # * íWiochem©Wií, espantó- me con el amago., Ehenq- pua teque ñandú, amedrea, tale., amágale» ¿ande reno- pu$ ■r r E H 8f^ i 4 m TESORO DE LA púa Tupa ^b^ffití¿$f$ r Sai o . i . t a § i pV pe , am edr en- tanos Dios con enferme- dades. Acoi nderací ha- güera Tupa nderenopua Ha ba note r la enfermedad que tuuifte , no fue mas q ama- go de Dios. Na ñande ní8- caíivrnbotábo rutila/ Tu- pa íianderenSpua ', hande- refaá haguama note , no nos amaga Dios paradef- truyrnos , fino para que abramos los ojos. Aheno-; püambotá- note bina > BO quería mas que amagar le . ; Cheguercpua ríre oñemí* chehegui , en amagándole femé efcöñdio* Chegueno- púa eymäm%niopuämbicé amelono le amagaramo fe levantara. Nahenopuamy, no le amagué. Aporoeno- pua, amagar mucho. He- nopuambiraoré | nofotros fomos los amagados. Po- roenopuace,amigo de ama- gar. ÁhenSpua note hece gdi poco eymo , amagúele fin tocarle! H?n8puaguera no Ijñ ! es hombre que no Kaze mas que amagar. He- nSptündéra W ahe, amigo de amagar. ■ f ) mdm Renueuo. Vide¿ TeñSi. H(ñü. 'Hinchazón. Vid. Teñu. ; ' Hepmt. Acometida, h, gu.Ahepeña.Yo acometo, arremeto.nlndára.Nahe- peñany, no accmeto. He- pena pe ñamo , a arremeti- das. Nahepehapenamo ríi- Fuaí ácc ymurängrtuné, el hombre ha de.fer períeue- rante en lá virtud. Chere- peha v arremetió conmigo Chaháhepeáana, vamos ¡ encontrarlo en buena y mí la parte. Oñoepefiambí; guatí í"mo, acometie*onf< los exercitos. Che gúe pe ñaramooíiemí; en arreme tiendo a él femé efeondió Ocárarupi oroñS epeña encontramonos en la calle Afie epeñä ucáychupé, hi zemele encontradizo. Alie peña ahe,yyapü cuera,aue ripiar la verded , arguirl de mentira. Cherí yapur ymopuahagüera ahepenS arguile quemeauialeuan do teftimonio. Chemba repi rehé , ahepena Per ca &¿£i LENGFA GFAKANL m capí t a robaqul, pufe ante ía jufttcia a Pedro por lo q mcdeuia. Hsfi. Paga. Vide. Te- P y - »4f#«3* Pagar. Vide. Tep?. H^/í. Colgajo.V:d.He. num.^. k Heqiubá, g.c.d.tecójícr. y, og,quitar, mudar de vno en otro, vaziar. Ahequa- bog,yo vazio* calcara. bo. hara.Nda hequabógi,no lo he vaziado. Ayequabóg,ía- lir de vn lagar a otro, Aye- iquabóg igara gui , defem- barcarfe» Ayéquabog che- cotí guí , múdeme del apo- íento, Ayéquabog che an- gaibáram8,heme enflaque- cido. Ayéquabog chequi- raramojhe engordado. Aye quabog checuirá gíji , he- me pucílo flaco. Ayéqua- bog cheangaibára g&i , he engordado. Ayéquaboggui pmomarangatábojheme trocado de malo en bueno. Ayéecó maräftgatííequa- bog , heme trocado en ma- lo.auiédo -fido bueno. A ye eco pochi equabog, hazer - fe bueno el que era tn-áío¿ Ambeéquebog ymoangai- pábo , hazer malo al que era bueno . AmCequabó ymSmarangatúbo , redu- cirlo a bien viuir ai que era malo.Curí aútamo pe- yequabó rae ' ó íi os tro- caílcdes ' ñemoñ ee cheremy enducuéra , cherequäbög, trocóme el fermon que o*. Nda hechági pendecó ai yeequáboPeeTupará ye bt yebi rireräm'o yepé 7 no veo mejoría en vueítra vi- da con tantas comuniones • Ayeápequabo,fuiporotro» camino. Amboyeapéqua- bó heroyabápa,lÍeuclo por; otro camino huyendo.Aye, pía equabog .l.ahequabog cheremfmbotára .1. aye emimboti equabog , mu- dar de parecer. Oñ^mbo-; yéquabóg mb'ía , hanfe' mezclado vnos con otros, YmSrangatúbae, yriangai- pábae abé , oñemboyéqua- bog,malos y buenos fe han mezclado. Añemboyéqüa- bóg angaipabiyára relié," mezclar íe con ruynes. i ©ñembóyeqüabog caguv CLq ' r¿ fe TESORO DE LA rehc, mezclarfe el agua có el vino, i Hequíu Tirar, arrancar, arrebatar. Cherequií, ti-. xm de mi.h.gu. Ahecjuií>yo tiro del. ta. tara, Anequií ha embd,hazer ( hilo de hie-- rro. Ita emborequíUaba, rieles , o hileras de tirar hierro., Cherequx; requik chemoangecóbo, amohina- mé tanto tirar de mi. Albi- ta requí'lguitecóbo , ando, arraftrando madera., Che- requii chererahábo , arre-- batome* Ahequí i i bi r á he- nSpuamo , arrebate de vn, palo para amenazarle. Ai a-, bequií , tireje de los cabe> líos. Ayabequiíher eco re- cóbo , remedar le é Ahiru, cquii chequ&e pucu , eche mano a la eipada,. Ahequii; íbrr á hap&ribé,arrancar e L árbol con íii.rayz^ JBcqui. hequiiramp éam8ndoróg,_ a puro tirar lo arranque.. Cheyíbaequíí, tiróme del: braco. Ahequiihec ¿angai- - piba yc^upe , zaherirle.. Cherequ'ii f cheangaipapa, güera momohemo- chébe, sainóme ,0 argüyóme de. mi mala vida. Bh%. Poco, ibaté hera emoí', ponió vn poco alto, Bmbo m quití. h£r a che- que a.mofna .ata mihama- cá, vn poco baxa. Heía amopaé herahábo>ac;as lle- uó. Aü.hera níherahábo. idem.Miní:bé. tí?x%: ebocoi aguí, vn poco menor que effe.ErQquahexa,paíra con ello vn poco mas. adelante. Aquehera, vn poco He, dor- mido. Ayapó hera , he he- cho poco. 1 ata her^' 1 am8 pacy es muy fuerte. Hecó marängatÍL hera ram8paé¿ fino fuera tan bueno.Ndou herandicéne , vendrán mu- chos,. Naherani oguerecó, no tiene pceo..£íache.hei : a- ni mbae rej:ecobo,tégo mu cho. Chemoherani^ mbae rerecó-uca e.ymo.chébej no me dexa tenermada. Ao hera,ropa vil. Aba he.rahe- raní i, hombre ruin de bur- la. Ayapóíiej a heräní,hago« lo. a poco mas o menos. Cherecójier a'Nr ar í, mi po bre. vida>mi pobre íer.Che rerecóherat-ítratpmemal, AmSherär& jthe, herecó- bo. LEKGVA GUARANÍ. iH w bo , no hize cafo dél. Aht' h era her 3, parecefele a efte als;o. Añemo eco hera hé rärn^ya me voy pareciendo a el en fus coíluaibres. Ö- Eirobo ecocúc fikaá'ftya íc va a íu antigua coñüñbre* ©nembo acfcué a hsr$n§ quiere recaer. Aji-moin- gaipá hera h&ai? eíloya pique de pecar. Ghehohá hci an^eftoy a pique de yr- me. Hnt. Por ventura, flui- da podra íér. A^a her ane, podra fer que vaya. Mbae her a panga ?qué íera. ? M bae her á,no fe que ferá.Na he- rändicéne , íera infalible- mente .Nomanoherändic é- ne,noay duda que morirá* Nomäno herandicéne,mo- r ir a fin duda. Na che! ¡ó. ce her andicéne, infaliblemen- te yrc. Ou h%a, pues aula devenir. Nderecbágheva heraramo tereñemí; fi por ventura te vieren , efeon- dete. Héra. Nombre.V. Ter. ¡ num.7. Her'iqxú. Fama. V. Te- räquá^ en ( ter J nombre. Here.b. paííar rafpando, rafpar , lamer, chamufear. Chereré tatá;charftufcome el fü:gö.Äheré tätäpe,paf- fario por el fuego,chamuf- qüele. Ahere y guabo , la- merlo.lti ymboupí chere- ré, rafpöme la piedra que me tiraron. Aheré huipi- pé, rafpele con la flecha. Ayeheca eré , tocóme el ramón , paíTcme por junto el ojo. Ahereb igara , cha- muícär la canoa. Mboca* bay í ohabe rebote , no en- carnó lä ba!a,íafpöle.Ohe- reblrebí n'ote,vn tantico le tocó. Guerebiréramo oh ó yepcguira , efeapofe el"j>a- xaro,porqüc no encarno 1* flecha, H^.b.Defempullamié- to.Heri hae ychtipc. Guar- da, eífo no. Hsrob'L Llegar júntame- te. V.bi.n. 2. %irobtíL\ Crédito. VideJ Robia. H robobo^.KxLiáQ.V'iác^ Tebol^og. Hg.Nombre trocado^ V.te.r.n.7. H.rof/o .Defprecio .VidJ Q*ä 2, Roy- i i I I *SK" TESORO DE LA 9 Rovro^num.i. , íiémgiik. No fe , no tie- ne mas. He r uguate, digo que no fe. 1 Hetd>. Muchos, mucho. Hetá- catt^muchos, hartos* fon . Het ácatufrl Jiet a ce r £ 1. he tai' , moderadamente fon muchos. Hetá raubi, no fon muchos. Hetáan- gaubí, idem. Hetaheta 1 , quilas feran muchos, y al- gunos pocos. Het a herara- mopac-jfon muchos. Hctá cer ^moderadamente. He- tá catu ame^demaáado le di.Héíá ) mu,chifsimo$, He tátendaba oymé,, harto lu- gano afsientö ay.Nda he~ Tai,no ion muchos.. Chere- tá,tengo muchagente.Nda cheretabei , hafe confumi- "domi gente. Chembaé che aocé guetáramo, abundo en bienes. Amboetá, mul- tiplicar .bo. hará. A ñemboe tá, agregar gente para fi. Gheretirämo pac , afsi yo 'tvmiera gente. a Hetá. Cercenar .empare- dar , cortar lo íuperfluo. Cheretá ? m: emparejan el ¿abelk» pox la frente. Ahe- tá aó , cercenar la ropa? Cheretobá pal abetá , cer- cenar la celera. Ahet á vru- £ua<¿úpép©,c€rtar las alas a las aues. A y e etá,cerce- r.arfe el cabello, Yeetápá- ba,tixeras. Cheaóguetá- raniona hene'mbáy, no tie- ne andrajos mi ropa, por auerla cercenado. Hetara+m* Pariente le- xano compatriota. C^ere- tarambetá, mis parientes los demlpueblo.Nachere- ta r a'my,ya no tengo nadie de mi patria.Guetaramey- mamo ndobiári, por no te- ner deudos , o CGmpatrio* tas no fe halla. Met^m*. Pierna. Vide¿ : Tetima. Hetíp. No aífentir , no "querer. Heti'p ndahayce- ne,gU2rda,effo no,no quie- ro yr. ¿JrfCu Oler y y. muy in> propiamente lo ^f:n f ojr? beíar. VidM.nu.2.y*. f yaj ;r num. 2. Aheíu , yo huelo.. Bga.hára.Cheretu ; me hic ien .Na het uni ,no lo hr e! o* coo GuetüíamS hoáípe, la «a^a, en.iintjeíKÍo que la S¿¿£¡ LENGFA OVARAN I. m la Han. olido fe arroja ad agua.. f{. ante Y. H?.H$ verdad f pt cgun- tahdoy reípondiendo, jun- tafe a otras partículas, co- mo fe vé-rá,íigni'íaca por po có,ygua£huu¡era Mo 5 b;en fuera, conforme a la partí- cula que fe le llega ..HiTama Bahendúice Mifla rae, por poco no oygo M fía. Hy ^ämö bina* hecháca rae, po- co faltápara verlo. TLumB pandero pái amo rae, mas fi. te perdieras . Hí'am a p é añar crome ehóbo rae , que &era de ti ñ te fueras al infierno. Híramondecañy- moeicóbo rae , e£uuirle a fique de perderte .Hy amo ¿acó gui manompraé, en verdad que por poco me muero -Hy. tamo pa i yñan- gaipábaeibapé chebo rae, es por ventura bueno que Tos- malos vayan al cielo, Hí- í am&pa fc, pue s aui a: de fer bueno , o fer afsi, &c. _ i ; tamo-, lupa ope erei- qiúer ang-:? , mejor fuera q «DJtriras primero en lalgte fk.HÍ'tanáo: ; ereñemSirib'eff ?%e , mejor fuera que te liuaieras conferido antes. Hí'tamS erehóMiílarénv du e-y -riré r¿é , pues como te vas fin oyr Mifia. fíí" nanga ahe ehírtáe. Tílpa- upe cctte, cierto que ya íe habueltOí-Dos.Hypaga* que aísi es? que tifo pajfia? Hy naga' , aísi es y aísi pa£ fa.Hipäga ereyapó raé?Í. •hypa guindé yyapobo rae¿ es verda i que lo kizlüt? Hy nanga' a yapó, es ve i dad que yo lo hize.Hf her a aya póne.LtayapoJ.ayapó-, qui ca lo haré. "Hy pac&afe oábo raé'es 'verdad que fu laño vino i Hy naco cubo, es verdad que viho.Hy pi- po cheguimañom ene y po- dra íer que meixauera. Hy pip&cñe crieyucábene, po- drá íer que me maten. Hy nac o T ííf>a ña nde r ai Ji « bo, verdaderamente que Dios nos ama. Hy naga ner abo, verdaderamente q lo trae. Hí'naga neangaipa, cierto que eres vn bellacOo : - Deíle hy , íe componen hí: r'o ? hindó,, con la. partí- la ? ?&l^l0^jL07&ir&¿r^r^^¿*& TESORO DE LA la,ro,fínalméte, haze,ndo, por la nariz, no vets,Tiodi- go yo, no lo auia pronofti- .cadoyo.Hyndotip' veis ya fo que .paila 1 Hyndocó típ y fiangaipa,veislo ya como le ha hechobellaco.Hyndo ucui ahe oHemboé mbeé au oycoboraé, mirenlo, q deuotico fe haze. Hiendo a h?i oñ embóete etc auñän- dú hóboTaé,mÍTenlo,y q gr aue v a.H yndó hyndó ahe y tvndi tyadi teí' ¿n oyco- bo'rae,Tnirenlo y que rrro.- deftico eílíu Hy amo gui- hóboraebiñá,esverdad ; q yo auia de y r. Hy amo che yyapóboraé bina , es ver- dad que yo lo auia de auer hecho. Hfs&nga cfiéymo- nvbeguabó, haétemara, es verdadque lo drxe, pero q ay para ello. 'Hyñ a,fi cier- to , íi ciertamente. "Hyya- mburu cjuerea, afsi,afsi co la maldición. Hiyamburu o^óbo añaretame rea r«, alia fue con la maldición al infierno. Hyíe, íi quiero, pláceme. áfnyé,no quiero nóme place. i Hr.Poquiilo.ñee fu are- có ychupe,vna&pa!abri!!as le dixe. Yin' cherchéis e£ callo cor mipo^ Aycgia cberapicl ä 'yuruhy, heme entonadcyhe dado ya críer habladora* to , a Imitación dectrcs.'Che angmei)hy- cbébe^bladcrcitc es có- tra mi en mi auilncia. Yhí* note oicó chepir i , fcquit o eíluuo conmigo. Amboete'- h% poco fe me da del. hy guata note eboeoí, eíío es coía de poco memento. Mbaeibípe güara r hy gua- ra tío te, las cofas de la tie- rra fon de poco momen- to. Hí. p. b. Lo mifmoque f gi Jrefregär-.'Ghehi,me re- ír iega . Ayohi , yo le reír ie- go.pa.pafa.Nda yohíbi,no le refr iego.C hembo íbíhi, me amara por el fuelo. Ayehí , refregar íe , Oyehí yquatiabae amaaägui , bo- rrofe lo eferito , o pintado conla lluuia. Angaipá hi- paba, purgatorio. Ayo.hi- cheatigaipa purgatorio,pi'- pene, purgaré mis pecados- en el purgatorio. ñemoiTi- beú pipé ayo-Ví cheangai- lifeÉfei- LENGFA GVARANJ. íÄ^ií^>4ír<öTHÍ yapaguera. , borré, con la. confefsjorv mis pecados. Cher e c-ai' pip c cheanga i p á . piáricué, ayohi , bórrelas, manchas ele mis. pecados, con lagrimas., Aoyepohi- pába , paño de manos .. Ao, ñetyhi p aba , lenzuelo de narizes. Ohirire hugui,re-- fregandofe. hizo, íangre.. Qhipápe oñembougui^idé Che hipa gucraha^ el re- fregón que medí me duele., Ayp^ipacatüig£ra,lUbrar bien la. canoa por dedétro, , >£ limpiar colas, por deden- tro. Hiá,, Calabaco.. Vidc la». Hi^Ruido.Vide.T£- apú>. Hibapé... Lacaicara.de la, fruta. V,Tibapc... H&z..Hebra,hilaeha,hi-- las. Aoribl, hilacha de. ro- pa. Ao3)í 'íbíbae,ropa des- hüaehadá. Guirapepó; i bí- bae.iplümaxo.rtada.con pe- lb;Áibiró: ( ypepoÍ quitar el: pelo alapluma j jo que im- pide a.efcriuir.; Caraguatá ib'ií pencas deque fe.hazen. aLuerdas.Ahibi enohe^des"^ hilacliar.Ahibíequiijdem; Arnbí cá amandiyü , des- calcara relalgodon. Aman dryu ibíata .1.. amandíyu r ibí yl ,. algodón recio , no podrido*. HiJbíndiyigi , no e,s, recio. Gui bi- p8b 3 r amS yyi, hilado el: algodón es recio ./ Áhapípé: íbírog mbaepí , defearnar. el cue- ro. Ahibiriamandiy uyear- menar el; algodón ... Vaca roo, ribi, hebra de car ne de vaca..Aiiibiró:biróccó.L aliíbi enohc exó, destiazer la carne en hebras .A ó i íbí- ré ámboyá hece, pufele hi- las., Hi^lx.d.Tíbi,fepul- tura,y,cí; efparcir íignifíca cauar,j">azer hoyo entie- r.ra,piedra,palo,&c. fin paf farlo. Ahibiccí íbírá , ca- uar el palo.. Ambo íbiccí, hazerquecauen., Bíy/u Siy otorgando, íi Kare,pla.ceme., " H.ÍJ/ÍÍ; Apartar, Ghere- yií \ me apartan, Ahíy íí,yo le aparto.ta.tára.bo. hará. Ambc if i í^hazerloapartar, Aroiyií, apartarlo junta- mente,, Hvn- %St^£5&é5^5£&*3r r +jt l ,*¿ti*^ TESORO DE VA . Hy»^é,c.d.-Hy.num.l. y,c.noquiero,no me piase. Hy#a. c. d. hí. num.i. y.yá.ciertoque es aísi,afsi it Ka de bäfflá* , otorgando lo que fe di ze. V. HÍ:nu.i-. ■ H'ío. Acción del que fe quema la baca. C bembo- bi óhi-ó cherembi u ; ha2eme babearla comida caliente. ChehiOÜa ó yguabo, comi- }o, aunque me quemaua,no tiene mudanc-aálguna, por que lo toman de la acción de í a teca. Híp . Lcxo s . h i p o h 6 aJIa va lexos. Myp heräiiaay 9 alia lo lleua. Mtpí). c.d.ti. agua liqui- do, y, (pii) arrojar -a§ua,mo jar íalpicandoyregar-.Che- ripíS, mojóme, aíperjome, fal picóme. Ahipíi,yo le tú pique , Scc. ta. tara. taba. Pay cherip» tipa ópe,af- perjome el Padre en la Jglefia. ipopá cheri pií,üil- picome el agua, hi potaba, feyíopp. tíyf€. Veis, Vide. ut tiurn. i . Hirú. Continens.Vide. Rírúí. tiíug. Interjecíon del que defcanía. H. j?Ä O. H0„ Idayyr^pa liar. -Che h¿,mi ida. yhó. oh¿. Ñda- chéhoccri , no tengo gana de y r. A ha, yo voy, creí ó, tu ,ohó, aque 1 . Gu i fe 6 bo .há- ra.hába. Aba ndepiri, voy a viíitarte , voy a ti. Tahí ndepípé , quiero yr en tu embarcac i on . T obc toh o , d e xa que fe va ya . Ahi he- rane, cote ra guihóeymSne, por ventura no iré. Taha Tupa ci upé tachepicvron- gatu .l.hece gumepicyro- ■mo , acudiré al amparo de la Virgen. Chehóhababí ndejr ra^e, aun no ha llega- do el tiempo de mi ida. Chehoeymo ndouricéne , fino voy,nove&dra.Chehó ndoypotáriv, no quiere que yo vayí.Ndebé nday pot á- ri,mo quiero que vayas. A- ñ&retame ñandehó Tupa ndoypotárimoquiereDios que vamos al infierno. Eba pó namdehopotar cima orna no . L ebap ó han deho pota- reympeíomanoj porque no íuef- LENGFA GFARANT. ij? fue (Temos alia murió. Eba- pó chehohá ¿ alia es donde voy.Na ebapó chehohába- rOgutí! , no es allá donde ■voy. Ohópotareympcfoñe mí,efcondioíe por no yr. Gheñ&nbiahHhó , ya fe me pafsó la hambre. Che- r ¡a* ho.coi tejquitofemeya d fedor. Ghenlmoyrí>hó ama , paííoíeme ya el eno- jo.NdacHerembiu hoi che- rae? ramo , la enfermedad me ha quitado el comer. Nacherembiu hoi gui qui- hryabo,no puedo comer de miedo. Oho ima íbirá , ya cayo el árbol. Ahaibi cotí, yr äzia abaxo. Äha tenon- de,yr delate. Hapcpe ahá, íalir a recebir alg.uao.Opi- tá pitam.8 ohó ? van apeñuf- cadQs.Oyoibiriorolió, va- mos apareados , acompa- ñados vnos con oíros. Orohoéhoé, vamos apa- reados. Oyougui ohóoa- tábo .1. oyohugui onóbo.l. petey tef" é ohóbo,yr cada vnode poríi. Aáagoihó- boj\oy corriendo.Cul gui- hoguihobo/ño, alia voy, y no hago mengua. Ahape- *-* cog guihóbo •■.!. ndapjgi guíhóbo.l.pigeyahá.l.abá- yépotabé, ir continuamen- te. Ho,b. Hojas, ibiraró, hojas de arboles. Hob api- cece, brotan los remitios." Hoguiboyu guabirá, ama- rillean los guabiras deba- jo délas hojas. Nda hogui- boyu borag'é , aun no ama- rillea la fruta. Hoqui.l.ho- quirámo .l.hobíahú , echar hojas el árbol. Hoc-ui, caer- fe la hoja. Ahob8ngui,deí- hojor. Ho ob^.l-hobcbi, hoja verde. Hó bírü.l.hopi tú, íeca. Ahobepi 1 , torcer hojas para has.er emplei- tas dellas. Hchóbae .1. hó catúbae ) cofa hcjoía.Guob rebebe ibira oca í ; el árbol íe quemo con fus ojas. Hobá. Abierto. Hohá d^tícnajefta abierta la puer ta. Ambo obá oquénä .1. ambo oque obá , abrir la puerta. Caá catú obá,mcn- tes claros. Ambocatu obá caá , limpiar el mente por debaxo para que eíié claro. Ycatu obápe ayeó, efíoy al defeubierto , en el mente. Rr Yca- Lli f, h TESORO DE LA Ycatuobápe Iefu Chriflo ofiemoííee aracáe , en pu- blico predicaua Chrifto. Añembo eco catuobá , mi modo de proceder eña pa- tente a todos. ñanderecó pabe ycatuobápe oí" ara Cáfíyrämonc>eftaran patea- tes nueñr as obras el día del juyzio. Ayepíá mbo obá catu Tupäupe , deícu- brir fu coraron a Dios. Añembo eco obá catuPay upe guiñe mSmbeguabo, defcubriofe claramente al Sacerdote en la confefsiö. Añlmboecá obá , abro los ojos. Añembo eea obá y na- bo atiáy ramo hecé,abri los ojos, y clauelos en él. Ho^,roílro. Hö^ai,bendezir. Hoba.%, encendido. | Ho&ií^,atrauefiado]Vide. Ho bú éu á, cont r ar i o]t obá. Hí^i^u^rSjCÓprice} Hobait% encontrar. J Hobafi ,1a fuperficie.] Hobei. c.d.hob.hoja,y de ¿L de burla , hazer a poco mas ó menos. Ahobéí yya pobo , hagolo mal hecho 1 Aboba aba cheapí'mojtraf quilomea panderetes. A* hobei heráhábo , licuólo mal licuado, dexo aleo, no lo lleuo todo. Ehobeyri- mé nde angaipapágüera mombeguabo , no te con- fieííes a poco mas ó me- nos. Ehobey emeque Mif- fa rendupa nandú , no enes inquieto en la Miífa. .Hobi. Cofa puntiaguda. V.Tobí,nmn.3., Hobi. Cofa mojada. V. Tobi,n.2. Hobi. Azul. Vid. TobL num . 3 . Hocá.V. A$océ. Hog. Ola , llamando , y refpondiendo. ' Hoga. Cofa. Vide. Og¡ num. 3. Hoho. Gangofo. Che- hoho,foy gangofo. Ho\. Óla^llamando. HooM. Suftimiento.V, ToSca. Hopa. Perderfe, Vide, Topa. Hopat'í Atar.Vide.To paty. Hofé. C afeara. V. Tope ká=- ■ÜEiSF^r; LEKGFA GFARJÑÍ. i/í Hopga. Pefíana. Vidc. Topé. mpíiá. Teñero. Vide. TopM. Hoqueoy. Atajo. Vide. Toquecf. Boquendí. Cerrar. Vid. Oqu'e,pucrta. HoqiM. Broton. Vide. Tcqirf. Hiqtäfí. Rincón, y todo ä la redonda de la caía a rayz de latapia y íuelo.ca- limeguá roquipi, rincón de ia caxa.Og roqui'pipe.l. ru?i amoy,paíelo en el rin- cón de ia caía, HoqíütÁ. Horcón de la raía .Vide .Og.nurm 3 . H. ante. V. H?\ ? En compcíicion. Pues ? HíiínáSac .? Pues quié es'Huaunipi panga yquaí ras > Fue s por donde fue? Humápehñvy? Pues donde eíla? Híimapacó yangaipá? Pues donde efía aquel be- Uaco T ,«ai P ,nüt-,mg. TESORO DE LA vifita nueflra alma hemos de eftar con quietud , y de- feo de oyr fu palabra. Ay- cotiliuahe, cogerle quitar- le en íii caía. Aháycotihu- pa , voy a verle en íii'caía. iNdacbecótiMbi , no me viíitá.Ndaycotíhúbi-, no le. he viíítádójnole he hallado en cafa. Checotíhú tapiara ahc, continuamente me vi- fita fulano. Aycotihú ti hit' bcjviíitarle a vezes.O-íehú khubéypipá > pierdefe el raítro algunas ve zes* Ok- hnbchubc heco maranga- tu.no es perfeuerante en la virtud. Ayehubéhube gui- túbo , a las vezes vengo. Kda guiiehubé hubébo ru- gufu ayu , continuamente vengo. Aíehubéhubé gui- ñemombcgüabo % algunas vezes me contleíío. Amboyehu hecóquaá A "yyaraquaá amboyehu i yyaquaabecóamboyehu, h; bilitaríe declarando fer ha bil. Afiembo áraquaaye hú .1. amboyehu che ara quaá , declarar fu hábil dad. OyóhuamS .1. oíoeuí me biré ocam", luego que fue hallado fe perdió. Ayohu, yo hallo, yhúpa, hupára. Ndayohúbi , no lo hallé. Amboyehu cátu yyipí'gui- bé,aueriguar de rayz,y pu- blicarlo todo. Amboyehu chepiaychupé , defcubrirle mis intentos. Amboyehu yñanaoia ychupc,dile a co- nocer fus parientes. Ambo ychú ibiraiyarucú upé, a- tufarlo, a la juílícia.Qyehú- íffla , ya fe halló lo perdi- do. Ñdei oyehfipa räg'e, aun no fe ha hallado. Tupa gracia angaipába remí'mS- canyngüera ñem ombe u pi- pé oyeliújla gracia perdida por el pecado íe recobra por laconfefsion.. Mbae- hú hagué rcpi , hallazgo., Cheombaé húpaguera ohe p'í be e chébe,pagome el ha- llazgo. Yehúcatuhápe,cla- ra, fabidamente. Ahlyhu- pa, voy a vifitarle. Apohu ^uitecóbo, ando en viíltas. Cbepohú hagüeraaypoepi yhupa , pagarle la viíita. Tupa acé Inga pohupamS, acé yquiryryngatúne,yñee renducébo, quando Dios LÉNGFA GFAHANL mo,parcialidad,pais. Oro- yahüamSoroyco , efamos en parcialidades. Qyóhm- m8 quybSguárá , los de los paiíes. de acá. Accíhua- mo guaramos de aquella le- chigada.CheyöÍHumo gua- ra oye y áró'g, hanfe acaba- dolos de mi parcialidad.'' V. guara. Quie cheíiubo turamo, aquí me halló quando vi- no. Quie ndehúbo orerecó agufy eteí,vanos bienquá- do.tueftas prefente. Ñde- hubeymo ndicatúy orere- có , con tu aufencianos va mal. Ndehúbo ño yyápicY mbíá, foío quandö tu eñas prefente cfla la genre en paz. n Ymano hipe ayehú , ha- llemej>refente a fu muer- Ée. ñfcmSáeengápe ndaye- húbi , rio me hallé al fer- mon.Ayehú^luzi^darfea conocer.Cherubichá mano re ayehú catú,eftaua humi- llado quando viuia mica- fcique , defpues que murió me he dado a conocer , foy cftimado. Paychemboye- hu , el Padre me ha hoara- do , me ha dado a conocer. Añeiiiboyehú cherecó ma- rangatiipi'pé , heme dado , a conocer por mi virtud. Chereté opacatú chera- Ci ohu , hame cogido todo el cuerpo la enfermedad. Cheacang opacatú ohu, tengo toda la cabeca cogi- da. S. dolorida. Gheanga ohu Ttipaneejhame rendi- do la palabra de Díos.Ohu ícaá opacatú , íiá falido el rio por los montes, rndo- hupábi caá r$g& aun no | ia cogido el agua el monte. Tupa ñtS M opacatú ohu, fuena la palabra de Dios por todo el mundo. Coíbi Tupa ñee ndohúbi , no ha llegado acá la palabra de Dios.Cotába ndohúbi bé- ramy Tupa' aparece que aun no ha llegado la 'pala- bra de Dios a~efte pueblo. Chehu catú haíhuba,hame. robado íu amor. Mbae ra- c/i'chehu , todo el cuerpo me ha cogido la enferme- dad, ñemborfríí chehu cá- tú , hame entrado ya el brio.Mundarépoquaá che- hu, he hecho habito de fer i I I I I I I E TESORO DE IfA ladrón, Mbae quaa chehu catu j hirne entra doy ala ciencia. Miffarenduarayá ndache iíftcatüí rcigc , ana no roe ha entrado en ei cai- co el cyr Milla cada día. Caagvuohuí, cogió el apa toiocl monte. Tupa ohu nandepia , Dios nos roba los coracones.Naendache- piahubi rag?, aun no me has ganado la voluntad. Teco töatän§atu,ráftu che húc;.tü,tieñeme aficionado U virtud. Teco inaränga- tít chehucatü chererecóbp, haíe apoderado de mi la virtud. Aipia y ohu pabe guiyeaihubucábo, cautiuo loscoracones para que me amen. Angaipaambotarey chehucatü, tengo gran abo crecimiento al pecado.Te- co aquí chehú catü 5 haíe apoderado de mi la pere- za. 4 Hu. Particu]a ; que firue al rec:proco(yojQyohugui o voguereco ai , tratáronle mal entre fi. H/ia. Cohollo. Vide. H¿4,wflechaenherbada. Haiba nai,muefca de la fie cha. Hmiyey r flecha de harpones. Huibey , puntas para flechas fin la caña. Huibi$a> la caña fin pun- tas. Huíbiy ara-. flechero q tiene flecha s.Hiubóyel fle- chado. Huí ma, manojo de flechas. Huí pepo, plumas de flechas. AruJenibeiie- cha con muenas puntillas a modo de afierra. Huibetc, EJ£ m ■HM LENGVA GFARANJ, flecha con puntas ralas. Guí:& ap' á , flecha con po '• trilla. HuYiribigua. idem. Ambohuibó abá,íkehar al Indio. Cbembohuibój fie- chome. Aíntfbap/, tocarle folo con la flecha fin encar- nar. Ahuíboñá , hazer fle- chas. A y aticáhuí , poner puntas a las caflas. Ahuí mondó yenupé, tirarle fle- chas. Ahui pepo ru , poner plumas a las flechas. Obi di huí hecé guatiáírarnS , tie- ne en íi enhieflas las fle- chas. Ambobibi huí hecé "imboatíaita , fléchele mu- cho. Hiñbá. Cañas brauas. Huibai,'rio derlas caíias. Buíb%t$L. Chuca árbol conocido. HSmabai. Qual. V. Hfi. ^H^rCadera.V.Turn- bí,num.i. llumbí. Morado. Vide. Tumbi.n.2. Humbiqui. Pecon. Vid. Tümbrqu^íi.i. Ha^/^.Magullar.Che rumbir/,me magullo.h.«u. AhGmbirí, magullar, bo. 1$0 hára. Nahíimbirfgi,no!o magullé. Híímbirí mbirí orna, efia muy magullado. Ahítmbirí ynacäng, hizele tortilla la cabeca-Áhumbi-' rí íupyta yquätiá íragua- ma, moler bermellón para pintar. Ahumbirí mirñoi, deshazer lo cöcido.AmoJu- mbirí, hazer que lo magu- llen. Amcumoiri uca , ha- zer que otro lo maau- lle. p < Hwgd. Tentar.c.d.hfíu, tierno , ycá, quebrar , ten- tar íi efía tierno. Ahungá yeti , ientár las patatas. Cheruncá runga cherere- cóbo, apretóme con las ma nosjtratomemaljó curran do cuei os,&c.Ahune á aó, fcbajar la ropa. Hupi. Con , de compa» ñia.V.Rupí. Hnp. ^Verdad , razón. Hup/haé,digo verdad. Ku pi am8mbeü,digo,ó defeu- brola verdad, Hupí cátu äceñágäguí , razón tuue de fahrme de fu cafa.Hupica* tu chercmy moán- , faíio verdadera mi íbfpecha. Hupí catuguara aipó } eííó es I .3 I ^^^^ y^^^^ ^ S Sr^SSSISSSiS^ ^i^affjriis T ^T.yMy,^ É i I I TESORO DB L'A es cofa aueriguada. Hupí c atiíh ápe . con verdad . h u- pi catuh'ápe aynicáng, con fundamento lo íoípecho. 2 HUpi catu teco moffibe- guafLbuen cohfe jero. hu- piraijcip hecóamocibeíi, cer tinco íer verdad. Hupi ca- ta Tupa ñandereco me< guii, con razón nos caüiga Dios. Hupi catu Tuga omondó yñängaipábae aña reíame , con juíticiay razó condena Dios a los malos. Hupízatuguaretc , Tupa hande quái taba, muy juila cofa es ioqueD ios manda. Hupí guárarí recó ahe , es nombre verdadero. Hupi mará haé .1. hupi guara amombeú > digo la verdad. Ambpio para yapúrahu- plre he , mezclar mentiras con verdades. Ndahupp gúa ruguai .l.ndahupí m rü gtiií aipó^no esetíbafsi. Hupicatuey chererecó ai, íin razón me trata mal.Hu pieychemboiequá , faifa- mente me hizo caftigar , o acuso. Ambo hupí catu cné e hagucra,auerigué fer verdad io qdixe. Y Ghrif- tiancbae rerobiahá hupí- caíú, la Fe de los Chánta- nos es la verdadera. HufLr. Lcuantar. Che- rupí, me leurntan. h.gu. Ahupi , fó leuanto.bo. ha- rá. Áieupi , leuantarfe ha- biendo. Y éupihá,efcaíera. Yeupiharaeapába, gradas de eíealera."Yéupihapcpi, los enantes de la eícaiera. Yéupihapcpíquara , lcs^a- gujeros déla eicalera.Y éu- piha apira, lo fuperior de la efcala, Y éupihabipi, el pie- de la efcalera.Yéupiha cua guiaá , caí del medio de la efcalera.Chepic8ípípé aye upijíubir con trabas en los pies. TachepicoJ guiyeu- piábo yoj quierome poner trabas en los pies para íu- bir. Aieupí cuaima rupl, fubir concuerda por deba- xodel braco como hhm zenen los piñales. Ahupi hera hábo , lleuarlo acuef tas. Ahupi che accype, po- nerlo fobre fus ombros. Ahupi chepo pitérocepe leuantarlo en palmas. lf ' parupííam8eñ^ü,enle uantando L Hoftia hmcat< di ¿¿^^ wmm LEHGVA GFARANL 161 äc rodillas. Tuparupíey potambuca eáemboe, reza mientras no fe leuanta la HofUa. Aieupí ychupé,le- uantame a él , recibiéndo- le)© contra él. Aieupíhecé, leuanteme por fu cauía , o para bufcarlOjO enojado,© para ouícaí lo neceíTario para él. H^/Ä.Hueuos, gui ra ru- piá,hueuos de paxaros. V. Vruguacu. Hupia. V.Hupia,con- trario,num.z. HuftcbuL r JFamiliar.V. Tupichui. Hupiñg. c.d.rupí.con.y. ty,compaíiero , alcancar al que va. Cherupiti , me al- cancó.h.gu. Ahupiti,yo le alcanco.ca.cara*Nnda hu- pit^nqjealeanco. Cerí" cerí'ahupití', por poco le alcarveo. í che rupiti, alcán- ceme la creciere del agua, reyoupiti pitique cheno, mirad que os vais alcan- cando vnos a otros. Gupi- tur amo ó ñ?m5enal can can- dóle fe efeondio. \ Híííl. Cofa blanda,fazo- nada , bien cocida , de^Jie- cha, podrida. Huu mimoi, cíía muy blandolo cocido. Hu8mbetc.l.hufim§cftä deshecho. Oyíuü,efta muy cocido , deshecho. Huu íigatá mimoí, lo cocido e£ ta deshecho. Huumí'eteí yñacäng, tiene la cabera hecha vra papa. Ndcíhuíl rage,aun no eíla deshecho. Mor and ú huu mbeté cú, malas nueuas ay. Em8Cu ngatuque ro cäguí; rebuel- ue el vino para que ef- té efpcfíbjola chicha.Che- rüu , eíloy dcfmafalado. HG&mbucu, gordo,largo, fofen. Cherüu mbu^ñ che- hó pctareymS , eíloy def- ma$olado,floxo por no ir. Caá uu mí", guifadillo de yemas cocidas. Amcuu.l. amoÜ2¡í; ablandar. Checa- n'eonguc chemoüumí;hame deímayado el canfaneio. Amouumí'yrriongcr eymo, tenerle molido fin dor- mir.Güáeté pe ndéiüümbu cu ramo eteí rae, o que fo- tón eres. Huu. surrapas , borra. Cänguy ruungúe,'hezcs de vino. Tu.) ü uíl,e¿a el agua Ss tur. ■ys I *Ü* ■*r >*.<7?&azuiT4foéZfa jé'c/?\#c¡c\#l# *¡t& i*¡rsr >**& ■ I I I i I f I I fe TESORO DE LA turbia. Güu ramo na/hec;ä- cai , efta turbio el licor.. AñemGuüJieme enlodado.. Cheao hüu cherecó ramo, ando con currapas en la ropa. Cheaóhuuguiteco- a bo. idem. Ahuíimbó^qui- tar hezes. Ahüumbogüa, colar.Oñeuü ir. aíTentarfe el agua. Oféfifiá cSguy.l. cibi apiüungui , affentär- fe las hezes. Amoñeüü á 3 ché,el que es enfeñado foy yo. Ymboe pirandé, el que es enfeñado eres tu. Ym- boepira cui,el que es enfe- ñado es aquel. T. En principio de dic- ción es relatiuo; y nota de verbo hecho de nombre q empiece por T.h.r.vtma- rangatú, bondad, ymärän- gatu,el es bueno. r. Al fin del verbo dize perfeuerancia.Aíerurevpí caeüy .1. amboipiapi ea> cuv ruuns;üera,hazer aflen dolo con perfeueranaa tarelvino. H88arerä,af- 4 , T. Al fin del verbo fig- fíentös de licor. Añepiuun nifica,hazer fin dúdala co- fa. Ahaine ; , fin duda yf é. Opacatui ogueraha,no de- xo cofa. 'T. Significa mifmo. Ghe robapeí, en mi mifmo roí tro. Cheropeí, enmimií ma cafa. Chepiapeí, en m miímo córacori. y T. Con los nombres f guientes firue por lapo poficion 5 pe,quefignifi( matafle, en los verbos neu (en)y fiempre breúe; y | tros es lo mifmo que fe,vt. tradaquando leantecec Pedro yhóny,Pedrofe fue. vocal. Atúai, en la cerui Yccmv/e falio. En el ver- Pitáy,en el carcañal. Ar bo paísiuo correfponde a, bií.en el lado. ApyS, en el que es , vt vmboé ¿ira punta. í n,íobr é¿ay un, • gog,confeíTaríe. Amoñepi rüüngog, hizele cónfe'ffar. Y. r. En principio de ver- ' bosaftiuos en el indican- uo,fub)undiuo, y optatiuo correfponde. a. le. viche vmboény , yo le enfeño, Cheyyucátamo ¿ fi yo le LENGFA GFARANL x6t elpefcueco. YyapYtéri,en ííi medio. Y guiri, debaxo. Amboipiri, en la o.tr aväda. En los q fe íiguen,la(y) es íuyarnatural, y júntame- te firue de. pofpoíkion. Cheáceí , en mis cueftas. Chereceí , enfrente de mi. Cherobai. ídem. Checüaí, en mi cintura , todos reci- ten también tras la y, pe. vt. Cuaípe, en la cintura, &c. : ,.'. í'. con gerundio, o,ramS, ambas breues íignifica cau- fa, o añade algo a la cauíä, vt cheácáramoí' nda haí- hubi, lacaufa porque no le amo , es porque me riñe. OíiupáramSÍ' omanS , la cauíli porq murió , es por- que le aporrearon. i.Eftada,poner,eftar.Aí'; yo eftoy. Guyte'na, erando yo. Eí'ni, tu,' oí'na , aquel. Oí'bae .1. oí'nabae , el que efta. Naí'ni , no eftoy. AÍ' ndé, eftar aparte, bo,hára. Ayndi.Layníjeftar con per feuerancia. Guiní'mS .1. gutní'n3, eftandoyo. Oy- nybae , el que efta. Chení- hába, mi citada. Gherí'ny, yo eñoy,nderr"ny,tu,ní'ny, aquellos eftán de plural, Para la tercera perío ña de ííngular toma el común, ovni , que firue a plural y íi ngul ar . Oroní: ñar % cita- mos. Perií;eítais,orí:l.rr í, eftän. Defuerte, queríay es plural, y. yní , ílngularV Péní'ny,acullaeñän. Coy- cóoroní; aquietamos. A y ndaibí, eftar a la mano. Aí- bote, eftoy quedo, quieto. Ayñoteádem. Peí'nóte,ef- tad quedos. Nofnóteíxie ruguáycobae,efte es inquie to. Eynoteque ahe, ola ef- tate quedo. Ai' hecé, eftoy con él en íu compañía. Ay hací'bae rehc , eftoy con el enfermo. Tai' hecé hepr. bccngara'ma ndé be, yo Al- go por fu fiador. Taí'ycó che nderemyepí'bee gua- ma hepíbecngaramäm.o , yo-quedoa pagar por ti lo quedeues.Arnoí'Peruche- rehé hepibeenga i ama ndé be, doyte por mi fiadora Pedro. No ymbotári amo cher/ hepíBeé ngarWmä, no Hallo fiador. IefuChrifto N. Y. oí' ñanderehc , óan- Ss 2 de- 2 £ Ä y* % 5?S5S55y V feg/*>afr ^T , #>-vT ^T T > k I w I I r^50Ä0 DE LA deremS epibee habangué- aceptador de perícnas. A ra hepíbeengaramä gúbu- mofridaybt, poner a la ma pc,quedóChrifto N.S.por nueftro fiador para con íu Padre. Ai'hobaque , eftoy en fu prefencia , y en íu có- p'añía. Aíliacibae pM , a- compañóal enfermo.. Ore* amandárämo oroníf, efta- mos en rueda. Aí'ndere- mímbotára apoharama,ef- toy a tu mandadlo.. AS'nde- T í tequarama , eítoyatu feruicio. Aymé,eftoy,gui- tecóbo,oí'nabae.Nay niel, no. AmcCngatú , guardar. Amoyngatú mandara, con- cordar lo s cafado s . A m c % poner.nä.ndara. Ameí'tai- tápe,poner al fuego. Amo? chepó,poner las manos eo mo para rezar , o recebir. Amo? chercha hecé , pufe en el los ojos. Amcíche- recobiár amo, hizele mi fuf tituto. Amoi'curucupipé. l.ibiráyoac aba pipe, cru- cificar. Amo? huíba hecé. no eíloy . Chereymé,eftoy. l.ychupé , apuntarle con la Kdereymé , tu , heílíic , a- flecha. Amo?íbrraquápe> quel. Gucvméy ramo ndo- meter Wn el cepo. Amo? yehúbi, por noeftar aV, no y tá rehe, poner en prifio- ' parece. MSrnblri oí'che- nes.Amo?pocábaychupé~ roga nderógagu*,. efíimi cafa apartada de la tuya.. Amóyndc , poner aparte. Amovndc cheñeeychupe. 1. neecupé cupei amo? y- chupé,habiele con equiuo- c ación , o no apropoíito* Amoy ndeí nde/yn?e'ngúe^ di diuerfjs fent'dos afus pa labras. Aba moyndéhára che , foy aceptador de per- íbnas. Na abamoyndéyn- déhara ruguäfchc, no foy l.hecé, apuntar con laef- copeta. Amoí; cocer, mi i mol, lo cocido. €heremim8i,lo cj yo he cocido. Namcíny, no lo he cocido. Tem?i£o1 ndoyibi , lo cocido aunne cita fazonado. Ano?cd.r8,yde(?)eí tar, tener algo en fi. h. gu Cherací reno?na\tentend( yo mi enfermedad. Ano; cheheS habapguera , abfiu ue m¿ LEÑGFA GVAKÄNI. íteme de hablar. Guacigue n3i r amo ndouri , por eftar enfermo no vino. T. r. Quitar , defpegar, cortar. Oiri pirá,foltofe el pece del anzuelo. Oiri Pe- rú chehégui , apartofe Pe- dro de mi. Peí mburú che- hegui , apartaos de mi con la maídicipn. Ambo! , yo quito , aparto , defpedaco, corto. Ymboi haguera,cör- tadura.C heang yepoquabaí amboí, vécer alus pafs io- nes. Amboí mboí,hazer pe da90s,cortar. Peteí'mboí, vtipcdaco. Amboí ytagui, quitarle las priíiones. Nda cheíuru íriTüpa gui,no de- xo de tratar de Dios. Nda fcecaíri ychugui, no apar- to los ojos del. Ndapoíri ychugur, no lo dexo de la ¿nano, íma apoí'vchuguí, mucho ha que le dexé. Na- cherenoiíri, no dexa.de lla- marme. NahcnSHri Tupa. LnaTupSenSÍ íri,nocef- íb de llamar a Dios. Nda- gúataíri Tupa 6pé, nunca dexo de yr a la Igieíía.Chc raihuí, ya no me ama. Nda luihu íri , no aparto mi a- mor del. Ndacheremfaio' aíri ndehegui,no aparto mi memoria de tu Cheremi- moa, íreymamondehegu¡ ndaquendaqueri , la conti- nua memoria de ti no me d exadormir. Aipóbcí yña- gareqüa gueraguí .1. aypón pea , &c. quítele el cargo- CapitánamS hecó hague. ragui aypobéy , priuelo de íer Capitán. Chepoboíom- baeguS, quitóme la rnayor- domia. Nacheréccmariö- gatú íri , no he dexadola virtud. I0 í. Ag&a,» río. A mandi, agua lleuedi^a. i acSng .1, lembó^arroyo.iacang ríey m» , arroyo íeco. i* acuraa, enfcnadade rio. i acá, can- taro para acarrear agua, ígaí, aguamala. &S>k,rai- , dode agua.i an£,agua gruef fa pefada. % ay i , gota de a- gua. í anamey .1. i apiru/, agua delkada.i añff,ri© ar- riba.ilatíaW ohó,fue cirio arriba. í añangotí , aziael rio arriba. íanaguí , de rio arríba.i apenu,o las peque- ñas, í apenu gua$ü , olas grandes, i apenupä, cárpa- se ■*r £ £ Lfi¡ A A **nS¿Xn& **&*.*&■> 1 I I i ! V TESORO DE LA coenel agua. Ai apenüfi. gurábo, di vfl carpac-o^n el agua. Ambci apenupa, ymboábo , hizele dar vn- buen carpazo. í apid.i api- ra. 1. íf mpíra,principios,o, cabezadas de rios,iapó,pá- tano.,1 apoi,agua de panta- no.? aquíi , punta de rio. i atáhatibamauegacion.ibu. r. manantial. ibúibú , mu- chos manátiales. i cäbäquaj corriente de rio. ícamam- bú,ampollas de agua. Amo camambú i yyapenupairio, hazer ampollas en ei agua hiriéndola. ícatupir^agua, limpia. icapi,rocio. í capi- cuí, cae rucio, i^apicui ra- mo aháne,en cayendo el ro cip iré. ícM, agua corrien- te, íc^nmbae , agua eftan- tia. jfc fricaba , aguaducho. iendába,aguada.iecacang, rio claro,y agua clara.i ee, agua dulce,y íalada.iey,rio íin agua. íembí. l.i embira, rio atajado para pefcar, i embihába,el atajo.i guaba, vafo en que fe beue agua, i gíia rfrú,tinaja para agua, i i tiara, bcucdorde agua,y morador de rio. Coigüara ahtl, elle es natural dcíte. rio.iyebi. r. Remolino, y remáío de rio. i ye^eahába, junta de rios. i i'eechápucú, tabla de rio.i Sepilo, Hanu- ra,o tabla de rio. í yepohe- itaguama am£e , dar agua manos, i íeré, remolino, i yoapí, olas, aguas viuas.iro ba§a pira , agua bendita, ímbiac á , barra , o boca de rio.imyney,riomáfo.imo^ ecjacängbi ra,agua que la ha aífentado. ínS , hedionda, ína , chorro de agua.iñj ; cji, aguas muertas. íyuqui,a- gua falada. iñembigüi ¿ de rio abaxo azia arriba. íñe- mbicotí , azia rio abaxo. iñembípe ohó , fue rio aba- xo. íñernornbi á,rio manfo, apacible. ínoongába, char- co, c/ciílerna donde fe jun- ta ei' agua. ibbú, rebofa el agua. í ocába , tapadera de azequia. ípau, isla de rio. ípembi.l.caá mbay gramas con que atajan el rio. ípiá- hó.l.ipíahaba, caminoque va al rio. Nacheipíahci, no tengo camino para el agua. Ndipíahohábií, no ay ca- mino al rio. ?pi ecácang, arro- 1^- LENGfH CrJRJNL 164. arroyo , rio de agua clara. ipigua,enfenada.ipite,gol- fo. ipitcpe ahá , voy al me- dio rio. ipbatá,no llegar al rio por fer lexos,o íer muy hondo el río. Cíkpoatarí ichébe , fobrepuja mi efta- tura el rio, y también no pude llegar al rio por íer lexos . Ypoataí'.l. 1 ypoataí; : rjö derecho íin bueitas.Ypó r .lo que contiene el rio,pe- tes , &c. tpócoirae ? tiene pefcado eíle rio \ ypócatü, tiene mucho.ipóypócoi,af- .íi^afsi tiene.ipohu,anegadi eos . V. hü. ñúm. 3 . ipor u, diluuio. ipupu , agua que yerúe,o manantial. 1 qúa.r. poco, iquá ripi heca cung. l.iquápi eca cáng,água cla- ra^ po$Ov Yquíá , fuzia, Y ' racap aba , vado, lugar por donde fe paífa el rio.Yrapc, Canal de agua. í renohem- bába ígarat aguí, bomba de Tiauio. 1 renoaé hára,agua- dor. iríapé.l.iapé, füperfi- cie de agua. íriape aramS, fobre la íuperficiedelagua. iríapirä , el principio del rio. iriapipe guara, los na- turales del nacimiento del rio.Ynb8b^,puente.irica- ba'qua, rio caudalofo, y co- rriente de fio. íri cuápe- guara , los que moran en medio rio , refpeto de los extremos, incóg .1. ti^an-. dóg.l,tihó,baxa el rio. íri- etc, rio grande, o auenida. írigua^u , auenida de rio. Mí,baxar el rio^ií ni, al- go baxa el rio. írii ú, boti- ja^ cántaro de agua.ín p?- tí; agua turbia. 1 rob , agua amarga. 1 robaytí'ha^i ca- tú , es trabajo ir rio arriba contra el agua. íruungué oibiap/ , aíTentofe el agua. Yroi,agua,y rio frio.Írcí\a, agua muy fria. 'irúguá cúe, agua del fondo. 1 rugüa cuera anohc,íacar agua del fondo.irupí,per el rio.írú- ra, auenida de rio. itacú, agua caliente. Amboaoa, calentar agua. Amboacu itacu cúera,boluer a calen- tar el agua que fue calien- te. Ytacuyu .1. itacú bebuí, agua tibia. Amboitacuyu- catu,calentar mucho.itacu omembég, yerueel agua. Amboacín ymomcmbéca, hazer Jieruir el agua.itacu- pu- ■^r LIS & lis fe TESORO DE LA i aguahíruicnte. fti- ?1 I ll I % » rra.ii , auenida de agua, itvmbó , va por de rio. íti- pia/.l. itipi uu, cíenc.f ytf- quapíra, agua añadida a o- tra. í tor 8ro , chorro de a- gua,y aguamanil. ítu^íaltp arrecife. ítú ai, mal falto. Oñcmbcí'tu ibirá , íacudir el agua en el palo , que eña en la corriente, r ti guacu, falto grande. ítú tymbó, vapor que echa el falto. iú beuidí de agua, iuhei, fed. Cheiuhei, tengo fed. Che- iuhei ai ai, tengo mucha ízd. iupá.l.kupába,laguna. i upa v% laguna Talada. Ai- boto bCto,nadar mal el que no fabe. AYyárá,coger agua con la mano, cofa, &c. Ai- cúayará , facar agua del medio de la hondura. Ai- pi y ár a, coger agua del cen- tro, por fer mas rria. A'm, beuer. Aiuchepop?pé,be- uer agua con ía mano. Ai u vm8mbopóbo cheyurúpe, beuer arrojando el agua en la boca. Aiu obipibo, be- uer de brujas. Aitiqui.u, bcuer a tragos. Amboiú, daiie a bcucr.A'luqúa,aña- dir agua , cebara Arrriopa, acotar el agua los que na* dan. Aiptahó , yr por agua al rio .1. ahaipiáramo . ia- quáray é , de punta a punta de rio. taq tía rayé rayé ru- pi ayuguitúbo, he venido ialuándo las puntas de los rios. Ambócbiri , hechar poca agua en el afsiento de la olla. Aipicui , menear d agua. S. bogar. Amboi ayá- peré, tirar tejuelas por la íuperfície del agua, i oñe- mombiaí , hanfe amanfado las olas. i i.b.Hafta f maftiI,hafla de herramientas , arrimo, caudillo, y n,haftil de cuña, o cabo de cuña , y afsi lla- man al Y ris, arco del cielo, yyjf.oii. igaratái,maftii de nauío.Tupáhabi,lospa- los en que eftan atadas las hamacas .Nacherupa habtí, no tengo en que atar m: ha * maca. Nemboé^el que re- za a los demás, ñemoñe'ei, el que predico primero, Mborahen,maeíirode ca- piüa.Guahui,cl micftrode fus cantos .N daporahei ibi, no av quien guie la mufíca . Yc- bife. LBKGvA Gmmm ># bres , vtcftereimotereico, ¡fe me guia, nderefrno,tu guia. He?m8;Gueftn8chere recóramoc:herapiácatú,por que foy íu caudillo me obe- decen, Chei cheibícheri, eftoy como nouato entre losantiguos. Cabayu ari- guá ibamS che , foy Capi- tán de los de acauajio. Re- monde ayeó yibamg , eftoy delante como ííi caudillo. -Oibaraochererecó, tienen- meporíiícaudillo.Ndeeico ñandere^mo, fetunueflro Capitán , caudillo, guia. NandereímS charecó Ieíii Chrifto,tengamos por nuef uo caudillo a Iefu Obriflo. Tcfoqüi^elque guJaia danca, y fiemprc dkeíela- cioaotros.Nacheñ^mboé ibi,no tengo arrimo,óquié me guíe en lo que voy apre diendo,ñ?mbíabÍ , qurhár, cocmeromayor.Yiiangai- Pa.i,cl mayor bellacodeto los bellacos. Ambodam. ^yi,poneraftiI,ó arrimo, o guia. Ambo?chccSmtb. deponer varillas a los fri- cara ^^ íiemboibi Aan&nbór, ef- tarenhieitoílnarrimaríe.^ Mbaeramopé peñembo? te peq«apa,p araqued: ¿ ¿to,nadieesdemiparte •Aete/ató,efteeslar¿coV delgado. OHlmborchecó - Ba,hafebueIto monte mí chácara. Ahá checó ? rei- tica, voy a quitar los arbo- "i !^ mi chácara, ibí oibob cyari>cayó¡afruu con fu árbol. Añ*embo?gu¡- tena,eftoyenfiiefto.Chem5 nemboi cheñatey , la pere- za me haze eítar enhiefto. JRecibe. Re, con prononv jp Y. ant¿ A~. ^.Calabaco.c.d.j'.agua: ya.fruta. iací,calab a co re- dondo, iá yurumí; boqui- angofto.Yáobá, calabazo abierto por vn lado, obo- qui,ancho.ráquá >C alabaco grandciaquá yurucháY,cá* labajo grande boquiabier- to. laquáyuruchaíycalaba- 50 grande de boca chica; iaquapucuJ.carám°eguá, 3Cí ca- r e> i •* a k i 1 i i » i i 1 . 1 n : ,' i i i i i 1 i ¡ i ■ Lij'i'i fe i i 1 1 s> ¡jij ¡y ii-'f- TESORO D E LA calabazo en que guardan fiis.coras.Yárebírc,caia> baco con afsiento. iátí; ca- lábale cuello largo. Í4- pu^calabacograndepara, vino, /iá quatiá , calabaco pintado, iarebí t&imc&Jsä* Jabaco a hechura de plato, íáapq , calabaco ,pequeñQ para beyera ácuípé.calaba^ $o cuchara, játyapg , cala. baco cuchara con ej afsidc ro tuerto, lácji, redondo, partido ,ppr medio. íacu?, calabazo como pjatp gran- de, i acuipips eru eaquéri remiurä'ma , trae en ¡platp grande. a] que efta defina? Vado,dÍKriio por gracia. ? ?>4«g, .Rezelp, &c, y, ^ng.num.3. JÍ^e. Porra de armas. Ambpbábá catú läpij, jue-i go bien de yfja porra, -iap4. Porracojjomar^ lo del fonidó que haze el cáLtba|Q yazio, Chemboi- ^pU/meapQrrep.OñQíiiboi apu» íe aporrearon. 4-mboi apu, aporréele. bo.Hra. oi apu ayacá ytubir-éca^ /acudir el cefto.V.Tiapú. .Tau. Lama.V.igau. y. mm 3. .^i.c.d.ib.arbol.y.á.fru .ta,íignifica( fruto.) Nache- ibai , no tengo fruta. S . en los piñales íuyos, o arbo- les , frutalesde fuxhacara. ^bá ange.l.anba, fruta tem pranaabá apiri .cafcara de fruta.ibá aquí,fruta-verda. iba aré r fruta eáida.ibá abi- yú , frutilla-íilueílre cono- scida.iba haíjvnafruta agria vconpcida¿í biár é , fruta tar ,dia. líba^rnombirúpíra. 1. ym8&ngM ra - l; * ba l ytá [ - iba acuí^rutaftca^pafíada. ^aVb,arboífrucl:ifero.ibaí wino de fruta. íbáj euí,ha- ; riña de , palmas , 'ib i rebi- chua , el fuelo délarfruta. íbai : réji r arboleda frutife- ra. ibaitiba. idem. !bá,yu fruta amarilla, ibapirm .1. pichü,negra.jtap\tS 1 dati- les.ibápnfcgi, palma de ,dapl¿. íbápytungibá, dar \tiles.Vbápytai)g ) iba« l :óg,gu- fanos de palmas que lomen Ipanaturales. iba ap arru- LENGFA GPARANL ifá tablanda. ibipomSngyvna eípecie de fmta. íbaporof - lo.L ibä ata 3 fruta enpeder- nida, íbaporoyti, fruta co- nocida* iba bíráJ. gtrabirá, fruta- conocida, ibáfcabe, fruta podrida.ibaporfí,fru- ta comohuuas.,ibaS, fruta negra. rb£tyar&.l.ibay ú.l. huXpyta, fruta madura,, conforme eí color tiene dcf pues de fa zonada*. ibáym& e embi'jcofertla^bámoee^ hazer confertiav \h&g. Cielo, i'bágaphé- pequarací rüíveítael Sol en medio diä .L oy ñánde apftépe.. idérfí^ibagrapé, camina del; cielo.. Tupa-'' ogue i^ibá^a guí ibagrapc quaabeebgänandebe, baxo Dios a moííf arnos él cami- no del Ciefo.ibägbíära,ca~ mino del! cielos ibag yac? tata mimbíg.L ya cf tata ca tü.l. yaci 5 tatá:rendipíí,cie- loeftrellado. iba ñernS py- tu,cielo nublado. íbápegua ta mbáéjcofa celeílial. i bá- pegüara mbac rehé che aé catú, eftoy aficionado a las cofas delcielo.ibapyta,ze' lajes.ibapytaobi, zelajes adufes, iba pyh?, zelajes de varios colaresjfoá racá- fc*j mancha en el cielo, y qualquiéranubeobág rotí, cielo arralado, raíb^aifen- tacfev Coí'ibága ruri chc- be,caéfeme el cieíoencima dize el defefpctado., íbag gülípe amondehegúi ypo* chtbcbae ndoyehúbi y de- baxo del* cielo no oy otro peor que ttu íbacú % Dizén a la abejera de Ja abejk q fe llama ey- tapuáí; que la forma en las ramas de los arboles + i bapaax .d .1. vara.y fapá) torcer , rama torcida , que íirue de faber elcamino , o rumbó por los montes, las guales Va quebrando eíquc camina.ibapaárupíayú, vi- ne por el raftro deítos ra- moncillos quebrados. Em- boibapaá ehóbó , quiebra los ramones quádo vayas. HeñSí yyibápaáréra> va es muy antiguo elraftro.Ho- bii yyrbapaá, va el raftro freíco. Emboibápaámié nd'erembiapó , haz bien lo que hazes. Embóibápaá- ímc nderemy moängaí, no L Tt x andes % s I I i TESORO que tan alto es ? Yyíbatc her a, yn poco alto. íbé. Hijo de otro padre entre hijos dé vna madre, y de diuerfos padres . Cu- nSmi íbc, muchacho hijo de otro padre. ftcVS.c.d.í.aíUI, y °¿ fa- llece, falir,rallo, célogia. 3tb¿ceVp?péaiquy t?, rallar, nahaymbeí ibece .1. yeym- baí,no corta el rallo. íblmbu Atajadico.V.pc. num.ri. fti.c.d.i'.arbol.y.y.dere- cho , peíbí , camino dere- cho.Abaíbí, hombre dere- cho. Amboibí, poner la co- fa derecha. Amboibí ym- bobibica , cofer derecho. Amboibi ratápe yñapen- góca , enderecar vera al fuego. ^Ndaftíbae ruiílaí nderecó , no viues bien. Cherecó it/etéguitecóbo, ando a las derechas. Añe, mbó m LENGM QVMAKL ¡$ 7 • t ttfof>M güiteCobcf , andö' dalmojaäa. fo&guytf, t>o¿ tiefíb . Amböi biyapüra¿ deque y terrón. ib'íatSí, tí) componer mentiras. i¿i . Tierra, fuelo, Orbe. íbia , fruta de tierra , y vi- nagrillo , y vna rayz con q tiñen. íbí a , ladera barran- ca. ibiacapc,mancha,peda- $ode fierra, isla, &c. ibi pías. íbiataa Jo yaba, bar- da de tapias, ibiata apohá f tapiales. íbíata apohá a- cane T J[a portañuela de los tápales. Mata apyä' .1. yé- roabae,tapia inclinada.'íbi- atabog , abertura de tapia. »£i , tierra fragofa. íbíaqfr fltfatahapóbae , tapia con &«f tembI o dcro P antano - cimiento. íbíataibatc, ta- biätä ytá rehegüa güeyi,baxar.ibyambutU,ba ra, muralla , pared de pie- rranca grande, ibif yéupí, dra. ibiáta mvrí; ladrillos cueíta arriba, ibíangitf, el adobes. íb&ta miní' apo pie de lá barráca.ibiángui- pe,en lo baxo de la barran- ca. íDranguicotí, aziálo baxo de labäf rá¿a.ibíápa- cu$u , tierra de altibaxós. hába,adóbera.ibiata tí; va- por de tierra. íbí cotí, azia abáxo.ibi u cui # poluodetie- rra.iVicuití;arena. Mcuití' yepé,arenapura.íbícuitvm í f Pl e ü I,1 ^ Cra : lb ¿ ap r S° » P° luo m fe leuanu. te Jomada ^ ap.ra.fin.de íbícu/t?ndíYarenal«. íbí | t.ería. , b ? «.te, centro cuití - raf de Jg- de la tierra, .b. apua bo- fcjfjig po ? r £n g g deque dé barro , o jedon- rra ! Aíbícogiar porracos dez de la tierra. Síb^apui, entierra.y clauaraígoen «a ?lfc° n r eZ:de I a tie " tierr .' ™W*- tim&n red o ™??'^ q " ma de f a - ^ ' h °y udos en '¡«ra. i gft A* tler "' &c - «*ÍOÍO cába,pif 0n .nrfec a .b^qua nabo , en cada can- pí cang , barranquiila. J* ton.ibiaquy, ticmhume : ei,miel que crian sbejue- i» $ SI SI I 14 -5 TESORÖ M VÄ las énÄrrá". iWyá^oda h t ler'rü V íimiidó..íK y ácatü . ädé.«ft y alinde Jlnáx^ fa,amojonaT*ibiya ) vnavÍ- ¡bor a.i bi mbac k emoñfnga tuhába / tierra fértil. M inbae ñemoñangatuhabey, cfteril.ibi rnbae tymbába, tierra que fe labra, Sbipy- tuehaba , tierra de coníue- lo. íbr tori pába rigtiara,, tierra de ategría.ibi J bpaca- tíi, toda la tierra. ítbipapá- pe, en el fin del Orbe,y dia. del juyziov íbipébipc , fíle- lo defiguaL íbipe buc u.U íbipepucü , llanura* ibipe guara mbac rehe tequiara, mundano. ibipéhába,,,lla~ nura.ibipi;cmtrade ía fíe-' rra.ibipottta «í;tbtöyábaej f tierra pegafoíObÍpipe,en el centro de la tierra. íbi- píquiy, valle.lbíquá-.r.fo- cauonhoyo, po^o. ibmoi coitára^cabador.ibitecam dába,tierra de alegría. íbí- tecaipó, tierra de llanto. íbitecobé p¿ apírey , tie- rra de viuientcs. ibitYyfie- rea. ibitiatuápé , repecho de fierra Jbitgniebla y tie- rra blanca, í birymbó, poí- no^ íiiebla.! bfti rat*,ctm Bre de monte, ibitirífgua- ra, ferranos. ibi tirugu^, fej r rania. cordillera, ibiuíí ,pa t ano tembladero., ibrtori- baapfreypó.l.ibitotfrere- quabaapirey,tierra de ale- gría fin fin, AÍbffaperfipS, äar carpaeo en tierra. Ai- br api , caer tropecando. aguy ruungue « 01 biapi, aííéntaronfe las nezcs.Am b&íbiapíhOSnpácra, Hazer que íe afsienten las hezesv Aib¥ap£he$c, caerfobre alguien. Aibíapi ípé, arro- jar íe al agua. Ahemboibi apíjdexaríe caer. Ambo íbi api » házerfb ca er, arro jar- lo fc Otbtcattt-ndcrecó, idé quod ypohíi catu ndereco, eres hombre aíFentado, Abaibiapi catu , hombre aíTentado. Cunumí'guacu ibiapí catu , moco a (Tenta- do, oho oib*apicatubo,nde reraqííánane f ira trompi- cando,™ fama volara. Am- doibiapi catít , ndererane, haré que tu fama buele. Chembpicféipí chemSce-' m8 , hizome falir jerompi- cando.Oromboibupí mbu ru LENGFA GFJRANT. i4B runemoceíríone, yo te haré yr tropicando.Aibiapcög. í.aíbi apéaróg,quitar la íii- perfície de la tierra. Aíbi cäräí, éícarbar la tierra, raer, rayar, feñalar. Aibi ecá , rebufcar rayzes en la tierra. Aibi hechág, mirar 3 ! aziala tierra , y tener mo- deftia. lOihílheehag abatí, el mayz demadurófe mer- ece .Ambara öxbi eeha^coi te , y alos higos fehumi* llan.ibipébipé apyríi,ando atientas . Aj bí mbo(,,eícar- 4iar., ¿apartarla tierra. A íhi mboyá hec é,aporcar * A íbi :ri bicoi.l.aibi íbíccijcauar .Amboíbi quiti ymcíha, colggr ! laeöfadeíuerte,q befeél foelo. .Che ñopatí' I i b íqxxí tic a , hanme 3 tado la ^h maca a rayz del íuélo. -Anemboibj quirí , eflpy a r ay zud£l Snélo r Aífei mbo- yaó, repirt irit íeíias. :AM mborüí'jj/ábiacidar tierra, hazer bartcv-Ambci íata ' rupa .1. amSnibo íbidtt ré- hc .1. avtiapMWata rehe ym8nboca,at>arräjarle ala pared. Ambo ibYyá,poner Íindes.AibíSng^guiatábo, andar pifando huueuos. Ai- bípiungá. idem. Ayeibiun- gá guiatábo. idem. Amo- íbifíngá imboatábojhazer- leandaraísi. m.x. junto. Vide.ibí- ri.^ íbí. r. Freíco, verde,re- nouar. ibirá yyibi',arbol verdejrenouar.ibirá yySflbjf árbol verde. Pirátbi,peíca dofrefco, cooibira, carne ■frcfca. Yy?b?bíté,aunefta ■freíco. Yyfttfrí,eítä frefqui to,reciente.Cheibi bíter/, todavía tengo vigor. Che- ídí bitéramo tepacó ami- ché,ha quando yo tenia vi- gor,© era moco. Amboíbi cheróga , renueuo mi caía, Nambo ibiri cheróga , no he renouado mi caía, Am- boíbi catú chereco angai- ¡páguí , he renouado mi vi- dá. Oyoaihucué oromboi- bi, renouamos lasamifta- des. Pedro omboibi che- raihu. Pedro renpuó el a- mor que me tiene. Pem- boíbí Toparaíñu peni- mombeguábo , renouad el amor para con Dios con- fesándoos. Cfiembo ib* ® 1 9 %\ 355? , **& iV*g . r-^f , *5 ^ rfiOSO Z>£ L'A 8 I I i U H i. Ii I I h I fmc ima guarera,no reno* tiernos cofas viejas. Añe- moibi nderecháca , heme remojado con tu viña. Pémboibi cata pendeca Satandera, renouad vuíeítra vida paíladá. Añémbó eco ibi coite , ya fie renouado mi vida. Yñangaipabiyára lioiiemboecoibiccri , los malos tío tratan de enmeh dar fu vida» £■' íbi. Barriga. Cheibi,mi barriga, cheibignacú,foy barrigón, yyíbiai,e$ barri- gón. Añembóibui) voymc haziendo barrigón . í bí- guá.idem. WM Caer.Vide.foi. num.t. -ibíañ. Pared. Vid. i W- imm.i. ibicatu, Prouablecofa. V.bV.n.i. i%«á.c.d.?b?,bärriga.y. gul>cofa redonda, barriga. í CheM gua,mibarriga,yyi. 01. ibigua guacú,barrigon. íbiguapé , desbarrigado,. Yyibígüapof', Túmido de barrica. Yyibí güa yepo- babae.idem.Cbe íbiguapo, j he comido. Nache íbi'gua- pori,nó he comido.Chexb? guaporey guítecóbo, ando en ayunas. Cheibigüa can- dóg.idero.Cheibiguacana, efioy trafijado, Yyíbígua- póporí racóahe ohó gui- y abo amo pae che , 6 que no me acorde de darle de comer antes que fe fueíTe. Añcmboíbigúaca picang, fumefemela barriga. Aye- ibígüa cog guiama , poner la mano, en el hijar ento- nandofe. Añemboíbihai, eítoy harto. íbí y. Cofa baxa, peque- ña. CKeibi y, foy pequeño. Yyibiy cheróga , eftatnuy baxa mi cafa.íbirá íbiy,ar- bolapar rado,i gapepó íbi y, canoa baxa de bordos. A- 4UOjbiy,hazer la cofa baxa. Anémboibíy , humillóme, allanóme. Áñemboibiy y- chupéjhumilleme a él, wtó- teme.Í.X.N.Y.oñ cm8- Ybifñanderehé,IefuChrif- to nueftro Señor fe humi- lló pdr nofotros. i¿yi.Hueco,concauidad, abertura,fen^Ghabyíme, ¿entro de mi. Cheibiíata- jn , tengo calor interior. Cheibyiroi, tengo frío in- terior. ' Gheaoíby íme tará- há, M^*= _~ LENGUA hí , Heuareló en el íeno. ibifaVbyíme a que , dormí en el hueco de vn árbol, Cheíbyíme peteí'anga are có , tengo vn alma dentro de mi. Añändü Tupa che- ibyime,íiento aDios en mi interior. Cheíbyíme unga- tá ndarecoi, no tengo cofa en mi interior que me de cuidado* fbitafoyimeeiru feu??ta omoáa , en lo hueco de los arboles hazen fu af- íiento las abejas. Niñybyi, no eíta hueco. Ynybyíbae yyapepú catú, lo hueco fue na mucho. Amoibyí, hazer que efté hueco. í bi r ai by í- me guare ra che, foy nacido o criado en las maiuas. íbiráíbyíme guarura amo piche, como íi yo fuera na- cido en las maluis, ibnpi. c.d.ibi.tierra.y ípi , el principio o punta, poner las puntas de la co- fa en el nielo. Amboxbi ipí cheróga, hazer choca cia- uando las tijeras en el luc- io. E'mhpiWpirange, dá- llalo primero en el íuelo. íbiy&á. Lechuda peque- ña, ibíyaü oyenpeguärä- *am toa Iiecó maraní nSnga:. cguy ñfibe abé angaipabi- >ara oyéupc guarama he* có mar aní , afsi como la íe- chuca, es torpe para bufear loque le importa afsi el pe cador. i¿iW¿jtái.Zanganillos q andan fobre la tez ád agua difeurriendo. íbírá. Palo, garrote, ár- bol , madera , vara, fuerte de palos. íbiráá, fruta de árbol , y árbol con fruta, o fruaifero.iKráeí, árbol inútil infruaifero.ibirá ay mbae, infructífero árbol, íbirá aymbaetíba , arbole- da ¡nfru&iferaabirá acam- bi. l.jíbirá racambí, hor- cón, ibirá racángagúa, ga- rrote có porra, ibiráagui- yci,arbol prouechofo. íbi- rá apécué , caícara de ar- bolaba á apópalo que fe menea en la corriente del rio, y eña afsido en tierra, ib irá apirací, árbol en pie, y algo tronchado.ibir a api terc.elcoraconde palo re- cio.ibirá apuá,bola de ma- dera.íbYraquá.í.Mrafa- quábae, palo agucado. íbi'- Vv rá 'i ►I 3 L& É ss i ... -«**&! r w I I I I TESORO DE LA feco. ibiráveré , carreta: ibirá yérc myrí; carretón, íbir áíi,cuña de palo,y palo recio. ib'ir£yoacá, Cruz ; ibira nöpaha 5 maceta.ibira nae , barril, batea, gaueta. ?biráñaegua$ú. idem.ibi- r á nac'mbc , plato de palo, ibir i payé, árbol de balía- mo.ibirá pandara, carpin- tero, íbirápé. tabla, ibi- rapche. paleta para rebol- uer la olla, efpatuta. íbi- r ábabag, garrote qarto- jan para derribar, ib ira bc- bui, todo palo fofo, ib ir a acambaguá , garrote con porra, ibirácarapa, arcos de madera y palo tuerto, ftíracutucába.l.gíkragüa rájbarrena.ibíracuí, carco- ma de madera, ibiraáguá, plumages de la macana, ibirá eñol,arbol prefo.ibi; ra Eí ,miel de abejas. íbir a guacújpalo grueflb.ibira'i caíde" 5 Alguazil mayor abí- de horno, ibírapembi.palj- raiyá rucúramSaycó , foy cadacercode palos.ibira- Alcalde. ibYráyácátubae, pepSpe.canto de tabla,o pa árbol frudifero. íbiráia, lo, efquina demaderaem- barril \ o cofa femejante. pa mada.amoibirapepe.en: i'bír a ítf, árbol verde, ibi- palmar madera, foirapepe, r á i oí aó Rúan , liento de llaman aun árbol grueílo, c CaftiUa.YbíraVbYÍ derecho árbol. ibiraibyi,arbol hue- co. YbYr a i engoma, refina. ibYraici popó, brotar la reíinaabirá ipiyü,palo po- drido, ibíraibitc, coracon de palo, ibiraípícué, tron- co de árbol. íbYraípYenSi, defde la raiz fale tablead* por varias partes,de que h zen púas, y rodelas. íbira pétai.. canela. ibirapét; cui canela molida, íbirapi daba, inftrumento de toi near,y acepillar. íbírápyi dagüeta.acepilladuras,y árbol que brota del pie , y harina de palos de los to broton. ibírá ypirú , palo ñeros, ibirapmüara.torn LEKGVA GVARANl. ro,y acepillador, ibirápó gua$u.paIogrueíTo. rbirá- poí: palo delgado. ibírapo- pu frente de la tabla, ibfra pucu.palo largo, yíäuce. i~ biraquá. cepo, y palo con agujeros. í bi'raqua riylra. earcelero.i'biraquá rog. car cel.ibfraquyta.íiudo de pa- lo/foiraquy tillaba, afierra, íbrráracäng. gajos de pa- los, ibiráragcg. palo podri do, y gufanos de palo.íbirá ray g fie ; l.rakue,aítillas. íhí rárapó. raices, ibirároqui. broton.íbiráracatílos ga- jos íecos,o eiados de los ar boíes, con lo qual figníñeañ el rigor del Inuierno, y ca- reítia de frutos que ayen acuiel tiempo, aipoihu íbi- .raracätí: rehufo el tiempo en que eítá todo elado. nde reipoihui ibirá racatí'ñän- du.no temes el tiempo ela- do, dizen a los que defper- dician la comida , y no íe a- cuerdan del tiempo de la hambre que ha de venir .ib* ráracatí'oipoihúbae opora biqmtatu. el q teme el tié- po de la hambre rrabaja bien, ibirá cueacapev,que- 170 marfe Jos palos por la caf- cara no mas.Dizenío quan~ do no íe ha quemado bien fu roca, aibfráeyíí.trafplá- tar,y apartar madera. aibi - r acutiL barrenar, ca. cara, aibirámbopé . empalmar madera, aíbiránioí'. enma- derar.aibirámombu. hora- dar madera.aíbfr ámSpe. ha .zer efquinaal palo, aí'bírá- paVlabrar madera, aibirai'- quépä'.labrar el palo por vn lado, aibirácupépä. labrar por debajo,por el enuez.^í biráypipa. labrado por de dentro, aibirápepí: acepi- llar, aibiraquy ti', aferrar, o cortar madera. ibíráíbaiS- r í charahá.lleuarlo en vn pa lo dos. Amoanangogibirá. I.añ8päéín8teíbirá.desbaf- tar madera. íbíraqua. recio, v. bfra- qva. i%/. l.ibi.r. junto , apa- reado, cheibiri. junto a mi, amihdo. Yyibíri. junto a el.oíbiri.reciproco.cheibi'- richuára. el que efía a mi la do. oibiribéhenSa. tiene- lo a íii lado, oyoibiribé ovo güerahá. fueronfe juntos. Vv 2 am- & £ r*< g? I SSiS^^S^ üSS^^T^ViTg i*>&A*i* Fi7i5sk TESORO VE LA I r i I I amboyói bimbaca caapvyna pytyhagúama. aparearlos bueyes para atarlos, oyoi- biribé mbaeibápe guara eréipotáibipeguarandi. ]ú taméte quieres las coiasdel cielo, vdei fuelo.ambo yoi- bichepó , poner las manos para rezar .chelcjueYbiri. en mi collado, chei queibiri a- recó. rengólo en mi cofta- do.tecó märängatu, hae te có angaipaba oy otbííri ndo khúbi.l.ndohembo yoibut teco marangatu , haetecó,, angaipaba.no fe carea layir tud,y el vicio, pytvhae ara noñ^mboyoibírí.luz , y ti- nieblas no eftaü juntas.yoi- birichuára.hermanos dévii Wiy. niebla.íbrtyngucÚ. niebla efpeíía. ibííynguc&- pebcahá. fui muy de mana- na.ibiticjuara^tomoa ¡ cu- brió la niebla,© nube elSol quarací oñembióg ibityn- gari.encubriofe el Sol en la nube,o nicbla.íbiti'omoang 1. X.N.Y.íbápe ohóbohe- mvmbcé re^á aguí, encu- brió la nube a Chriíto de los ojos de fus dicipulos. ÍñStÉfíObí ¥b¥tVatuáp6; repecho de mote. íbMaiuá pe arnoy cheroga. pufe mi cafa en el repecho del mon te.v.íbi.tierra.n.2. í£iíú.viento.c.d.Ybí , tie r r ay , tu , golpe .1 bi t úr ci . v i é to frió* íbitúcaíu eté. gran viento, y fauorable , y fref- co.ibit ua /.tempeftad . ibrt ü ama.l.ibitü amánderecó. viento con agua. 1 bit umv. terremoto, ibitú piambiu ruido de viento..ibi va Peonando ya ei maiz. Y. ante. C. Tcatúete. c.d.catú y. eté. esmuypofsible. ycatu etc añgtüri. muy poísible es q Agora véga.ycatu eté aína oquíbo. muy poísible es q Huella, ycatú eté íiandé y hupa. muy pofsibe es que lo hallemos, y caí ü eté añä- í cíame ehóbo. muy pofsi- ble es que te condenes, ndi eatoy eté.no es pofsíble. Tcatúpe. c. d. catu. y. pe^ poípoficicn,en publico.ycá tupe amombecr. clíxelo'en publico.ye?tüpeaiucá, pu- blicamente lo maté, nayea tupe nagua? y mombeuny. no 1© dixo en publico, mba eyeat «pe guara .cofa publi- 1 caanemeangaypá arácañy- ramS ycatúpene.eflaran pa tetes ios pecados de todos el dia del juizio. mbaeñe'mi' megúara om8m ohe y catú- pe.publico lo oculto. [ Tcó. eflar „ morar, viuir, andar, enteder enalgo,fcr, lomiímoqfurn,es ; fui,ay- eo.yo eñoy.ndaycoi. no éf- toy.guitecóbo, geiüdio, te quára.l.tecóhara. el que ef- ta.aycóaú.efxoy de mala ga na,o fin carga.aycó cuñare- he. pecar conmugeres.ay- có cuñarehe bicabeymc.vi- uo canamente, ayeó cátú. pro- & r*i W É mm f í Í I r ^; TESORO *LE LA procedo bien , eftar bueno de íalad, eílar acomodado, aycó cheremymbotáraru- pi.ando a mis quereres, ay* coé .eftoy , o viuo aparte, y foy diftinto. aycoé ndehe- gui.foy diferente de ti. oy- coé oíohuguí. fon diftintos entre fi.aycóeí. eftoy ocio- íb. aycóporiahú. eftoypo- bre.aycóporombucú.heme tardado. aycóporSmbucá guipit ábone. eftaré de efpa- cio.aycóramQ.foy chapetó aycoteí'guitecóbo. foy vn haragán . aycótendotára- m §. foy guia.nda cherecó cjéri, haqmcueguarupí, no quiero ir con los trateros. El gerundio firue por pre fente.acarü guitecobo. ef- toy comiédo.aporapitígui- tecóbo.ando matando, nda caruy guitecobo* no como, equeeycóbo. duerme, oque oycobó.eíla durmiédo.che hómoang guitecóbo.ya tra to de imie. añadefele efta T. en la primera per lona por la bueua colocación, aycobc, yo eftoy y viuo. a* moingobé. hazer perfeue- rar 3 hazer que efte. amoyn- gobécheaó carameguame guardo mis veftidos en la caja, amoyngobé cherecó maíangatu. hago que dure mi buen fer.- Tupa nandey 4 ra nomoyngobé potári m- burú y ñangaipibae.noquie re Dios que duren mucho los malos.amoyngó.confti- tuir poner, hazer que eílé q more, ande > y entienda en algo, amoyngoabarér amo. ordenar de Sacerdote.amo yngó cherecobiáiämo. de* xarlo por fubftituto.amoyn gó capitanamS. r, ponerlo por Capitan.amoyngoé,po ner aparte, amoyngoé he- mimbotápe. dexarlo a fu querer, amoyngótecó mo- hangába rupi' cóílituir por ley. amoyngotembiaihubä mo.hazerlo efdauo.amoyn gócheri ñeengáramS, po- nerlo por interceffor.amo- yngo mbacá rerequátamo. ponerlo por vaquero, che- mSyngoy chererecóbo. de- tuuome. Nacheomoingoy háperuguäí ipitäni. fin que vo le dixefíe^na- da fe quedó. Aicobé orí. vi uo contento. Añembo eco- béo- **S* LEKGVA GFARANI. 17 2 fréori. trato deyiuir alegre, CherecSni , fe cópone def- teverbo.chereconi.yoefioi, hacipei cherecony. vino , o eftoy co trabajo,o peligro. chereSbibí cher&ecoñi. ef- toy a peligro de la vida>che ; recórarriotamo. íi yo efíu- uiera. cherecoeyram8. íi yo no eftuuiera. pigeyndepiri cherecoHi. íiempre eíloy contigo.hypaco aheoicábo ndeberae? como lo hizo Fu lapo contigo? Hinacó Tu- pa oicd:atupirr chéb;,. cier to que lo ha hecho Dios muy bien conmigo. i 2Vo.nota de períbna,ecce> veis cóicoaycó. veyíme a- qui eftoy. cóycó ereicó oré be.aqui eftas para defender nos, o ayudarnos, cóycó o- roicó. aquí eftamos. coycó peirá raefeftais aqui. oro- Hpycó.ya nos vamos, pehó picórae? vaifos.oronüpa y- cóne.yo te a^otaré.oroqua bucáycóne. yo teharécaf- tigar. Orcxjuaáycóne, yo os conoceré -í yo os echa- ré vna calca.oroapichá qy- cóne,mira que te defcala- braré. r^^.encubrir.v.coacu TcobLeftar viuir.v.ycó. i if^.derretir.v.ticu. Y. ante. C. i ci.hormiga que fe come, ÍJa'v. la rabadilla que feco me defta hormiga. i c^.arbol íin gajos , o có ellos varr. íin rama: troco. Pilaresjefíatura, altor, cho- rro de agua,chifguete , &c. íbiráí^á. árbol deígajado, y el tronco defde el fuelo,haf talas ramas.Yyiicácüerano téoímé. los arboles folos efiáíin gajos, abatí ndeíyy- icá rage. aun no hecha ca- ñuela el maíz, y yáquiri cá- ramo, ya echa la cañuela, tierna. ypcpóquiY^á ihiS güira, ya echa cañones el aue.hetimáiCa abá.parecen fe las piernas de la gente quando p< ÍIan,no fe viendo biéles cuerpos, cheí^ácúe ramyngatú ahe. Fulano es de nikílatura. nacheíc ára- mí' rüguaí , no es de mi al- tura, íbfrácarapáicarate- remcí'rag^.po primero los pilares en que ha de eftar el arco. ¡ä Ls I •su fe I n fe f v i i i r w* '•SO.RÖ DE LA tura efta hondo el río, o no me cubre. Cheicáocé i", cu breme el rio.nacheí^áía^ií; cftámuy hondo , cu breme mucho.icabv. los agujeros por dóde fale lo liquido, a- chifge tillos ,Yyicab v ígára entran chiíguetes de agua en la canoa por la brema, irici.chifgete de agua.am- boiricá n cá ym8mbúbo^ hazer que íalgan muchos chiíguetes de agua. ai caca- cá,quebrar charamufea. ¡ ym¿v, chifguetes. v. i$a n. 2. ícackng. charamufea. v. ?cá,n.i. - Ui ,g. trementina, relina, goma" Y ) i vi catú.tíene mu cha reíínaoidiy Lígú no tie- ne reíina.íbítá roírämSndi y icigi.el lnuierno no tiene los arboles goma, quaracr pucúramGngatu Yyíci. en el Verano íi tienen go,ma. ícog. guuno , generice..y. quando fe efpearka es ha* cogaos ycó. eikesgu- ílino.Yyívog.rebtiuo.01- cog. reciproco, mbáeicog picó?que gufáno es?cóo ra- cóg.sufanode carne, ígóg reranv? arco. nacheVváyóabí i> ahe» Fulano es de mi criatura* Y y'í cápucu ate. Fulano es de eítatura alta.chcretymiica pucu.íoy de piernas largas. chcyVbáycapucú.íoy de bra eos largos. Yyicá aturí'es de eíl-aturacorta.Yyigapu* cupoybae. cenceño y delga- do.cheruibicá. lacañafola paratiflecha checogicáa- moüdoróg.arrancar bs ar- bolillos de la chácara. í ca- cäng. ramones íecos., efeaf ramufca.iyacäiigucra.idem í^acaí'reche tata emboiepo ta. enciende fuego con cha- ramufea. ámohetimá icá ab iti.carpir el maiz. ambo gitíncá. limpiar todx coía. por debajo, para que parez can las piernas de los arbo - 1 e s , o fe mbr ad o . Amb oca ai - <¡i, hazer atajadico -de ra- mones hinca ios.caaívá.ar- bolillos pueítos en ringle- ra, amboicá checumandá. ponervarillas a los frifoles para que trepen, y rodrigó aqualquiera cofa.amboi c á ch^ruíbaquíi.poner cañas a 1 as putas de flechas ¿chele a yacatuí . conforme mi efcr tENGFA GK4RANL 173 Vení^ó .l.y cogamändi yu, feda. icogi, vnarbol que tiene mucho sguíanos.icjog amandiyu yp8bä mbirey, leda floxa.ipobambira,tor- cida.icogrenymboaó, ta- fetán? terciopelOj&c. Poa- tfbíbi /terciopelo , ö ropa de feda con pelo. ic/og re- nimbopó , hebra de feda. icog guirapá , guíanillos q andan a faltos. Vide Ta- cog,gufano. Y. ¿ate, G&J TchLLmchLcÄ. na, cíer- to,yche, yo. Ayaponiché, cierto que lo hago, Arobia niché,ciertoque locreo,el ni, es lomiímo , que ne »1. niá ciertamente. rráy.Liío.Vid.cJ.n.4. Y, ante E: íembi. Atajo de agua \ y.i.agua,num.i. Y. ante G. íga. E mpapado , y t ra£ minarfe,Yixgá ; trafnainafc« *m oigá.recip. Gheaóyyrgá" párambóé taypoc'á , ene£ tando bien empapada rni ropa la torceré. Nacheigái r age, auo. no eíloy ernpapa- "" ido. Amboiga, empapar. Oí gá cambuchi , recumaíe eí cántaro. Aigá.eíloy empa- pado. Er'ei gá ¡ tu, eiga, a- quel.bo.hára. Ndaigaí, no efíoy empapado.l.ndachei- gaS. igá. r. Canoa. Cheigá, mi canoa.y.íi.Oi.igá boya, canoa mediana. ígá myrí; canoa pequeña , y Jan cade- ra, de texedor. igápepó, bordos de canoa, ?gápepó «Sibichá .1. ígapepó íbaté, canea de altos bordos. igá- pepóiby i,de baxos bordos, ígapepó ana, de grueííos bordos, i gapepó piren; de bordos delgados.ígápicui- tá,pala de bogar. ígapicul- tá agüe , la paleta de la pa- la que íe mete en el agua. igápipe , en la canoa , en el centro, en lo hueco. ígápx- pé,en la canoa, en qualquíc ra parte della. i&4 pipé guá ra , lo que eíta en la canoa, ígára atucupc, el plan de la Xx ca- fi s i 1 TESORO DE LA i í h 8 I e SÍ< canoa", loque va por el a- guá. ígára apohára , el que las haze. ígára púa , canoa cortiancha. ígá recohati, rumbo, nauegacion. ígáre- cóhatibeyma , no nauega- ble rio. ígárípc , canoa de cafcara. igáropitá, popa de canoa. igáropita cocára, popero. ígárup aba, puerto donde citan las canoas, ígati'j proa de canoa, ígá- rapi.cué, la efquina que ha- ze la canoa por dedentro. Oápahá tupi oyecáigára, quebrofe la canoa por la juntura del plan. Ndi nam- bí qüari igara.no tiene agu jeros en los bordos. Am8- nambíquá , ymboioibi ha- guama , hazerle agujeros para hazer balfa. YMqua igara,es ligera.Ndmaqüa- ni, no es ligera. Ambopi- yéroa, hazer canoa abarri- lada. Ambopímombé , ha- zer elplanchato. Aigá pi- cm,bogar . Ayocó catüíga- ra, gouernar bien la canoa. Peí gapicuí y 6ya,bogad pa- rejos, perecó recé ímé ígá ra,no hagáis que de baibe- nes la canoa, A^árecpií.h ahequii ígára , Tacarla de tierra al rio , & éccntra. Peigaréymé , bogad pare- jos. Yyigarégaré béramy ahe,no bogan parejo.icmo- embc embé ígára, las olas apartan las canoas de la balfa. Cono ígáyári,folo efta vez fe ha de tomar puerto.Gíioubí ígára cheo pícuírámo, mientras mas bogo mas íé detiene la ca- noa. S. no es ligera. Ym8- aqüäcéramo , íotúi ígápe, quando fe boga recio en- tra agua en la canea. Am8- nambíbebé ígára , hazer q buele la canoa. Ombocupé « tirayta cheígára , raípa en las piedras m\ canoa por debaxo. Oheatyma ígára guepítac-eg eyma .1. opita- cogey ram8,l.guopítá$oey mamo v-bueluefe la canoa quando ^o la gouiernan bien. Güambitáigá, dizen al deftaje de la folera , que encaxa vna en otra. Ambo! gáíbírá, hazer defíaje pa- ta que encaje vno en otro, Tgapúg. diluido. Vid.Tía £Üg.y(íapu.) t jgaratá. Ñamo, igara . w _. ... - --,./§ LEKGVA GFARANL ta rerequara,, piloto. Os igaratá, haze agua el na- uio. igaratá mvrí' , bar- caj>equefía.igarátá guacu. 1. ígarata rucu,galeon, igá- ratátf; proa de ñau i o. iga- ratá ropiti , popa, rgaratá ropftá cocára, timonero. Aobuf ü ígaratá rehegüa- ra , vela de nauio. ígaratá ibuaS^maítil. ígau. c. d. i, agua, y, au, mancha,lama,peregií de la mar,o rio,efíopa de los ar- boles,íarro,ronquera,o im pedimento de la garganta* Cíieyurüigau guicapueai- ta>eftoy ronco de gritar. Añembo yuruigaú guica- pucaíta, heme enronqueci- do de gritar.Cuigau,farro 2 de la lengua. Apieaquiri- gau , cera del oydo. ibira igau, eftopade los arboles, igau Ipipé guara, peregil de ríos. Y. ante Y. Ti. De efpacio , con fle- ma, baxo, íb pefar, y íiem- pre tiene la partícula (m8j Amboyí chebohiítá ypo- hirehe, fo pelar la carga. ijP 174 Eremboyí beramyyyápó- bo, hazcrío de burla. Áhg mbaé mboyí, hombre tipa cioíbo Emboy limé yyápó- bo,no lo hagas de efpacio. Emboyí teíherecóbo ne, hazlo de prieíla. Amboyí herecóbo cherópe, detuue- le de e (pació en mi caía. Amboyí guiñeenga y chu- pé ,hablele baxo. Emboyí nefíecngachcbetí , ola, ha- blad baxo. Cuña omboyí omembi.arrullar la mugér a fu hijo en los brocos. Emboyí imé teco märan- gatu peiquábangatuquehe- n8í'nä,no fe pefeis la virtud a ver íi es difícil , abrácaos con ella. ií. Cofa fuzia , mancha- da,traida^. Cheií , eftoy fu- zio, manchado. Cheaoií, tengo la ropa fuzia , v vía- da. Tuíu omboi i cheaó , el barro me ha enfuziado mi ropa.Oií mboíbo acé oya- hú , el hombre para quitar la fuziedad fe laua* Angai- pába p^pé oñemboií riré oñe'mombeú , defpues que fe manchó con el pecado íe confefso. Pe*í, camino íü- XX 2 ZÍO 1% ft y* & t 4 Si I k] anti- guamente , ayerureíma. ya lo pedí. íma amí chema- rangatu, en otro tiempo fo Hayo fer bueno. ímaara- •caé y antiguamente. íma guaréra che , foy antiguo, viejo. íma guarérabé, def- de aquellos tiempos anti- guos, íma guarérabé che- rací, mucho ha que eñoy enfermo, imana, antigüe- dad, vejez. Cheímandéra, foy muy viejo. íma omano, mucho ha q murió. Orna- no íma',ya murio.íma rire- pe ereyurae ? al cabo da ta- to tiempo vienes ? ímarir'e ngatúpvá ereyurae? idem. fea am8mbeuychupé,mu- cho ha q fe lo dixe.AmCm- beu ímavehupé, ya fe le dixe. ímíndayuri ? much( - h¿ LEMGFA GFJRANÍ. »; ha que no vengo, i magua- raí atpó.eíTo es ya muí vie- jo. Tuíabac reco ayr# ynia guare mboguí gui,es -pro- pio de viejos renouar cuen tos viejos.Amounacheru- pi,detuuele mucho conmi » go. Chemoirnagupí, detu- «orne mucho coligo, Añc- moima' cherecó áci pipé, heme envejecido con ios trabajos. Teco ac'í chemo ima , los trabajos me han envejecido. ,' imjíniJ.imnndt. Luego al punto, breuemente. Te re- to ímaní, vete luego. Che- rech acabé ónlmf ímaní, luego que me vio fe eícon-, dio. imam*, Díminivtiuo de JmS, tiempo pallado. Añ '*- moimaní", detuueme mu- cho. A m8 ímaní'herecóbo, demuele mucho. Ymbobe. Antes. Vide. c^mbobe. YmhocL c.d.y, negación, m8,y,ei, de burla , por no. Aipó nde k ymboeí nda- yapo y, por no lo auer tu di cho antes no lo he hecho. Eruadee ymboeí ndaruri, por no aúer dicho tu que lo tra-xeííe,no lo he traído. ímé. Negación. Tere- hoimé, no te vayas,lo aúf- moes eme. Y. ante. N. Trñmbú. Perdiz. Ynam- bú aquia , perdiz del mon- te. Ynlnbú choro ó.l.yrm- mSutimrta'.l. ynaoibu tu- ruríj perdiz de cocueras. Ynambu guacú agrandes del monte. YnambáhSho, del monte. Ynambü tytí; perdiz muy chica. Tndaye. Halcón. Tniá. Veis. Vide. H/. num.i, Tnh Hedor. Vide. NI." num.$, Tnú Hamaca, cheynñ el d.y^eftar.ynynguá, texida. Ynynguá cheyíir; es texida m^hamaca,Ninio y'n-yn^a : *hábi,no efta.texida.Emoy- ninguacheym", texemita- maca.yní'aea, los hilos que atrauieíTan" del hamaca. YyoagápVíp^i cheyní, tí<> ne los hilos que atrauieíTan menudos, ¡tónboajápoca i ¡5 1 fe« \¡s I fe í I i s? TESORO DE LA poca,ponerlos ralos, ínyn- guáiopaupau, tcxidaa pe- damos. TnU. Viejas , efpecie de peleado. Yniái. rio donde fe crian. Ynvambé , el mif- m o pez. Ynyambí, fu pelle- jo que firue de raípa. Tmmbé. C ama, colchón. Ynvmbé ítá cuxa , ar ma- cón de la cama. Emoatyro cheynymbé, hazme laca» rnvmb¿xA3mMoy(po) hebra, hilo de algodón, re- cibefre.) Cherenymbo, mi hilo,henimbó,gue.Ynym- bó icog rehc guara ypo- bambYra,íedatorcida.Ypo- bambfr eyma, floja. Ynym- bo ypom8mbípíra,hilo do blado torcido. Ambopo bfei, doblar hilo fin tor- cer .Ynymbon , hilo recio. Ynymbo ocóg,quebrofe el hilo. Ynvmbópó, hebra de hilo. Ynvmbopoí',hilo del- gado t Ynymbopoguacu¿n- lo grueííb. Ynymboyoibi. Líoaparibi, hilo doblado fin torcer. Ynymbo ypo rnSmbipireyma, hilo fen- cilio. TrSngui. Texíd©. Ao ynyngüa , ropa texida. A- movnyngúa aó, texer. Ni; mo ynynguahábi , no etfa texido'. Amoynynguará aó, deítexer la ropa. Ynyngua ey aó arecó , no efta texida mi ropa. ; i^a. Chorro. Vide.i.nu- mero 10» Y. ante F. f^.c.d.'fi.baffura.-ypé, poftilla, íuziedad,mancha. CheVpé,mimancha,yei- toy manchado yíuzto. \ y i > pé,o?pé.NdiyipeíeteiTir pací, la madre de Dios no tuuo mancha. Angaipabipc poroñ?m3mbegáape oie- fe,la mancha del pecado fequitaporlaconfeision. Abáqma^pé.hombrenuiy fuzio. Oñembóobaipc íjpe oyegúahápc,poncfc afei- tes en la cara. CurmPc, mancha de viruelas o lar- na. Nañembo^pejotari mburú angaipaba pife > no quiero manchar mi alma conpecados.ibagípe,man- chas negras del cielo, Ane- 9 mboi a ¿£¿ LENGFA GFARANL i 7 6 mboi peóg guiyahuca* quí- teme ia fuziedad lañándo- me. ' .. ípé. Caícara de arbol. ípé bebui ? corchoapé %n% cafcara gruefía. Itpeyájcaf- cara muy pegada, que no fe quita, ipd, cacara que fe diOega. On^mboif eí ca- tu, defpegafe fácilmente, ambápdíbirá,deícaícarar. ipecué arecó chero¿amo, tengo mi cafa cubierta con cafcaras de arboles. Ai- : peóg, defcafcarar. apeigá- ra , canoa de cafcara de ar- boles. .. ípé. Muchos. Oreipc orocúpa,eílamos muchos. Yyipé abatí checópe , ten- go mucho maíz en la cha- cara. Amo ipé cumändá- ytyma, he fembrado mu- chos frifoles.Yyipé ipébe- tei aba j ay muchos paifes de gente. *P e & •/• guarimbé. Pato. Jpeg ai* ,patillo. ipegapá,pa to de laguna. Oyoaoípeg, charlar los patos. 1 -'i, ípL Enjuto,feco. íbira- ipí, palo feco. Mbuyape- *¥h pan toftado. Ajnfcoipí mbuyapé,toííar pan. Pira- ípí 5 peícado aflado. Ambo» jpí kpeáquarací pe, en ju- gar la leña al Sol. Ambo- ípi catú vruguacú rupia ymbochirjfripf, tonar bien las tortillas de hueuos. Ao ípi, venido podrido, viejo*. Oñeniboípí cheaó,efta po- drida mí ropa. Cheip/, ya eftoy.viejo 5 feco. Áñembo- api , voyme fecando de fla- co. ípu Principio , parlado, los paíTados, lostnayores. Cheipícuc , mis antepaíía- dos. yyu oí. Cheyyi'pfcué, yofuy el primero a íüfu- perior. Yyíp&ué, el prime- ro en numero.ibiráí p?, tro co .Y ffpz oúbae che, y o íoy el primero que vino. Oipi- cué fiabe omäno,murio co- mo fus antepaíTados. Che», remymombae 'ipiTerá,Pe- dro es a quien di primero.. Che coñemboehá y mecha» göieripi Perú, el primero a quien di efte Rofario fue a Pedro. Oipieyrae Tupa oicó Dios es ínVprincipio, Perú vpé amotnbeú í^i , a Pedro lo dixe primero, • Aya: H % 'i ñ i É ü !»?•*< S? iffcfr isn&JiírifrA. te i ^- 1 íi N - i ■ i i i » i i ■i ' W i ; li * f l » * i s ¡:¡¡ ¡ta' 1® lf< : áar«- ^V/iyV/flFV/Jg;r¿g,r^-r ft T.r, TESORO DE LA Ayapo i pY , empécelo ha- zer„ Acató if i , emplee o a comer. Yyáraquaá ípY ahe, eñe empieza ya a tener jui» .zio.Airiongarú ipí, empie- colé a ciar de comer. . De aeui fale am pyru.c. dcíle íp'í.y. rn. poner , dar principio, tilo, nga.riára. amooipiru .1. amooypyru*, darle principlo.ñipyrungá- í>a,pr íncipio, yñipíriunbí - ra, empegado , nañipyrun- ■,gy,no empieco,niñipyríín- hábi , no fe ha empegado. Yyipicué catü , meneafe. Hdiyipicuci guenoínaye- pc, aunque le llaman no íe menea. Ay api v a y paog 5 po- ner fortaleza , o tapar la punía de la naia , &c. Ay- nambí ypí'og,tapar los ref- qükÍ®s.Ypí.tí, recio de rai- ces de íii fundamentóle fu principio.'íbirai yyipiti,ef- ta el palo recio clauado en tierra. Cheípítí , eftoy re- hiero. Cheípítí hapía pó- tareyma,eftoy rehacio,fír- \ nie en no obedecer lo. Añe- mboipiti.. guytena ^eíloy Pertinaz. Ambo ypítíhe- mymbotápe, hagoleeílar tenaz en fu parecer. Yyipi- ti alie ci'na , es mal manda- do. Aiipfti,aporcar,fqrta- lezet al pie el edificio, e- char tierra al pie déla co- fa. AyipiattSCercar algo co palos,planta,&c..Namoo Yp'íqmri y guabo , todo lo comí, o beuifmdexar co- fa, ^qinrémyríbroton- cillos. YyipVquiré amen,. dorog , arrancar los bro- toncillos. , i/í.r.Crudo.Vide.Pi.r. num. 12« . , . I tn. Cerca, junto,' cabe ' mi. Cheipipeoyucá, cerca de mi lo mato. Cheipa- ¿tí herahWni , de junto le mi lo lleuö . ¡ Cae- fví tupí yquaí, paiso junto a mi ? y por mi cafa, y entro enmicafadepafo. Chera- táipipe eyeó , ponte a ca- lentar cerca de mi fuego, ñandeipirup/chareconan- dembac,tcngamosnueftras cofas cerca. Oipírupi ene- rereconi , tieneme junto a fi.Og W, el que queda en cafa a guardarla. Chercipí Perú. Pedro queda en guar dademicaía-Chcmbaeípt lÉNÚKl OVAKANT. luán, luán es mi mayordo- mo , cuida de mis cofas. C hem báeípj pe cheremy moyngó Perú, a Pedro de- seen guarda de mis cofas. Nachetog ípfri , no tengo quien quedé en mi cafa. Tpíaxx. Sardina. Ypíau bu^u ; firdinalar,^a. W$*& c. d. tffi feco. y. yu. podrido , cofa muy po* árida , muy acabada. VbiVá W^g, palo defecho de po dndo. OnSmboipiyú, vafe pudriendo a mis andar. yyipiyü dbaó/deshazefe mi ropa de podrida, Oipi- yu otuyár amS, de viejo ef- ta podrido. Añ&Tibbipi-.' yúg V eíloy podrido de vie- ¡fer Wipo. c.d.ip?, principio. y.pó.íbnidojderocar.On- boíb^ó t%txx íbuá ,' el Befitt) derüeca los arbo- K, AmboipípÓ eheróía, : Eiederocadoníi caía. Aba ingaipaomboípipó chere- Eame, los enemigos aíTola- tón mí pueblo. s ; ípifé. £1 medio del gol- •O.V.apfté.n.f. ^y-Recio^.^. n .2. 177 fyfyZ Turbio. Vide.Tr- pytí: ¿Jtffltl Efcuro.c.d.iV.y. hu. araipytS. día ob/ciifo. Pitun3oñ4rr;%íríí,eícure- ceíe la noche. Yp^íundaí checct^,mi apofento eílä muyobfeuro. £U?pi$g$Í too, írnochecieme en el camino.ípítumimbí, obfeu rjfsimo. S.reueruera la obf curidad.Añ^pjrtíIndáubá liba, andar atienta paredes en la obfeuridad . Aba mbae ib'i peguara aúrehe eñcpftundauba ubá oyeó- botcí; andan los hombres tras las cofas mundanas, como quien quiere coger lafombra. Tpó. Por ventura. Agu?- yéteí ypó, podra fer que lea bueno. AgitfyétdjLÓ rae. muy bien ha íido.A gitf jetéypcne , bueno fera. AgUiyetéypo biha 5 bienfe- ria,o fuera. Che tipo nda- haie¿ne^ empero yo cuica i^iréi-Hae tipo ohtne. quícáel'rrä. ;' j^n* f lor.Vid.j'tötí. i i ú Yy 4»- x tälr&W^ir^**^i^^'***i£ BUlM I 1 I I i h k SS TESORO DE LA TqucJ.qmc. Entrack.V. Teiquié. Vé.Coftado,lado^Cíie- iqüe, mi coftado. Yyiqüe, oíqué. íqüe acatüa, lado derecho, ique ací,dolor de coftado. íqüe y ácú, cofta- do finieftro. lefu Chrifto N.Y. yíquéyáofnä,Chnl- to nueftrö Señor tiene el coftado abierto. Oiqüebo cheruí, eftoydelado. Oi- quebo amoí^ ponerlo de la- do. Oí qüe íqúeboí hecony chcbe , anda roftituerto conmigo. Oíqúeboí ayco ychupé , ando roftrituerto con él. Oiquefquebo ayco; haihurché , no le amo a de- rechas. Oíqueiqueboaycó guiporabiqu Ybo , no traba- jo a derechas. Oiquebo apoaihu r no amo a dere- chas. Óyqueíquebo ereico chcbe, no andas conmigo a derechas, iqüepe, en el la- do. Ahembo iqueací > } ten- go doíor de coftado, Áyi- quec^óg, darle en el coila- do, y hazerle cofquillas. ChaqúemBpyrí', hádeme cofquillas. AVque ibicog, darle con el palo, o con el puño en el coftaáo. Che- ?qüe teco num.i. Trób. Amargo. V.Rob. yru.c.d.y.Ilelatiuo.y.ru, poner,ccmpañero.Cheyru, ró; comp-ñero.Yyru.oyiu. NacheyrSmbot ár i ypex hi relié, no quiero acbr¿*pa- Yy z ñar- 'i 1 1 1 < i h , ■ Tnpf.rr- r p I I I I I I I1 I TESORO DE LA narme con ruynes. Nyrui. % l.yruey, íbl.d, norics. Nde/ yrunämo ahine , jreentu compañía. Che yrunamo eteí chaha, ve cómigojníí- mo, acompañémonos. ñoy- " rü.I.ñoyrundi,compañéros \ entre íi. Amoyru,darle co- pañero.mo.hára. Amoyrü cagúy ípipé, aguar el vino. Afemoyfu ypochibae re- he í acompañar fé con má-; los. Teco onoñanoyrü te- co a 91 pi pe , mezclaníelos gozos con las penas. y™ci> pares compañeros . ;Ayru- mo,añadir 5 acomp^ñaf.Ef rumo be ,añade mas . Añey ? rumo,, aliménteme en getír te. Añevrump hecé, juntar- fe coñeltós.Cá^apt oíÄä- bae rehé oncyrÜnio, entre metiofe con los q beu'ran. Ay ruma Tupa gracia che- rché , voy aumentando en mi la gracia.Cheremy yrü- ': ríia r amongüe'ocañy ^loq de nueuo he juntado fe per- dio. Oyrumo rfímo£uecó pochi , ha ido creciendo en pecados, ñlmbocyru, cor*; dicipulo .LñoyrS ñemboe reheguára. iré. Ceño ] ccntinens* Videinrú. iwagüe .L hMp , vna ef- pecie de ceftillos de pal- mas. írúcurú. Ceño ralo ,0 i^ula fWMSiil Añadir. Vide; vrfi. ' J" " InWi'./.yraöi'.c.d.yrS,; compañ'ero',y de>áY par , o dift r ibutíuojíignifica mala- mente quatro; yrundi ci,.- quatrö companeroSjO qua- tro diítribiitiuos , o todos diítributíuos^aunque corre ya por numeral quatro. vrundí' ¿1 catü,diez o dóze. yründí rundí , de quatro en quatro, o todos diflributi- 1 ub$,oquatro partes de qua, troén'quatro. 4nte T. ^T^.Piedrajpeña^ierro^: campana , cadenas , priílp- j nes. Ytá acambí , piedra i con horqueta.S.compas , y 7 cofa íeme jante. Ytaacám- bt myní; tenedor., Ytá äo^ armas de guerra, Ytá apa- yé í niuel ? p,lQmada.Ytac6a, .'. LEKGFA GtURANL piedra con cintura para pió mada de anzuelo, &c. Ytá endá .1. ytai, campanario. ■ Ytá amboorí, repicar, vtá mbopuhára, el que tócalas campanas, ytá apohára , el quelashaze.ytáberá, crif- tal , y toda piedra reblan- deciente, ytab %., abertura de piedra, ytácupycl^ri- llos.ytácurájpíedrasjo bo- doques de barro , que po- nen Aiebaxo las ollas por trebejies.ytácurub/jcarca' m, ytacurubiti , caícajal. ytácä'j cadena, y cuerda de campaba. vtañSbafijeslabon- decadenaj.ita5aapyi.yta- £fP%> acadon. ytaembó, niio : hierro, ytáembó requiítába» rieles para ti- rar hilo de hierro. Quare- poti apyapyí aó , cota de malla. Amoaplf apyí itá- imboaéapóbo,hazerco^ ta de malla.ytay fljoro.vta- yu -acaübSndába haif jbat£ ? e -'I'JP a ™S ua ytayü.l..y ta- yuae ama acangarí, corona cleoro f ytáguacíi,peíiafco, y campana grande, ytáay- mbé , piedra afilada,? pie- dra aípera comopiedra po I7P mes para raípa-r. ytáy apS, ma / va de guerra con porra, ytá íby í,concauidad de pie. dra.yta ?c jf,acufre.ytalípá, arrefíce. ytayécá, piedra é íequjebra,orefquebra)a. ytayérc, piedra demoli- n 9»v atahona,yde barbero, ytaílr , cuña de piedra, ytá nivj-í', campana chica, ytá; níipahá, machovmartii/o vtanü F Sháouacú, macha d ^ erre f ro ,8 rand ^VtáníI- puna myriv martillo, tó mtónA ífmä', piedra % atahona, molino. vtau^ i ytacqui.a, .colana de .pl e , ura. ytaóg . cafa de piedra " ytape^laia.ytap^ píe : dra quadrada.ytap?ph, k n guadecampyna.ytapó'pc. drada. .ytapu , f onido ae campana, piedra, y hierro." ytaquá ; cueua,o agujero de piedra, ytáquáreporí , mc - taldehíerro.ytaqur ; piedra deamolar.ytáraré,piedra que el miímo rio Id ha he- cho concaua. ytá rarépe, ypa^nipindi itacá^afsio- fe la plomada en el hueco de las piedras. y tari ymov- nymbir a, apr ifionado. yt a- ro I 1 LIS 1 i 1 I I i. I i i P TESORO ?)E LA Aitá ñopyndequá,brajeaiC Ai mototogui itabo, nadar como el perro. Aítá yoabíV nadar con vn braco. Aitá* tierno aña,nadar rempujan- dofeconlos pies. Ambo- ícámymoi, hazer que ten- ga mucho caldo lo que íe cuece. Angaipá pité rupí aitá , ando fluctuando en pecados. ítá. Enantes , armaron,' pilares , y cofa en que otro eftriua. Tupa oquitá.l.T li- pa ogróquit a, pilares de la ígleíia, yyita } Oita, Tupa ogiíá ytá reheguára,poftes de Igleíia de piedra, o me- tal. Ambo oquitácheróga, poner pilares, o horcones a la cafa. Ayítaru cheróga. idem. Anemoitaríi guite- cóbo,contonearíe,ponerfe tieíTc. Afiem8itaro,hazer- fe recio , hazer piernas, y yítacuer? ahé oyeóbo, no tiene eík mas que la arma- con de flaco, ypoitácúera, los valientes. Vide.Poitá, enpo,num.4. itapd. c.d. itá,nadar,y el verbal , haba , balfa de ca- noas, itapá racapába , las atra- robacapi.l. itámiffamoñan- gába,ara confograda. y tat£ piedra blanca,marmol,yeí- fo,plata, cal.ytaty cuí, cal, ytatíba,pedregal. Tñ. Concha, cuchara.^ ytä cäí,concha grande, yta rambá,mexillon.ytamyri- caruhápe güira,cuchara de la mefa. y tä^uac ^cuchara grande. iWráyta,cucnara de palo. Ahembopo yta, ^ poner la mano como cu- :hara.Añlmbopó ytaygüa ->o , comer con la mano he- cha cuchara. ■ 3 í fi.cd.i aguaita, co- ger, nadar ,Cheit£ y onado, yyítá, oitá. Cheitáquaá, le nadar. Nache itáquaábi, no fe nadar* Cheecatíiita rche , foy dieftro en nadar. Nache ecatui itá rehé , no íoy dieftro en nadar. Auá guklma .1. acegui itabo, íalir añado. Añembcé ita rehé , aprendo a nadar, aroitá henoherno, facarlo a nado.Heroitapájiugar dó- de fe facó algo a nado. Che reroí't^ , hazer que nade de perfona, y cofas. Obaibá- bo aitá, rj^ar boca arriba. LENGFA GFARANL 'ifo atrauicíTas de latalfa ,-y el palo que % pone en la puer- ta atrauefíado. itapá itá, los, horcones, y toda arma- fon. mameangupá it á,los orconciltos de tos Jados, y las íblerillas deíabalfa. ítapa taquá pembí ,. el £ar- 50. Yyíque itá, los palos q fe ponen por los. lados para, arrimar lar eftera.. ítapáro- pitá , el teftero. ítapápi- riog , la enera con que íe cubre*. itapabäpirit%el pa- lo que vne las dos canoas en la proa.itapápopí perci- bí , el careo que nielen po- ner por los lados de la bal- ía.2tap.añobau>el hueco en- tre las dos; canoas.. ^^¿£»á.c.d.ytá,hierro > yquá,punta,cíauo.Cheyta- pígüa ; mi clauo, yyitapi- guá, relatiuo, ó,reci.ytapi £uapó .1. ítapi guaquára, Üerida de clauos, agujeros. Oytap'ígua quáré I. X- N. Y. oguerecó biterí , tiene Chrifto nueftro Señor los agujeros de fus clauos. Ndoyéó'gi ytapigüa quá- rc, no fe han cerrado fus heridas, ytapigüa, ropítá.l. ytap*íguaropitá agita.í.y ta*; piguá acäng, cabera de cla- uo. Ndahopitaper ytapi- güa , no tienen cabera los clauos. Ndaháquáy, no tie- ne punta. Oyeapá,tcrcioíe. Ope,quebrofe.Haquáteré ytapigúa,tíene la punta ro ma.Haquaapí;tiene la pun- ta quebrada. Ocäta, viene- holgado el agujero , no muerde.vpoguacu,esgruef fo.ypoíTJ . y pópoí7delgado„ ytapigüa pepe , efquinado. ytapigúa mbohapf ypepe, clauo de tres eíquinas.yta- pfgua apunga,es redondo, no eíquinado.. Ytapigüa acángapí^clauo defeabec^a- do. ítaró. Hartura , fatisfe- cho , íazonado. Cneftaro- imá',ya eftoy harto. Tem- biucheitaro, hame fatisfe- cho la comida. Nacheita- roí quarapepe año,nomefa- tisfazé las calabacas folas. coóporoitar8ngatu,Iacar ne íi es la que ütisfaze. MboroitarSy áreco , tene- mos hartura. Añeitáro gui cáruábo , heme hartado. Amo ítarS ¿ hazerle que íe har- i ¡a 1 i • Vfcfr i#>^ , «^ -^r ^y 1 5 TESORO bÉ ÜÄ S I I Íi i i I I w. T harte. Cííguy rehfe on?'ita- fojhartofe de vino, ñe ita- ; robó j quebór am8 ño , los hartos no eíxän mas que para dormir. Tenibiúohfí taro ,01 na. .1. ynytaro oíaa, ya efíafazonada la comida. tj« / ' J Oí O O/ /y^ iDa oitaro ima , va erra en fazon la fruta. Öñemboi- taro irna cuniun?, ya día el niño grande cito. Ndéy oitaromS räge, aun no efía grande, íbírá ítarongatü- bae, árbol grucílb. Tupa ñ se año porooibo ítaronga- tú, ia palabra de Dios íola es la que íatisf .zé. í¿Muc.d.íU,eítante,yríí, poner, ponerfetieíTo.AíV;- nio itarü guiñemoyronio, pufeme tieíío enojado , y graue,entonado. Añemoi- tariíag? ndereraquaramS, he quedado efperandote con cuidado. Erené moí tara te? ey cobo, muy tief- íb eftas , graue. Añemboí tarú guiñemboyeguáca,po nerfe tieílb,galan. Tñ. g.arrojar,derribar, derrocar. Aytí, yo arrojo, ca.cára.caba'. Chereytí>me arrojá.he.gu. Aití y'chupé, arró)efeÍo.Ayti , yeahei,ar : * rojar con enfado. Öroyo iti,Íuchar. Aieytí ", arrojó- me, Aieytí guiítábo, arro- jarle a hado. Oroyti ina rgára ípe , ya' echamos la canoa al agua. Ndeí hcyti- ca t ag % y aun no fe ha echa- do.Tací chereiti, la enfer- medad me ha derribado. Ndachereytí giceamo ahe checupíba ey ramo ,no me huuiera derribado íi no me diera cancadiila.Ayti che- ñee'ngaí hecc , eche la mal- dita contra él.Chaití mbu- rfi hetama , aíTolemosle el pueblo con la maldición. Tabey ti píe, pueblo aíTo- lado. AyucherecópochiV he dexado mi' mala vida. Nda eí heytíca r age chere- co pöchí' r iun no he dexado mi mala vida. Ht amo crie- rey tica, por poco me de- rriba. Cer?Cer?chéreíti^ habangue.idem. Áytíc^u Chua, he dado de mano a luán. Ov tí cata on se che- be cheangagüabo , falto ia maldita contra mi murmu- rando. Oytícatu PaíoneS ngatupírí or ébe,hanos prc di- — *&#&&. *&,<*&? LENGFA GFARANÍ. 1 1 i dicadoel Padre mu? bien. Oyticatu ahc ore ionga- ruabo , hanos dado muy bien de comer. Ayépoitf ychupé , cargúele la mano. Tupä^ oycpoiíí catu tetó ací pipé ñanderer/é , Dios nos cárgala mano con "tra- bajos, Oyepoiti cata che- Tehé,bren me cargó la ma- nó. Cherobapeí marache- Tembiapocué heytigi , za- hiriome.Ndoytícatuí oñ?~ enga che be , no femé des- cubrió. Aytrchepiä ychu- pé -, defcubrile mi pecho* C henee hemymeguára ay- íiychupé,defcubríle mis fe- cretoi. ael poroytiyfonido de^oz. Qnarací poroytr, refplandor del Sol. Tata poroyti,reüerueracion del fuego.V.Itipipé. hu Bafura. YihiyOitt Mapi' , muladar, Aftipeí, barrer. c.de ni, baífura , y defpéjfuperficie,y fyj qui- tar. AytimSnSo , juntarla baífura. Ai ti aubáubá, re- coger blandementelabaf- íüra. Ayti ytiapipe , arro- jar al muladar.Yagua re8n gucreitiramí", Chriftiano oycó ymbae reongáe rei- tigi ytiapipe , como a per- ros muertos echan los cuer pos délos infieles a! muía- dar.Märuru amboguímba gu^bufcar entre la baííura. Ayeitiáguitecóbo, he re- cogido en mi la íiiziedad. Aftiy ärá,coger la baííura. Aítiapií , arrojarla baííu- ra, Ytrprtájfollaje del rio. Ytírupaba. Ídem. Yyití a- hobäguí, cayofele la fuzie- dad de roítro. ñcmombeu rehé note ñaneangaypá iti a , con Tola la confefsionfe quita la fuziedadd-el peca- do. Tec'äiañS-attgarpä ftSf mboirí hára, las lagrimas Tolas borran la íiiziedad del pecado. Ttíäpíi. Arrojar bafiífa. Vid.iti.num.i-.y(ii:,píy • iíi^//r«.c.d>yti ) lx l ilüfa. y ( arur ú ) mojado , follaje que cae del monte, y el que fe junta en Jos rios . V.i lu Ftíj>ípe> c.d. yt", arre jar, y f pi | centro,y{peJ alum- brar , fignifica arrojar ref- píandor,efparcir la voz,fo- nido,&c. Q¿nrac?oitíp?- pé,reíplandeceel Sol.qúa» Zz repo- i | i I «i I i •i í li i! I i ti *Vwr i r¿^ t r^ittti*/&Aár^ 1 4rtsZ' TESORO DE LA répot/porotfp?pé,refplan- el pellqo.ChttnS ybytubY- dece el metal. Ñee oytípí pc,íuena la voz de Dios en mis oídos, YáeepOTOtipi- pe ahendu , o\ el fonido de fuvoz.Araoytípfpé, haze día claro. Oyetípipc mba- rácayá, relumbran los ojos del gato. Oporotxpipé. che aó , relumbra mi venido. Ndoporotipjpéy tata aña- retamaguara,no luze el fue go del infierno. Yporoti- pipé ahecha , vi fu reíplan- dor. Oporotipípé tat£,ar- roja kz el fuego. Oporo- típipé teco mar angatu,ref i plandecela virtud. Ndope- rotipipéi tataendi, no da luz la vela. I.X.N.Y. gue- có pi¡peoytipipécatú,echó bi : por poco me eníuzio. ArtémSytu angaipaba pi- pe , enfuzieme con peca- dos. itu> Arrecife.V.i.agua, num. io. /a ítuL Lomifmoqueiuv rana» • , ,/ r# jfra.Conuda.V id .V. num. i «; Tky haze ña, con prono-' bres que tienen pariz-.Vid- ña,num.2. 7a. Abrir ,brotar,raxar, Qya íbotí, abre la flor. Chepoyacatu , foy liberal. Nda chepoyaijíbi mezqui- no.Vrugua^ú rar oy a,abré ravoíde íuz r ChHíto'nuef- los pollos . Ndeí oy abo r a i¡ tro Señor con fu vida. Pe- ge,aunnohan abierto.aya- porotí pVpc pendecá mi y ^abrome lospies^grie- rangatupípc, refplandeced tome.Chepoyaya,abreme- en virtud. me las naanos. Omboya rtífits.ToMt.Viá.íxí. vruguacu gupia , abre la gallina fus hueuos. Ara- osario. Chey tS, foy oy á , abre el día nublado, fuzlo! Cherobayta, tengo Tataváya l.tatarobaya- la cara fuzia. Añ°emoyt3, y almaradas, éneo manchas de fuzie- % Tá. Difsimulado efíar SI Chepinby tS,fuzio en pe S ar ; arnmar, apartar ef LEKGVA GFARANL ta^diílincíon.Oyáchei bi- guá chepiyaceó cangarí, tengo la barriga pegada al efpinaco.Oia cherihecó po cín, pegóme íu mala cof< tumbre. Amboyá igára, aportar la canoa. Ambo- yáteí'hecé angaipába , le- uantar teítimonio. Om bo- ya cherí guemymborará, pegóme íu enfermedad. Mbae ñemboyá , cofa que fe pega enfermedad,© otra cofa. Ypiy áré,lo que fe pe- go cocido a la olla. Ypiyá- piyárcrí' ornee chébe , las ^ur rapas me dio. Amboyá mbaepí pomopipe , pegar ¡ con cola. Amboyá nupí te- ( cópochi hecé^chacarle al-, go con razón. Amboyá che remymbotára hemymbo-f tararí, conformóme con íu 1 voluntad. Aya hecé hópe guitecóbo , eftoy con él en fu cafa. Cherú chemboyá paí rehé , mi padre me ha pueíto con el padre. A)jaóg ychugui, apárte- me déi.Hogagui aiaóg, ía- lime de fu cafa. Orcíaog oroac;áynä, apartamonos, eíparcimonos. Amboyáog, repartir, hazer partes, def- pedir, apartar gente , y co- fas. ca, cara. Ch^mbouog, me apartó/me d'efpido. Pi «• rá oíaóg,íbItofe del ancue- lo elpece , amboyáog che- hegui, apártelo de mi. Oy- randé tábañamboíane, ma- ñana llegaremos al pueblo. Aba angaipabiyáraängñän demboyáne,aora darán los bellacos con nofotros.Cha mboía mbururoite, demos ya en ellos. Ayé'yum mbo- yá ndepo rehé , befóte las manos.Aíoyurúmboyá ye- bi yebi'ndepórehé , befóte las manos muchas vezes. Ayu ^ cheyurú mboyábo ndepórehe , vengóte a be- far las mano*. Ayéyuru mboyá curucú rehé , befor la Cruz. Aroyá , pegarlo pegandofe con él. Peroyá ígára,aportad có la canoa. Aroyáog yóacáhára,apar- tar los que riñen. Chere- royáog chererecoai hára- guí , apartóme del que me trataua mal. Ayé royá.cg angaipába gui , apartóme del pecado. Ndayéroyac g pot ári Tupa aguí , no me Zz z emie* n»> i I n TESORO DE LA quiero apartar de Dios. Amboyaog angaipaba guí, apartarlos de pecado ? co- rno a los amancebados,, Amboyaog cheróga guí,,. échelo de mi cafa. Ambo- y áóg cheyoyr Sagui .apárte- lo de mi copajiia. Apgaipa-.. bí yaraokóg Tüpäyruna- guí, los malos fe apartan, de la compañía de Dios* Eñemboia teíne ángaipa- bi y a r ehc , no te juntes con. los malos. Yáemombiábae: rehecatü; tereñr'mboyä ye- pi, júntate fiempre con los, pacificps.Yapg cába,difiin- cion. Cheruyaog che-, íby diftiníP de mi padre , pro- cedo del ..Tupa mbohapíí perfonas rehé-: oyaog oyó hugui, la Trinidad de Dios, fe diftingue enperfonas.Tu baoyaog Taira agui>el Pa- dre fe diílingue del Hi)0 ( Efpiritu fantp Tuba gui ovaog, el Efpiritu finto fe diftingue del Padre.Tupa- namo guecorehcndiyaógi eteí peteyrämo guecó, en quanto al fer Diuino no fe diftinguen, porque tienen vnaeffencia. Cheyyaoca : guéra,VQfoy íu párteme. Cherúyao cagué: nde v tu eres deudo cercano mío por parte de mi ífc OS^mboyate?, efTadifsi- mulado. Atembóla teígui- túpa , eftoy difsimuí-co.. On?'mboyä. teí: cyoecluj riré ,pufofe muy diü impla- do defpues que le cogie- ron en el hurto .Gúechagi- re oñcmboyaiei-, dcípues> quelevieron fepufomisi- rnulado.Oñcmboyátei.pu- cuiaheoangaipa. potaba u r que difiimuladito va bazet íus bellaquerías. Onetn- boiamboyátefhape,difsi : muladameote.Hyndo ahe oñemboía tef oycoyco^iu rae rá, mírenlo que .diis.i- muladito eftä.. * la. r. Coger % recebir,, comprar.Ayá,yo compro^ coio ) §ccJ.AyQpa,er€)a, ogua,tábo,tahara.l.taya: ra,tah^ba. Ahacheabati rábo,voy a coger mi m^z. Haétaboé, y en cogiéndo- lo.. M¿e cheráepcvtujne coe;es,ocompras>Che ore gúa, vo té compro. Che- opó gua,yo os compro ktí£=^ »** LEKGVA GFARANT. tr hcp£Gd£ra. , yo^íoy vuef- ® c omprador . T upa p cn- da gwgtópígé , Dios os> comprá eá íu í angre . Che- lira, miSeáor ,m íamo, y y a, oyí., nacheyári , no tengo amo. Ayyámee) ponerlo có, dueño.Ám^yarama.idé*. Yyarimbae; cofa íinidueho.. amboíaré, enajenar. Ara- boyara ima', yaJedi.due-» fro. N^rnboy&ri rangí,aun. EO lo he vendido., Ymbo- yari píra^el: vendido. Che- y áí yapara pi pé: , cog i orne; en mentira..Cher:e.c6aypi. : condenáramos i Ahecórá, cogerle el rumbo , imitar- le. Aya hecó pochr, imitó- le, en el vicio.. Nditahábi hecépQchi,no fea imitado teníala vida.. Ndátabipíra rugualteco pociir,no es. co- fa que fe deue imitar el vi- cio.. Y y áretábae , cofa^co- mu.de muchos. Cheñemííh- gue. poré ayogua .Lchern- baerepii ayogua ,, cobre la deuda.. Yquabelnbij-a ayo- gua,cp.brar La manda. Ghe- r cmbiparuucácue ayogua, ¡ cobré, lo piteflado. ' T era- pe cherari,cogiomceaaiaX quandaLayogua,cobréma- Latin.AYáayac.l.peteíteí: la fama.. ayá,coger,vnoavno,.Che- 4; rá.b^Ygualdad,confor- rumbaecuc yáram8_ aicó>, mecapacidad^auer, venir. herede a mi padre.. Mbae- cueriy ar a . 1 .mbapár a mbae : cueriy ára,hereder o. Tupa.' -ra t C;omunion. A.Tupar a, . yo comulgo ., A y ai upa' . iderrV Tupa r a r i¡y ara oy- coé; '|?upa.r a rymbae aguí, -los comulgantes, fe dife- rencian de los que noco- | mül gan. ñandérar e ymamo ; Tapa arlar etame: amo, ía- há , fi Dios nonos huuiera librado ,0 comprado , nos ¡w^^ Cheaaahe, í esmi ygual , y conformen mi. yía. o. Pet & olacherehé:, ledro es mi* igual.Nächeiabi,no me ca- be. Ndiiabiihecé, no le ca- be.. Ndache mboíoialári, no tengoigual .Nac hembo kiaíiári teco; marangatu. rehe., rio, tengo, quien me igualeen la virtud. Ndiia- biangaipáTílpa rehé:, en Dios no cabe pecado. Oío- ufim iguales, y eftän con- for- i im * LT, i í í l1 ! I ? M E TESORO DE LA Nacheiurú rabí /eí bocado chico , que por ironía dize que no ie cabe , o grande q no le cabe en la boca. Che formes* Ndoioiabi , no fe conforman, ni fon iguales, árala araiabí, todo ei día, y todos los días, áraiache- atá , íiempre me riñe, Yla aócherí , vieneme bien la ropa. Cheiagüaraahe, fu- lano es mi igual. Ndache- 4aguara raguaí ahc .1. che- íaguareyma ahe , no es mi jguaLCherembiapó ia Tu - pa ornee chcbcnc,Dios me remunerara conforme mis obras. Chereteyá enerad. Lcheyabetei cherací, todo el cuerpo me duele. Che-' y abo te acatú,como lo que he menefter. Cheyabetei chcrorf, eft'oy todo alegre. Cheyabetei air?mee Tüp3 upé, yo todo quáto foy me entrego a Dio: .Pepíá, pe- anea , penemynibotára, r ornbi peyabetei pemeeTü pa vpe, dad a Dios vueftro cotacon,vüeílra alma,vuef tro aluedrio y voluntad ; y finalmente quanto íoys. N.icheiabotcruguaÍ acarú, como poco. Nachécarúi *bi aipó , poca comida es eflTa p.-.ra ini. Nacheríéiabi, no me caba mas en el vientre. recobéia , todo el tiempo de mi vida .1. cherecobéia- catú. ibi íacatü , todo ei mundo.Pytília, toda la no- che, y todas las noches, Amboíoia,igualar,empa h; jar .comprar (hece) . Am- baíoíayíapíra , emparedar las puntas. Ndiióíabí yia-, pira,noeítän las puntas pa- rejas. l.X.N. Y. ibape gua- ja teco mbae ayl tymbara rehé ómbcioía, comparo Chriílo 'nueflrö Señor el Reyno de los cielos a vn labrador. Ndiiabi ñandere- có Santos recó rehé, no es igual nueftra vida a la de los Santos. Añemboicn, compararle ,ajuftaríe,i|ua- laríe.Añemboiciavrupívfe. m?mbotárari,aiurlarfecon la voluntad de Díosv Y oia,cóñfor midad,con- úenienciájigúaldad.icía ha be?ma,diícordia. Oyoya-: bae , conformes en parecej res,o iguales en edad.Ypi* yoyábae, conformes en vo- ' lun* a***ar*¡«#&>V LENGFA GVARÄRI T¿$ luntades .1. pifayoya^mbae cy.chayoyä, conuengamo- nps, concertamonos. íoía- bey , difcordes. Teco ioia, Íu^ícia ) igualdad. Amboío- ía.,yíoiaharymbae,cöncor- daf difcordes. ñandererecó ioía catu Tupa , igualmen- te nos^ gouierna Dios .íahe • pibeeíoyá ñäneangaipapá gúerane, hemos de íatisfa- zcr al jufto por nueftros pe cados. Oroíoafnúioyá, y- gualmente nos amamos. Teta/4 rupi aquá , paísé por todos los pueblos. Tíí- pa nimboí oiahábi,Dios no tiene igual. Taba. Quefedize.V. E. num.i. Taba. Huida , acogida. Cheíabá,mi huidaj&c.yía, oya. aíabá,yomehuyo.pa. pára.bo.hára, ahaguiiabá- pa,yoymeahuyr. Ambo- iaba,hazerquefehuva. A porógueroíabá, ando con- vocando gentes que fe hu- yan conmigo. Aroíabá, lle- garlo conmigo huyendo. iababice.l.oyabábicé,huy- dor.0rogúeroiabá,yome ■"cantijgo.TSp3fñano- huyo yro agui ñandeyabá amS paé , como podemos huyr la ira de Dios. TabÁoatZ Aue pefeado- ra. Tabatti. Fiero. Vlde. Abaeté. Tabaetereco. Aborrecer, V.Abaeterecó. TabaU Difícil. Vidc. Abaí. i C# Y| n ^ / f^c.d.yá^ 4 . ibe^onformejnuní.i^. manera , modo. Chciab?, como yo, de Ja manera aue yo.EremanSchdäb?ne,tu morirás como yo. Añadi- do otrobé, tiene mas efica- cia. Che íabebe'chérerecá, de la miíma manera que yo foyafsi me tratas. Chea- motareyramoñab^bé, co- mo fi fuera mi enemigo. Fi? e ,7 ecotrahá ramSaÜfiu- bebe, como fí fuera mi ami goCoíablfbeeíapó, hazlo deüamifma manera. Nda Perúíab^beichüa, Ped*o no es como luán. Efteíahaceñá, antece- diendole,pronuB£Íacion de nariz. Veafee4arte. Tafobí.Rzya. -pecc.Yabe- : b? s ¿> ÜS a % á 1 I fe fe TSSORO DE LA i ti fe biratyngue,pua:de raya. föáfiá Muchoymuchos. Amee iabetc y chupé , mu- lé di. Abáyabetéou,viené muchos. Ypochi iabetc, es muy irialo.' Äniboáejí y abe- té cheangaipapagüera,due- lome mucho de mis peca- dos ftmTé iabet e cerí" y cha pe, dale harto con modera- ción. Chererecó ai iabetc, tratóme muy mal. Oriec iabetc chébe , defmandofe mucho conmigo en pala- bras. Eace iabetc imé che- beti, ola no me habléis con demaíia. Tabt. Lo mifmó <± yabe, manera,o modo, Tabí .Ycomo que,defean do,moftrando güito. Aha-. y ahí tamo niche, y c ° mo ¿i fuera yo. Acara íabí amo, y como que comiera yo. Ahaíabí tamo nkhéibápe: Tupa chererahá ramo, y como fuera yo de buena ga na al cielo íi Dos melle- uara. Cherot]í labiteníchc nderúhiguera rí. y como que me huelgo con tu veni- da. Arobia i abítenle* c, y como que lo creü.Eteüpó au íabí tepaga , pues como es efío , que lo has hecho contra mi voluntad , o mal hecho? Erecárúyabí te pa- ga? pues como has ya co- mido? Ndohoi íabí gueta- me, ycomo deiío ele buena gana de yr a fu tierra, A íu- yabí nderecháca, con '^ufto vengo a verte. Ohóyábi ta- mo uang a, ycomocfueyrä de buena gana. Omaño ya- b^tenel.X.N.Y.handere. lié : y con que gufto murió Chriflo nueíbo Señor por nofotros. Ahaihü yábitene chepiapebc Tupa^'i , y co- mo que amo a la Virgen de todo mi coraron. Yabíru. Aue pefeadora. Taca so J . y 'acabó , deípo- bhr,mudarfe. Ayacac£,yo me mudo. bochara. Ambo- yacac 6 , hadóle deípoblar. Poroyacacósé , el que fe muda muchas vezes .Nam- biiyayacaco coibireyábo- tie,al fin hemos de dexar ef- ta vida, ñandi roba^api ni- mongíhabeymi acerehé -coi biagui aceyacacocacárS- mo, no fe ha de dexar de recebir el fanto Oleo al fa- lir LEÑGE4 GFARANI. lir defta vida, runde bohjf í- tába coibigui nändeyaca- có r3 ti3 guäräma Tupir* nanga , nueítro matalotaje al íalir defta vida ha de fer la comunión. Tacamni. Víbora que mata. Tacaré. Lagarto,yapepo- yacaré,olla pintada con- forme a las millas del la- garto. Amboy acaré chere- yáp^pó . Pintar aís>4a* ollas* Tacaré uguaíra. c.d. y aca- ré. y* huguai, y, ra, pareci- do, cardones anchos a mo- do de tunas, que íe femé jan a la cola del lagarto. Tacú. Fallará. Yáciicóg, plan negrillo. Yácupetg pintado* Ta zecá. Colgar. Ayácecó guitena , eftoy colgado. Chemboyácecó, me cuel- gan* Amboyácecó , yo lo cuelgo, bo. hára. Chereca etá chemboyácecóchemo- yngóbo, eftoy colgado de cuidados. Amboibicí ym- boyácecó bo , colgar muy baxo. Amboibaté ymbo- yácecobo, col§ar muy aí- 3 tOíYpiagui amboyácecó* l.opiboamboyácecó , col- gar por los píes. Taieó. Llorar. Vide. Yá- heó.^ . Taceó. Via de la refpira- cion, órgano de la voz. Ya- ceóquy'o, el tragadero .1. tenibiu qúapába. Cheya- ceó. mi. yya»oya. Yaceó pía tí; la campanilla de la gar- ganta. Yaceó pfcSro .1. co- roro, ronquera* YaceópY arí,carraípera* Yaceó p?- pia , la campanilla. Yaceó quftä, nuez de la garganta. Yaceóreítába,gargariímo. Ayeaceó rey .l.ayoheiche- yaceó,gargarizar* Ndeyá- ceó porocute catu, eres tra gador.Cheyaceó cu, hazer ruido comiendo, o tragan- do íaliua* 24a.Luna,ymes. Yacr- angaibó,menguante. Yaci- cañyjConjuncion.Yacico^, falirla Luna quando ama- nece en menguante. Yací* cema,el lalirde la Luna. Yací piáhú , Luna nueua. Yací hou yagua , eclipíbfe la Luna. Yací caquaá, cre- ciente. Yaa-pytuanga&o, Aaa men- 4 ¡$& a rl fe kS i i % 1 I 9 I TESORO "DE LA tiempo. Peteí' yací ayco ebápóne,vn mes eftare alia.. M8c8y yací quábité aye- bíne, bolueré de aquí a dos mefes. rW. Yzquierdo. . Vide. r^. Quica podra fer. Ouyacne , qui$a vendrá. KdoÚTÍcéyáénc,qAiisanc> vendrá, y fe le añade bel a, por ventura.Erahá y chupé- toúyaé h°era',ileuafelo cuí- calo comerá. AñemSmbeu yáéh£ra a^gne,qui$apor ventura me confeíTare cy. AmanSbiaríyáéh^ra'co- pítüpípene,quicamemo- riré de repente cfta no- che. Tagua, r. Perro, y tam- bién lo dizena la cometa. Cheyagua, mi perro, yyá, oy á.coincide, con el nom- bre,porrirla,enelrelatiuo. vt.Agua,porra, vyáguajíu porra,y perro.Yaguabebe; cometa , exalacion. iagüí yaceó , aullido de perro iagüayepóracá, perro ca eador. íagüa yurichúara carlancas, y el collar qu traedecuerojodeotraeQ - • ^ la mtngante. Yací eí , haze Luna. Yací oiqnic, poner le la Luna. Yac^obáynyhe.l. yací obáguá cu. Luna lie- na.Yacíogue,eclipfe. Ya- cí rebápembaí .1. hobape yací,muy menguada Luna, oquando nace. Yacítata, eftreltas. Yacítata gua$ú, luzero. Yací ípíramo,al principio del mes.Yací ca- nYcacararn8,alfindelmes. Yací oyeobá íníhcmbota- r:imo,mediado el mes .Ya- cítata curucú , cruzero del cielo. Yacítata bebé. 1. y a- cítataheá , cometa y^ exa- lacion. Yacítata mymbi, reuerber ar las eftr ellas. ya- citaiápiriri,centellear.ya- cía^averäm8,eftalaLuna en medio cielo, yací aman- dau, mancha de agua en la - Luna.yací yh3mända6,de- nota agua la Luna .1. yan - habe'.yacihaber^mSoqui, en cftando pálida la Luna. llueue.yadfpMram8.Lpi- tangam8íbítupeyu,eft an- do encendida la Luna corre viento, yací tyngatúramo y ruicatu ara , eílardo blan- ca la Luna ej& afrentado el LENGK4 GFARANL ía.Yágua mbae rupíara,ca- 9*dor. Yáguapyta, leon. Yágüapytat?;onca.Y agua- ra?, cachorro. Yaguarú .1. ñagúaru , lobos grandes. Yáguapopc, corrillo. Ya- guareté, tigre. Yáguaru$ú, lebrel. Yagua rundí*, rapo- íillo,o perro chico. Yágua- rí va , el que tiene perros. Yagua ñee » ladrido de pe- rros. Yäguaramí eteí ah3 reconi,es andariego. Che yagua paca hera ngatú y- chupé , éntrele por hala- gos. Yagua ocubondé oyo- cuáranio , carlea el perro. Ndeyáguareiquié , hafme cogido de repente* Cheya- gúareyquié guihóbo, co- gile ebe repente. Tacheyá- gúa reiquié guitelquíabo, quierolo coger de repen- te. Tag&a. Porrilla. V.agua, num. i . Taguaratai. Vn árbol. 2^ádtaa.Ho~rmiguiiks vermejas. Tagiteá. Muela. VideJ agueá. Tabecó. Colgar. Vide: Yacecó. Yaheo .1. yaceo. Llanto* Cheyaceó, mi llanto, y mi llorar, yya. oya. yaheócc, llorón. Ayaheó , yo lloro, bo.hára.vahegüabo, yahe- guara,yaheguaba. Ndaya- heoí,no lloro. Cherace gui yáheguabo,llorar a gritos. Amboyáheó , monedo a llanto, Ameñepíí ymboya- heguabo.idem. Apíiahe gui yáneguabo , gemir lloran- do. Ayáheóhacehace , llo- rar có halaridos.Ayáhe a/ ai .1. matété.l.nandeteí gui yábegüabo , llorar mucho. Ayáheóayébcí,llorar con- tinuamente. Ayaheó mbe- gué,llorareníilencio.Ayá- heó papá, llorar con ende- chas. Ayáhed guipüahemS, llorar gimiendo. Añc'mo- cunuu, guiy áhegüabo , llo- rar, de regalón. Pigeymo ayáheó , llorar finceíTar. Áyáhcópiíguñecibo, llo- rar a menudo. Ayaheó pc- riahúpape , llorar laflimc- famente. Chéretobapé au guiyáheguabo, tftoy em- papado en lagrimas. Ch^- re^a vgui guiya heguábc¡ llorar íangre.Chereciipó- A^a z pó. ffil s f Lf I n&_neg ! -.ri& . iiBa¿r'£ ">*-**■'£ TESORO DE LA I I i 1 l1 fe I fe si I "i poJ.chcrecaí ciri.Uhere- $ai tiqui guiyahcguabo.fol* t dríblelas lagrimas. r^¿.g.Baño,Ayahu,y(> me baño, ca, cara. Ambo- yahu , hago que fe bañe, AMguiyahuca , vovme a bañar, Orocu oroyihúca, cftamonos lauando. Oho l ymhoyahúgucábo ; fueahA- zerlo lauar. Yáhucaba,na- dadcro, Poroyájiucé, ami- go de lauarfe. ñändeänga yáhucábal.X.N.Y.rugui, el lauatorio de nueftraal* ma es la fangre de Chrifto nueítroSeñor.Peängaypy; rangaí ngaír&mo angaipa ndaeteíetc pipe, I«X«N-'Y- rugui pipé oyahurir er amo, roí ípía tmgüeramí' ofie- mSiiiQro quy tynga tune, aunque vueftra alma eñe encendida con ¡numerables, pecados ,íi fe laua en la fan- gre de Ghrifto nuéftro Se- ñor, quedara blanca como lanieue. Angaipabípi yá- hucába iporomo Chriftia- ■nohába nanga , el pecado - original fe laua con el bau- tifmo. Chriftoruguí pipé jquepeyáhu peñemSmbe-- guape , lauaos el* la fangre de Chrifto por la confef- fion. Oyei catu acé angai- pa,acc oyáhúcaChriftoru • guirehé ñemSmbeiibápe , quitanfe los pecados con el lauatorio de la fangre de Chrifto en la confefsion. Tal Abierto, defpega- do,efquiuo,retirado. Che- íurüyaijtego la boca abier- ta. Añemboíuruyaí , abrir la boca,Nderemboyaí nde- yurq, chemongetá hagúa- ma, no defpüegas los la- bios para hablarme. Ene- mboiurü yaiteque ñandú, abre ya cffa boca. Chepo- yaí>abro la mano , y foy li- beral. Nda chepóyai, no abro la mano , y foy mez- quino, Cheretymáyay , te- ner la pierna eftendida, Cheracambiyáy guiucó- Pues como no ferien de las gracias que dize efte?Ayoyai heroyro- mo , mofar del con defpre- cio.Yyaípiramo oyeó i.X» N, Y, ludios aguiaracaé, fue efearnecido Chrifto nueftro Señor de los lu- dios, Yyáítabóramooycó curucú p?pé , por blanco de efearnios eftuuo en la Cruz, TaMra, Breñas, V,ay.b, Hum.i^ T&ihé. Vn poco , pocos £ Yaibc abáruri , poca gente viene. YaibeñoterämSpaé yme?nga,a$as le di.Yaibé- rämo pac túri , no es como quiera la gente que viene. Aba yaibc note ramo tä- mo,o jala fuera poca gente, Yaibéñote checaneo,vn po cono mas eftoy caníado, YyaibeíiQ chererecó a/, vn poco me maltrato. Yaibc aubé tamo pemarangatu raé^ojalaíiquiera fuerades vn poco buenos, Taíbu La malera de los arboles , quando la cortan por debaxo,que queda cok gan4o. Yyaibi ramí' yñä . cSflg, % i i 1 S3CE5^3^MBlfflffl » i ! I I I l F1 I TESORO DE LA tSng , parece fu cabera co- mo la maleca cortada , di- zefe quando tiene mucho cabello,y léuantado. Tachaba .Lyaihaba. Lan- ceta,© pedazo de pedernal con que fe faja. Taiché. Dizen a íustias hermanas de fus padres, dizélo varones y muge*es, G hey ay che . M i t ia, y y aU che. o. Chyayché membí cuimbae.l.cuna, primos de parte de latía. Cheyaiché m^mbí.l.membiréjprimos fegundos , hijos de mi pri- ma hermana. Taití.T irar de algo azia abaxo como cuerda de cá~ pana , mandar bien los miembros, &c. Chembo- ya:tí,tirade mi.Amboyai- ti ,tirodéL Amboyattí yta- £ama, tirar de la cuerda de la cápana. Amboyaití í ji- pó herúbo^tirar de los baf- tagos que trepan por los arboles para baxarlos.Am boyairf iyapú,abo* rrezco el mentir.Nacheya'* puri ym8mbégú.ibarí , no miento en dezirlo. ISÍda- dieyapiiri ygúabo, es cier- to i v5 'i i s 1 I 1 ■ *- ' ¡j'W'wrta*»» > I ¿i t fe K 1 nn fe 1 i ■':•; . k & 1 1 í fe 8 i i i ■) i M i fe! 1 . TESORO to que locomi.Ndacheya* püri heráhábo , es cierto quelolleué.Nacheyapun vmSmbégüabo, cierto que lo dixe.Cheyapú y yapóbo. me n ti en dezir que lo hize. ^^«i. Frutilla. r^¿. Dueíio, Vide. Ya* num.3. 2V¿.c.d.ya,cog3r.y,a* torcer,recoger,coger.aya- raí, coger agua. pa. para. Ahaíyarápa,voy a coger agua. A'ítíyari, coger la bailara. Ayarápabeteí he- rahabo, lleuó lo abarnfco. p;yarabeteí pelrigapapa- güera ymombeguabo, con- teífad todos vueftrOs pe- cados. Ayaráypítubtróca, lleuar abarrifco.Nacheiya rabári aubé , aun no tengo quien mz traiga agua. Táraa. Defgraciado.nde- .yaraáchehubeym8,deígra ciado fuifte en no hallar- me, yaráa ahé omuno, mu* rio defgraciadamente.ya- raápá \ ha que defgracia! Chembó yaraá cheporia- hú,nemongará eymo, def- graciado he íido en no te- ner que darte de comer* DE LA ypóyaraá chébe, es mez- quino para conmigo, tiene defgraciada mano.yaraapá ahe omänomol que defgra* ciadamente que murio^ho- báyaraá , defgraciado rof- tro. Chepo yaraá pinda- poyta , foy defgraciado en la pefca. Cheyúruyaraa gttifenga, foy defgraciado en hablar. Nde araáymé ñandébe ehábo,ruego,ten- gas felicidad , buen fuceífo en tu viaje , Tupa tandé mboaraaimé teco maran- gatá rehé, Dios te prcfpe * re en la virtud, yyaraáte- catú añaYétamegíura, in- felices fon los del infier- no. r^í.c.d.a.cabeea. y. habí , pelo delgado, pelón, aue fm pluma. Vruguacít raí yarabi , pollo, pelón. .Cunümí' yarabi nirio^ fin pelo en la cabera. Gaáya- rabx , monte ralo de arbuf- ta. Taracatia. Fruta cono- cida. Yaracatiai, el árbol delta fruta. Taraíbá. Dátiles filuef- tres.yaraíba* ,1a palma. Ta- : - -'.■7^V ryv-^TTSSTjrSfrysRT? TESORO DE LA I i s i I í I I K Tatebú. Garrapatas. ZW* ¿«^Garrapatas chi- cas. Yatebú guaímborc .1. guatgúirc acé retembovrí ívlib" , eguy nube abe temí- moa pochi ñane 3-nga mbo- vrí, afsi como la mordedu- ra de la garrapata cria gu- illaos en el cuerpo, afsi los malos penfamáentos los crian en el alma* Tatv. Nacido, grano,di- uleffo..GhciatyÍ ) mi diuief- fo , y tengo diuieífo , &c. . Yya, oya, cheyatiyyaupo^ p6.,l.opug.l.opupug ) rebien ta el nacido. Ambopug, yo lorebiento. TátítáJ.yaratttá. Gara- col. Ahe ata mbegue yara- tita,eres vnapofma. Ta\x. Llaga, podrida-, y pares de muger.yaüp arrai- go, yaüpá ocuv,falio la raíz de la peíkma. yaü por ara ■■■jjUra , el que padece llagas, yaíihó, llagado. , i TahjiL r. Leuantar la ca- beca. c.d.a.cabec;a,y, aupí (hecejvpc. Ayaup/, hcce, mírele, leuanté el roíhro a mirarle. Ndakupíri ychu- pé ,no leuanté el roflrog mirarle. Chembolaupiru* cá hece,hizome leuantar el roftro a mirarle , yya. oa. Chemboíaupí ucá oyeupé hiz;o que yo kuantaíTe el roftroa élmifmo. Ambc- íaupi , hagole loaamar el. roftro. Aiaupi hecé gui- maemo , leuanté el roñro a mirarle. Cuña marängata ndoyaupíri abárehc, no al- eja el roftro la buena mu- ger para mirar varones,, íaupireyhába , modeítia. yharuangatútepia cuna' y iaupi harey rae % que bien, parecen las mugeres mo- deftas.. Cunayíaupíbae ni~ nárü&nS , no parecen bien, las mugeres inmodeftas.. A mboy aupihacibae, hazer levantar la cabera al enfer- mo.NdiiaupíribeihacibaCt ya no leuanta cabeca el en- fermo. Nday áupiri tiroetc mburü hecháca , ni aun me digné mirarle» Hecé che- ma e haguamarí chekúptoy pota peta raú bina, quería el que yo kuantafferai ro£ tro averie. LENGVÁ GFARANI. Y* ante E: Te.Lfih Son vnamiíma coía reciproco , infe ipío. Todas las vezes que eftc reciproco fe junta con verbos cmpecados por, m, íc vfa,ñe,vt mboe,enfeñar. Añemboé,aprédo. Amoy« ro,yo enojo.AñemoyrojVO me enojo. Item,todas las vezes que le precede pronunciación nanga!, vt nupa, acotar. Añenupa , yo me acoto. Noag, poner, añehSng , yo me pongo, los demás reci- ben yé.Aycoacu,efconder. Aiecoacú , yomeefcondo. Ayucá,matar. Aieyuca, yo me mato.Perú oiquaá oye iipé,yéhagäera, ñbe Pe- dro que a él miímo fe lo di- xeron. TV.Difque. Tak*,difque íi. EmSnaíe.l.emBnandaíe, afsi dizenquees. Mbaeís rehegüara aypó,eíTo es co- fa de chirles', y duda. Na- mbacyé rehegaara rugíííü- aipó , no es cofa en que íe puede poner duda. Öma- norauyé, dizq murió, pero ■ 290 no Recree. Ndayé rugSal ymanonv , no ay duda oue- murió. Ñdayerügíial fu- pandererecómegííá ndean- gaipá rehene , no ay duda que te caítigara Dios por tus pecados. Te*. Troncharfe. Vid.á. num,4. • Teabsu Enfado con ac- ciones y palabras, de repé- te ,^ inconíideradamente. Cheíeaheí hecé , efíoy en- fadado con éi.yíe.cíe. Yíea heiteybae,enfadadico.Y¡ea heycé. idem. íeaheytápe, enfadofamente. Amboíea- hei,enfadar a otro. bo. há- ra.Añemboíeaheíhec en- fádeme con él.Chemboíea- hcí ahe mbae riierúrcbo, enfádame con fus peticio- ncs.Yupó kacéiramooyá- bi , por hazerlo inconfide- radamente erró. Oñec iea- ceí tft&tf mará? haban- guera oyablfj por hablar de repente dixovna cofa por otra. Ayeacei hecé guiq&a- bo,ap 0r reele. Eñeeyeaceí- ímc chebetíy ola no me ha- bles con facudimiento. - pairó ymba¿. Imóoten- Bbb z te, fe 'i i i i a 1 7dE ' ¿«rig >*<& ^T.rAT »/S E I I «1 TESORO DE LA té, y lo que toca a femen, feminare , &c. Vide.Tai, .nurn.i . r^j^.Oyr.Vid.apí- cá,num.i. r^r.ye^bucltaaíbr bbi, vna y otra vez, Heta- j;'bY,rnuehas vezes, Ambo-^ aéi:bí,otra vez, MS coy lo que me preñaron. Aro- ye bicher embiporuuc acu e , bolui lo que me preñaron. Ogueroyébi chebe' che- rembiporú ruca y chupe, botoiome loque lepreíté..; Anee mboyébi ychupé,reí ponder, replicar. CheñeéW mboyébí imé: epenanduw. vebí, tó vezes reinciden-- no-me repliques. A nebm- cia. ieb&áoe,fe§und:i vez, gatu caá namboyebm , por de nueuo. Akbi.yo bueluo. eíío no he trocado la ygfr Gaiyebipo - bolüiendo yo. ua.S. aora me.áefayuno co u A mboícbí /, reftituyr la co-- elfo* la,ybomitar.bo.hara.Nam boiebip,no lo he buelto, ni bomitado. Aroíébi, recor brar,deftrocar , boluerlo a traer configo. Aro kbi che recó poch'í ¡cuera , boluer a la mala vida. Aroycbíehe- angaipába , reincidir peca Teca. Quebrar ¿quebrar- fe.V.cá.pum.4. Ticoacü. b. Esconderle,, ayunar, Viernes ,. vigilia.. Y écoacu guacú.l .yecoaciW. pábucú .1. yecoacupá gua- ca, Qmirefrna.y écoacú mi- ní;Viernes,vigilia. yecoa- do. Aroyébícherembipo- cu miri'ndí cocrguabí r.6 xk acá cuera, recobrar lo mbfc vpe , a los Indios lo- peñado, o boluerlo a íu lo íe les quita el comer car du-ño ebauelotemapreíV ne los Viernes y vigilias. tado. Aroyébichebe , re- cóbrelo para mi. Aroyébi y-ch.up c ; bclüifelo . . Ay éyu- ru iiboy'a nde'po rehe yébi- y éií,beíbte lat manos mu- \ h is vezes. AroyébV che- rembi porúcúera, bolüer yeCoaciu ana^meére ndo- carúy yóapiri cene, pero, en otros ayunos no\han de comer mas que: vna vez. : Ay écoacu , yo ayuno, bo. hára , hába-nday^écoacúbi^ no ayuno .Mbaér amo tepe* .- " r nde- LEKGVA GVARAKr. m biaj: ó rehé > ent: etengomc ;■ en obra s . Yiecoh íi ■.. a p j r ey - ma ibape tío oymé,ei gozo íin fin íblo fa halla en el cié lo, Añe'mBoyécofcúbéjcf- toy gozofo,y tengo lo que deíeaua . Ñdayécchubéy, no rengo contento. Ayé- cchú nderecháai , gozóme de verte. Ayecohú chera- ira ríí gezeme ce ter.er hi- jos, y tengo hijos. Ayéco-, hü mbaetetyi o rehé,abun- ' do en tedb. Ye cohube té; pira rebéi, abunda el pefea- do. Yecchubeté cotaba pi- fé teco märangatipíp é,ef- tämuy valida la virtud en efte pueblo.. Ndáhecohüy habeté quyboaó rehé, por aoaaay falta de ropa .O gra- cia rehé y écohíihabétéTu- fatomee ñandébe , denos Dios abundancia de fu gra- cia . Qyécohú yaguareté abápore^me ,. hallanfe los tigres donde no ay hom- bres. Chereté, recopo í ra- turehé.ayecohueté., regaló mi cuerpo. . Tecotiahd.r,c,á.coti^po fcnto,o puefto.y (ahaj yr.o (acjáJpaíFar amigo, Gheye^ ndereyecoacui ndeyécoa- cuhabí pipé.raéiporque no ayunas los- días íétialados para ayunar ? Amboyetór acú, ha zer lo ayunar, yéco- acuitapiára eoo guabey ño- te , el Viernes nofe-prohi- : Be mas que comer carne. Mbae.tetyro gü.iba, $cóey aguiyéteí, todo fe concede- comer el Viernes fakioia carne. C ar üy o ipl¡ aguí ye- - teí , bien fe puede comer muchas vez£s. yécoacuhá-- bapipé ac ayer amo note acé: ycarúni , los dias de ayuno* foloal medio día fe ha de: comer., . r¿í , oto.b.c.d.'yc recip.y, , ■ tecó¿fét,yhú(hallar) tener, gozo, contento , abundan- dancia,copia. A yécohuj ten go mucho , tengo lo que 3efeaua,eftoy contento.pa. . pára.Ndayécohíibijtio ten- go lo que bufcaua,o defeo. Ay é -ohú ; pucu api reyma, f he hallado el fer infinito. Ayécohupiger, gozar a la larga. A;mboyé¿ohúcher á- píct»á-a mbae rehé, yo He íi- do cauía que tenga hartos bienes . Ayécohu ¡cherem-- eo- 1 ñ u I I v^ " *a 3T * ¿y'«««r /^t g^ r TESORO DE LA cotiaha,miamigo.yye.oie. Ambo yé cotiaha,pyöehé, ponerlos en amifíad. Aye- cotiaháro hecé \ trato de fer íu amigo. Añe'mboy ecotiáhá. hecé , hagome íii amigo.Yecottcihaeté, ami- go verdadero.Cheyecotia- haeyme aycó.l.nachcye co- tíahári , eíloy íin amigos. Yecotiaha tapia , antiguo amigo. V . cotí. uum.i.Go- tií; es lo mifmo , checotíí^ mi amiguito. Teguacába. V iumaj zs .V. Giug. Teguag. Dijes. Vidc. Guag. rqg«jir//.c.d.(yejíbYgÚT. [rú. j traer , rebotación, bafeas de eftomago \ afeo. Gheycjuarú ychugui , ten- fz;o afcodél.yye.o. Ayégiu rú.idcm. NAay¿guaruy,no tengo afeo . Ghembohú mbohu cheyéguáríi , el af- eo me haze dar arcadas. Amboyeguarü cherapicha- ra cheangaipaba pi pe , cau- ío afeo con mis pecados . reW.c.d.oyéHé,entre, á, coger , juntar, mezclar, hece^Peyéheahába , junta de dos caminos. íyeheáhá* ba /junta de r ios. Aycgeá hecé, júnteme con él. bo. hará. Ambcyeceá,hazer q íejunten,o mezclen. Che- remi'mbotara amboyéc^eá TÜparemymbotárari, có- formarfe con la voluntad de Dios. AycceáymSran- gatúbae rehé, juntarfe con buenos. Yñangaipábae oyó ecjeabae , beílacada. Ayc- he acuña rehé, pecar con muger. Amboyeceái ca- ga y rehé , aguar el vino. Gägüy yéheapirey ,vino pu ro, y íin currapas. Yñängai pábae ymärangatubae ndí oyeheá ang cí"na,aora bue- nos y malos eftan mezcla- dos. ' r^íi.c.d.ye.rec.yjhn, temblar , calambre >ador- mecimiento. Chepiyehti, tengo calambre en el pie, Che'ray yehii , latidos de dientes. Che atyy venida- tidos del tumor. Cheacäng yehíi, latidos decabeca. Quaraci chemoacang -ye- Mi, el Sol me caufa latidos de cabcca.Chemboatii ye- híi chcbohíitába , el pefo de LENGFA GFJRANL,. i$z de la carga me haze tem- blar los ombros. Tebä. Hallar. Vifc.HiL i num.5. -Tebú catuhape. Sabida- mente.v.hub.num.3 .. Tú. Partícula que por ñ nofuena.Yid..hyyéy.y. hít num .. i . Te\. Se vfa fiempre con. negación correfponde UÍ no voy,yo fuera, no me le- uanto , que fi yo me leuan- tara,&c.Ndahayéy, cheh<£ ramo tam a,cheoronupa,no< voy^queíi yoíiierayo os» cafíigara.Ndayapo potari- yéy,noquiero hazer lo,q ir quinera yo lo hiziera , &c. Vide. Éí. numero i . in fi- ne. Feyau Huraño. V.y&yv num. i . Tcyui. Vn árbol fuerte conocido. Tioy. Yrfe,verbo de. plu ral. Oroycoí, yanos va- roo^-^' 3pM>fl^B5H5p a*r wM H! fey .^ ,~y „* ~g .** .*■** I r s1 I I, fe ® S* Ih IM TmüM) WE LA Taáy3p5éídeX^que venga. PeyeqÚA yepc Tupa vpé- ne, fin dudados caftigara Dios, ObähS yépé ibápe- ne , llegara en íaluo al cic- lo. Abad y épé , maizfola- mente. r¿^.Efpec¡e.%epe, ílñ mezcla de vna éípecie Mámente ¿O y é pé or oye ó , eíiamos los devna,paren- telap;parckLidad. Pee yé- pc yvoíbt ros todos de vna parcialidad. Mbacá yépc, todas Fon bacas. .CujüS yé- pé,toda$ ion mugeres. Cä- guy yepé , vinopuf o. Hae yépeyCllosfolos devna pa- rentela. J Tepe, Libertad, efeapar. Aycó yepcjCÍloi libre. A- moingó yépc , doile liber- tad. Chemoingo y épé che- mocem'o guogagui, echóme de íu cafa libre . Nache- moingói yépé ränge , aun no me ha dado libertad. Ace yépé , fali libre , efca- pé. íbírayarucú robaque chetenoy Gaguera gui ace yepé, fali libre de la deman da que me puíieron ante la jufticia. Nace yépei^n fa- li libre. Aháyépé,voi'H- Ibre , eícapc. Chepia c<® cheremynguáy ahe yrríon- do yepc ryrerarrio , heme ►■enojado con fulano ¿poique dio libertad. a mi ficr.ua. Tupa tí afiS oyeó yépc an« gaipabipi agui , la Virgen {ola fue exceptuada del pe- cado original. Aicoyejpc-, eftoi eííento, libre.Ndiyáy coi yepe angaipábipiagui* no eftamos eíTentos deifi- cado original. r^.b.c.d.ye.recip. y~ a ¿lefia jo lleua el fer ruin. Tequad. Defcubrirfe. V. quiá. Tequaye. Comedirfe. Y. quaí.n.4. Tequea, Gañido, nafa pe- queña. TequeL Nafa larga. Aye- queiámo? guitecóbe pira- mboábo , ando poniendo nafas para pefcar. Tequia. Guifido. Vide. Yiqu^. TequiixA.hcquil, arran- car .y yé recip.efpirar. Aye quu,yo efpiro,ta, tára.ipi- pe oyequít, murió ahoga- do. AyequVicé ípe bina, 'quifeme ahogar.A ñ*¿mbia ípe guiyequiita, ahogúeme en el rio. OiequwamSbé ohó ibápe , en muriendo luego fe fue al cielo. Oye- quíí potárf o? nanga ,■ va efta en la vhíma boqueada. Oyequi yequíí, tiene para- íiímos,deírnayos , mal de coracó.Chem8ñeang cquíí cheangaipacue mbcací há- ba,el dolor de mis pecados me arranca el alma. Tere, Buelta,bcluer. Ídí- rayeré,rueda,carrcta,y co- fa femejante. Ytáeré,mo- linojómueía piedra.Aieré, yo me bueluo, pa.bo. Aie- ré'guitecobo coíte , bueluo delviaje.ayeecá yerehecé, bolui los ojosa él con eno- jo^ ÍInel.Ayec$á yerefío- te, no hize mas que boluer a él los ojos. Peyeecáyere leíuChriíto curu^upe oír nabaérehé,boluedlos ojos aChrifío crucificado. A ye- cfayere japSfabcnotc , de repente bolui los ojos. Aye pjuyeré Tupa upé , haíhu- pa, bolui mi corado a Dios para amarle. Ayepiayere ychugui haíhú eymo,apar- té mi amor dél.Peyepíáye re angaipágui , no améis el , pecado, y dexad el pecado. Peyeapi Rayere mbae ma- rá r cndugui , no deis oidos Ccc % acó- TESORO DE LA l § I I i h fe>J a cofas malas. A y capí Ja yeré morolngaiupé , di. oí- dos a la tentación. Aieré- ieré guitecóbo caá rupi cheroparamS, andsaué per- dido dando bueltas por el monte. Amboieré,hazer q baehia. Amboiere cheaó, boluer la ropa lo dedentro afuera* Aroier é cabay u he- roáána , Inzer m.ü al caua- lta. Aroieréieré herecóbo, traerlo a la redonda.Tobe toiereárarage, dexadque buelua o tro tiempo. 2V^u¿.b.c.d.ie recipro- co ,y (t eco ) fer .y ■ (haba) afa • ble,alegre.Cfieiereqíva,íbi alegre, afable.y .o. Aba ic- reqtra catúpabe upé, afable con todos. Cheyerequa ca- tú yehupé', licuóme con el bien. Ndiierequabi Perü, Pedro eftä turnio , trine. Cheierequa catú nderechá ca,eñoi alegre con tu vifta. Cheiereqúape anee , hablé con buena gracia.Ndeieré'- quatecatú paga , que rifue-, ño eres,afable. . ^ TeroÁ. Ladear. Vide. a. riUm.8. TerohL Confianza, Vi : de. Robia. Terog. Poner fe nombre» V.Te.num./. Teroyu Reuerencia. Vid. Guey?. r¿roquí. Banca. Cheye- roqui , mi danca,o dancar. y. o. Ayeroqui , yo danco. bo.hara. Yeroquiñeama, corro de daca. Chemboie^ roqui , hazenme danfarv Cheyeroquicé catú, defeo faber dancar.Ahembocupi Staäta .l.ahembocupi api- r Mi , hazer tembleque ce» el pie azia delante. Aiepi- tá rüpí , herirfe el talón có el otro pie haziendo mu- danca. Aiepitacut&,mo- uerel talón delvnpieco» la punta deletro,como pa- ra pafeo del faltaren. " Aie* cupi aruändeé , trifear los pies. Ayecupi acaacá. idé. Ayecupx eyaey á , hazer ar- remetidas trocando los pies. Afiemoandaguí can- gi, hazer quebradillos con el pie.Añeandagui ac;á, ha- zer gambetas como el que teje leua^tandael pie azia la rodilla del otro, y del- pues coa el otro azia las LENGVA GVAKÄR1. ipf cornal Chepiapibi pibí, hormiguear los pies atrás y adelante como el cana- rio. Aiecupi eé , arrafirar los pies juntos. Aiepiapi quiti quiti, íbliuiarfe en las puntas de los pies, hazien- do vnas gambet illas. Tema. Calabacillos íll- ue#rcs. Terure, peticion^-cuenta., demáda. Cheyerurehágue. loque pido. y. o. Aieruréí rehe, pido agua. Aierurc ychupé hecó rehé, pidole cuenta de íü vida . Tupa oieniré ñandébe ñändere- có rehé ,Dios nos ha de pe- dir cuenta de nueftra vida. Aierurc angá ychupc , ro- gueíelo. Aierurecé guite- cóbo, foy pedigüeño. Aie- rurc chepo ñerandápe , pe- dir importunamente. Ay é- rurc ychupc cherecórama ri,pedileconfejo. Aieruré yporuhaguSmajpedir pref- tado. Aierurc yebí yebí .1. ñoyri: iré .1. yocueyócué, pedir muchas vezes. Aie- ruré: chepocaneohagué re- pí rehé, pedir jornal, ö pa- gapor fu trabajo, Aierurc ñepyra quandápe, pedir co i nfíancia. Aierurc pay upé, cheanamarí chem eiidána- guama rehé ., pedir diípen- ficion para cafar fe- coíiííi parienta. Aieruré iecoacu pipe coó cheyuhaguama rí, pedir licencia para co- mer carne el'Viernes. Aie- ruré nderehé ychupé , r ca- gúele por ti. Ñdaierurepx ra ruguáy aipó , no es ello pedidomi pedibíe.Nda acé ierurehagua ruguáy racé ebocoi abe rae, no e's elTe a quiíen fe deue per i?, por que es mezquino. Ndaierurei- cé amo naga ,enverdad que no lo pidiera. Cfierecóte- be habarí aieruré, aypore- hé ychupé , por la necefs i- dad que tuue le pedi eílbv Aieruré Tupa mbae rehé, pedir limoíha.. Ghec'eiepé hagúamarí ychugui, aieru- ré ychupé '.1. taché m8ce yepé guogaguíguiyabo aic ruré ychupé , pedí que me dieíTe libertad. Ndapeyeí peierurébo chebe r age ang bíter í, angromo ngaiu peie ruré jhaíla aora no meaueis pedido n|da ; pedid aora. ' r' rl « li i í 1 \ i i a 5 I 1 % h h h h t h TESORO DE LA Teruti. Tórtola. r^^.Tixeras.V.hetá. Tetí, Batata. Téttm Batata bktica? fei% ayumpípynUK.Vnz efpecie de batatas. Yetí api teru,albarracadas.Yetí ca- rapá, chatas. Yetí carama, moradas. Yetí caraü, ne- gras. Yetí ceruí , muy chi- cas . Yetí ebíra,blancas pe • lofas. Yetí guacu. ¿grandes, Yetí guareá, blancas. Yetí yopohei, blancas dedétro. Yetí mandíóg, largas. Yetí mbítabóg,amar illas. Yetí ngatí", blancas grades. Yetí peporey, negras. Yetípy- ta myrí', coloradas chicas. Yetí tamanduat?, largas y delgadas. Yetí tí; blancas, defabr idas. Yetí tuyu^blan cas grandes .Yetí mandubí, chicas blancas. Tetíbítábocd. Tenacillas decaña.V.TÍbítá. Tetipí. Sobrina del va- ron , hija de fu hermana. Cheyetipémena , yerno, marido de fu fobrina , hija de íu Hermana. rttftd. Sentarfe en el fue lo. Aietuu, yomefient<£ Yetuu^üabo,Bára. Ambo yetuú ] hazer quie fe Tien- ten. Tmpíhába. Efcaleta.V. Hupi,num.2. rí,cuna inftrumcnto de cortar. Yí acaneüa, hacha. Yiapá, acuela. Yt ¿vicuña de piedra. Yíqua$ocába, efcoplo.YÍÍ,cabodecuna, o hacha,y el arco Yns. Yi- cahába, macho de herrero. Arapoyi, hazer cufias. A m8 aimbíquí raía yí,azerar las cuñas. Naháymbíquí rata- yí, no efta la cuña azerada. Yíacab^quebrofe el cabo de la cuña. Ocatäní'cheyi, viene olgadá la cuna en el añil.Oy ápí api cheyíibírá- rí , corta mi cuña como vn maco. f - i, Tí. b. cocida cofa,ó aíla- ' da.Oyí,eftacocido,oafla- do.Oiícatú ? eíta bien co- cido. Amboií,coceryaf- far.pa.para.bo.hara. Yyí- güe eru,trae lo que efta co- cidojOaíTado.cheréminibo y? , lo que afsé , ó coci.'he. gue. Oyibata.l.oyíbaí,eftä medio cocido. Oi'í potara- ña», *Ai LENGVA GVAKAN!. rpf ino.,yá fe va cociendo, Oyi • poíárí', falta poco para ci- tar cocido. Ndóiibi rängc, aun jio efía cocido. Acaá pbpfif- tonar la yerua que beuen. Alia caá mboiipa, voy a hazer yerua>tamb!en lo dizen por gracia , o mo- deftiaquando vanaíiisne' •cefsidades mayores. Mbae pirata yjgue, cofa dura, af- fada, o cocida, Tug. Recio, duro , apre- tado. Cheíitecatu,efíoy re- cio,tenaz. y ii.oitpiuj cue- ro duro.Ynymboi^riilo re- acio. Ndiíigi,noefía recio, Ndiíigi che aó,efta manida mi ropa. Yu ibirá,palo re- cio. Cheratfyii, tengo los neruios liíiados. Amboii- catúibiráy yyátieábo,afi- xar el palo. Áycóyi catu chcremymbotápe,eftoy fír me en mi propofito. Añe- mboii catu Tílpa rerobia- hába pipé , eftoy firme en laFé. Yibá. BracQ,cheiibá,mi •braco.Yibácarapé.l.atun; braco corto. Yibá car api; braco mutilado . Yibá yp?, molledo .Yibáñeayagarto del braco. Yibá pec:ín£,ef- paldüla. Yíbapi^ogmbae räíingajbracaiTiedida.Che- iibaiap'ípc ahäa, medirá bracas. Yibá ypi yaretex, liíiado el braco de cania- do , y mezquino en dar. Chcyibá ypiyáreteí, ten- go el brac_o liíiado, y lo di- zen al mezquino.Pir/yibá, la vara de junco.orbá ruru ramo pir/ndotiquiricéne, quando eíiá la cílera moja- da no fe paila del agua.Oyi báqui acirumS otiqui\quá do no efíä fazonado el jun- co íe comprime la enera, y llueue. CheyíbaVpipó, ten- go defeoyuntados los bra- cos .Cheiibapi°yarymbete, mando bien el braco, y foy liberal, dadiuofc. ntoäíx.d.ib.aítii vara, yhataf (* medio ) delgado, aparrado , pequeño, "che- iibataí', foy aparrado , yii, oyi , añémbotf bata gui ie- coacúpa , cen ayunos me headelgacado. íbírávíba- tai", vara , o palo deteado. Amboyftataí ?b?rá y pina, acepillar el palo adelga- fandolo. Tíba- i f I I TSSORÖ DE L'A Tíbañngaiá. Moderada- mente delgado,y pequeño. Yy¿batangatú igara, es la canoabaxay angoja. íbi- raibatängatu , palo delga- do y pequeño. Cheyíbatän- gaíú , íoy pequeño y del- gado. Tí que. Lado . Vide. ique. Tíqxi'í, Defgranar maíz, &c. Anquí abaü,defgranar maíz. Anquí íbá, correr lama- no por la rama de fgr arlan- do la fruta. Y íqin abo .1. yiquibo, hará. Ayiqui "bá tyaíme , coger la fruta con garauato. Tíquííi. c. d. u , cocido, y>quK;i f menear , guiíado. Amboyí .ui'.í vruguacu , hazer guiíado de gallina. Yñambuyiquic? , guiíado de perdiz. YíquYcí rícuéra, caldo del guiíado. Yiqui^í eaqüa , gu i fados olor oíos. V.Quici'. Tirí. Mochuelo. Tíñbt. Gaznate,y via de larefpiracion. Yiribí can- ¿ú , nuez de la garganta. Yí ribíquíia. idem. Yíríbi rur 6, hincharon de fagaf^ canta. Anríbicuytfjccrtar el cuello.Aiírib'i 3ngá,aga.- rrarle del gaznate. Yínbí rapopc , cuerdas de la gar- ganta. CheyíríH c6, tragar haziédo ruido. Nádetcí etc yymbí rapepéocap-ucaita. añaretameguára , crueles gritos dan los condenados. p: •á^r^iíS» reciproco mu- tuo , y guarda la miíma re- gla que, ie,y«é, haze ño, fi llega adiciónele empieea con. m.o pronunciación de nariz , v t , o r cñombae ,nue f- tras coías mutuas. Oñoaa, feprueuan, los demás tie- nen ío.vt, oroyoaihu.ama- monos ad inuiccm.Orcyo- poí , combidamenos a co- mer^ Toa. Alifar. Amboica ibirapc , alifar tabla, y. o. íbirape oicá riré oyecá, la tabla fe quebró defpues de alifada.Amboicáíbíráche guírapá rama , alifar palo para arco. Hobáyoábae, deilabado, des vergueado. Toé. >¿¿sz **¡ LENGFA Yoa. Sobre, Vide. a» ímm.ió. ToabebdJ.aguaraíba. Mo- Ue,yerua conocida, Toabí. Deíiguales* Vide. Äfo\ Toacog. Abracados. Vid. Acóg,y cog y num.i. rc^iW'.Sobrinos entre ñ hijos de dos hermanos y $ hermanas. Cheioairéra,mi fobrino. yío. oyó. Cher*- quei raíre „l.cheribi raftr e, los hijos de mis herma- tíos. I Totnmpt. Reñir ts abe- jas¿ Toaú youíü. Mamar el niño efíando preñada la ma dre.V.ai.num.16. .. Toapí . Frequentar, Vid. apVjnum./^, Tocué. Vna y otra ver. V.cúe,num.2* ■r£ LA Dablemente entre mt*ge- res.V.Ttqüe.r. Toímpipi^. Hermanos de vn vientre. V.tiru. Téa. Ygualdad. ¥ide;ia¿ num.4. ^ • Yoyai. Burla. Vide. iak num.2. Toiag.. Hipo., Cheioiog> tengo: hipoyy mi hipo..Che- ioiog nache'mytuei f no me dexa íbílegar elhipo.Ghe- iorog guitecóbo , ando con hipo.ChembQ ioiog,caufo:- me hipo.» Tac*bó mo iog- ¿m% ya tiene hiporfcnícr- ©o. NlüoiÓgi r%£,aun ho ¿tiene hipo., Yioiog c anda c andogí,de quandoen qna~ 3 do hipa.. -' / ■ Toó. Rémenáar.Vid,og. num,2 ... * Tjo og.. Sacar,. Vide. og. •num.i. oí . Topébo. En ringlera. V. -oyópcbOi tez ■ b( $b D * Föri; Delatar. VI ra. b» num.3. J ; ' - T^^wo.Eílrenar|.V^tán^. I . Tu. - : ■■."■: j lu. Aguja ; efpina, abro- jo.ibiraiu, efpína. Quáre- poti yü , aguja, huí, aguja chica, agujeta. Yuguacu, aguja de colchones ..Y ú ró- pítaquá , aguja con ojo , y ojo de aguja. Yüynainbí- quabae.idem.Ynambi.qua- córpg ti quebrofele el ojo. Y&op^quebrofe. Kaqüa- «teré chey u , ' efta deípunta- ¿a* Y&ndiquár'i '•, no tiene o jo.Mdo^í; ír icat ui y u, t fía tomada ; no corre bien.He- -potiyuVefta tomada. ¡JÜ&- cyboyüíenhilar áeuja.Ahe- ^uti^n^mbatyáaguí', 6e£- enhií'ar la aguja. Aypcn 8rht ibiynimbö^ apira toiquiete y ü .nümbi quape , torcer la-, punta del- hilo para cjue .quepa en la aguja. Ayq^t- tyngo iu hepotiagüi , liffi- . piar la aguja dé la herrum- bre. Ynämbiquäqvryr^ OH ofceelojbchico. Yüíibae .1. eapatu cutucába T alezná, y upcí;agü ja delgada. Yua- A% abrojo,efpinas. Yuat^ .^mt)ó popéacaubahdába, corona de efpínas -Yuatíri- dib'ajefpinal lugar de abro- jos y eípinas., Yuatí: t>yapi:' pi tcmvtyná, las efpinas aho ^ 1 ^^^^W^WWm 1 ^^^^^^ LENGFA GFJ2JNI. i$$ ahoga los sébrados.Mbae ayi nuatyndipe hoájCayo la íem illa entre las efpinas. Tu* Pefcueco. Vidcayú, num.j. . rá.r. Venir,y,yr,acon- tecer. Aya, yo vengo, ere- yBjtuvienes^ii, aquel vie- ne, guitübo, viniendo yo, cyübo joübo. Tu.r.la veni- da^herájmi venida,nderú, tu venida , ó venir. Tara, eius veniremo tiene, n, re- lat-ino J ni,G,recip.la T.íír- ue de relatiuo , y recipro* eo, vt. Pedro türämo oma- no, en viniendo Pedro mu- rió, l.ouriré. Nderuhaban- guera r'enondé ereyu, venir- te antes del tiempo que auias de venir. Ayu ndep? : rijvengoati, vengo a ver- te. Turymbábc mbae qua- apára, ^.diuino , y Profe- ta. Turymbobc mbaehupí m8mbeguara.idem.Tu tú- raú, íü negra venida. A yú checópe,voy a mi chácara. Tunara, el que viene. Tu- naba, verbal. Oúrabae,el q viene.Ayü ñdepipe, vengo éntu embarcación. Aiurá- mo, aora vengo. Ereyupa • ga , has venido, íaiutacíon común. Ayu , ya vengo. Oyepéereyu rae? venis to- dos? Ereyu cuche rae ¿ ve- nffie ayer? ialutacíon que fe haze al que ha algunos dias que vino , y no le han viílo haíla aora. Ayü ayuraú, vengo contrabajos. Che- rumoangabeyme ayu , vi- ne fin penfarlo. Nacheru- moangápe rugüaí ayü. idé. Turo'té ram°dtam fl ó , ojala viniera fin impedimento. Ambcü, embiar, hago que venga. Amboüruca , hago que otro le embie. Chem- bou ndepiri,a time embia. Na ndepiricherüháruguäí, tiovégoa t i .E mboü ahí' che piri,embiame acaafulano. Naehéboú rucári, no quie- te que yo venga. Cíuitu- boe taíapo,de huelta loha- re.Cherubcherúrndoi po- tan, mi padre no quifo que vinieíTe. Cherúchemrau- ■biña , yayo venia. Cherur aguí fe í, vengo de paz, vcn- go coníalud. Nacheñerän- dabey cherura ruguaí , no vengo con inquietudes, Chapacó'iayü cof te^ya he- Ddd a mp S TESORO DE LA i 5 I í i l1 í fe i. h m i «5 mos andado mucho.Ou oi- có , efta en camino , ya vie- ne. Märambaeou aracac, fucedio vn cuento antigua- mente.- Ebapá nderubama quiendourimbeamo, mien- tras efttmifte alia acá no íu- cedionada. Outam©mbae: rae,ojala fucediera algo. Tu, Podrido.Vid.yiig> 3 Tu. Amarillo. yyu.oyu* Aba obaíujhombre de rof- tro amarillo. Aó íu £ ropa , amarilla. Amboíu, teñir de amar iM0.J30.har a. AJíembo imponerte amarillo.íbá tu, fruta amarilla. Y y aíupotá- íba , ya quiere madurar la fruta amarilla. Hoguíbo iu, amarillea la fruta de- bajo de las hojas. 4 2#KEftar,ereíu,oá.gui- tüpa.eí'na.oí'na. eíupa.Aíu .checot'ípc,eíloy en mi apo- fento. Aiu catú , eftoy acó* moda lo.Ndaíucatui,no e£ toy acomodado. Cubara. l.óubae,el que efta., Añeno guItúpa,eftoy: echado. 5 Tú. Tibio.ítacú iu,agua tibia. Cherecó catú cucha- cúíu, heme enfriado en la virtud. Amboac uiu i, tntlr b'ar agua.Ndahacuyuí i%tf ge,aun no efta tibia. Tua. Liga para coger pa^ xaros. fM. Nuez de la p&n ganta. n \ f T#A$e.cwg. junco coiick pinas . Yuapecang oñope* ymbeparagnáboI.X.N.Y» acang yñañfibangli ludios, aracaé>pufier en, los ludios Corona de efpinas a Cri£ tonueftroSeñor. Tua¡é&L jarja.parrU lia. Tuatt Abr0.iO.Vide.yU. num.i. y Tubéy c.d. iu» eftar. y. c> aparte_,eftar difpierto echa do. Aiubé, eftoy difpierto. Aiubé checotípe ginteíia, eftoy folo en mi apofento echado. Aíubeí 5 eftoy acofr tado fin dormir , o hazer nada. Güiténa, eina, ofrjj plural, oroynä)Saynapeír jia,cana. YsM¿í.c.d..ítt,cftar J y,.y / i de perfeuerancia. Ayubí, yo eftoy, ereíubíjoubíj ayu- bichecbtipe, eftoy en mi apofento , ayubi eí , eftoy echado fm dormir. Nam- . ^ " *; : bou- LENGVA G PARAN L . i 9 p boubí:é amo , no lo hume- ra de xadoefíar. . Y»¿i'.gi.ahorcar.c.d.(ru} pefcueco, y (pí) apretar. CheyuhiVme ahorcaren.}', o. Aiubif, yo lo ahcrque.ca, bo,hára. Yubicába, horca. Ayc yub^ahorearíe. Ayu- bí ucá , hazerlo ahorcar. Oyéyabí eí, el mi fino fe ahorco. Oyéiubibae ni- tymbábi Tupa ó pe, ytíapi- peheitigipiramonptu, los que fe ahorcan no fon en- terrados en la Igleíia , íina arrojados al muladar. Y»¿oí*.c.d.iu,efíar,yno- te,folamente, eftar quedo. Ayubote , eítoy quieto. Pcyubotc , eftad quedos. Enfilóte que ñandú , efta quedo ya. Amboubote he- íabo, ya lo dexé foííegado. Chemboubatc , dexome •foffegado , o folo, o fin de- zirmenada. Chemboubq- te ähe chequáy eym8 , de- xome folamente íin orde- narme nada. Yuca. Laílimar , herir, matar. Aieiucáibirapipé. í.ibirarehcjlaílimemecó el palo. íbirácteiucijlafii- mome el palo. Aiucá cam- búchí , quebré el cántaro. Oieiucá cambu hí , él fe quebró. Oiducámyngque- broíe-, laítimofe vn poco. Ndatubichábi yyéyucáha- euéra , no es mucho lo que fe lafíimó, hiriólo quebró. Pira cangué cheiucá, aho- góme la eípina. Roí cheiu- cá, mátame el frío. Amatí- rí cheiucá , aturdióme el rayo.Cht Incauta, aturdió- me. Ayéíucá porará, íiem- pre me íaírimo, o corto. Ayéiucá guiñe moyromo, rabio de enojo. Guembie- chátibarí yépéacé yyeyíu cáni yábae, íiépre tropieza en vna rnifma cofa. Ayéíu- cá a* pá, forcé jar, poner co nato. Ayéíucá aípa che- märangatuhaguamä rehé- ne , pondré todo esfuerco en fer bueno. Amboyéíuci aípá^hazerle que ponga to- do esfuerco. Ayéíucá ay- pá hecé , muerome per él. Ayéyucá euiíecobo heco mará recháca , anao afligi- do por ver fu mala vida. Oyeíucáguítyama , c f? y corrido de verguéca. Che- íu- m gj^^; k< 9 R' 1 , : i i fe K q ' ! ii ; :i t; í '■'■■■ ? I é ff 8 i? i 1 ¡' í i l|| l K ! * * * itlll fc IHfi k '■¿te»- r&' t *& ,r*& >*** .r, r^g.^aeg ! TESORO DE LA Íum öyucá íbahal , hame fruncido la boca la fruta agria , hame echado a per- der el gufto. Y«íoe. La olla del gar- guero. ÍMb%quy.t% J. yuco°értó: La nuez de la garganta, Yucüa. c, d, íu, cuellojy, cui, medio. acedar. Gheíu- cúa,yo aceco,bo,hára.Che íu cúaruQÚ , acedar mucho el canfado, y carlear el pe- rro. Chemboiucuá checa- neo, eicanfancio me haze aceear. . - -. _ tug. Podrido, defecho. A íug,ropa podrida. Ao- yyúguéra,trapo roto, yyá- gaía , efta medio podrido. Hdüugi !&§§'* aunnocfta podrido .ibíraiug, palo po- drido. Qfiembüiug ibíra, vafe pudriendo el palo, Tucumb 5 yiug, cuerda po- drida, luirá yyípiiug , palo podrido. Gheyü-chetuia- bae ramo, eíloy podrido de vieio. f tuba: Apetito. Vide. Yus Rana.yuiraira,re- -quajo. yuítítí, ranapeque- ña.yuvrié,barrigon. Yuíu Palma conocida. Yuyibó, hojas defía palma con que cubren las cafas . Yupabdg. c. d. Teyupa, rancho,y,og, quitar, parti- da del que fe va. Aiupabóg, yo me parto, ca,cára. Am- bíupabóg, hazer que fe par ta. Chemboíupabog catu- piri,defpidiome bien.Che- mboiupabog yerobta, hon- radamente me defpidio. yiupabog haguépe apjtá, apofenteme en el lugar do- de el falio. Hacibae íbigui oíupabóramo , o Tupa ra, los moribundos reciben d biatico. Alupábogcátarf guitecobo, ando ya con las efpuelas calcadas.. Xupawg. Árbol efpino- fo, YuqucrL Árbol de car- Zamora, íuqueriá, la fruta. yuquerítiba,carqal. Yuqui. Sal. YuquLaquy; ta,terron de íal.iuo^atft árbol de que la ha&en. iu- qui nru,falero. juquitíba, falinas.iuquirufcú, árbol de que la hazen. Narre'engatát iuquí , ttocfta&srte la fal. Yu- «*it LENGFA GFARANt. TuquiQi. Guifado* Yide» SMWV yraníí, íemejantejíalitrc. Yuqut räí.idcm.üilnrQ. caldo, falmuera.kgia. To- „» éí ¡ no tengo fabor! ni fe* yuqum , roflro pali- apetito. Nachemboiuráatí 2Ö0 vía. Oio iuru*,hahl;in vnos de otros. Yuruaé. Boca guftoía, apetito , £bor. Cheiurü aé tembiu arí, tengo apetito de comer algo. Nacheiu- dó - < Xura» Peíaieeó. "V'ide, Ayu.n.^.y.ayuropi'. Y^i.Enlacamiento.V. ayu,n.3. Y#n¿£ Órgano de ía ref piraeionvV.vfribiV Yuruh., Boca , bocado. Cheiurájmi boca.y.o- Yuruá,boca abierta, Che- iuruá. guitecobo, ando bo- quiabierto. Cheiuruäheeé, 'traté del en buena y mala cherací, la enfermedad me ha quitado eí íabor, o ape- tito. Chemboiuru áé catú mbaé hee, lo dulce me ha abierto el apetito, yiuruae catú ahe oñ^'nga \ había muy bien,duke,fabiamen- mente.. yiuruaécatúTíípa Wg ra ombeguabo, fabrofa- mente trata de Dios,o pre- dica. Ndifurnei cata ché> abiqtubo, no habló bien de oarff ho ~KZr7*?¿ •"**"' í™- Ndi i"ruaei chererecó- parte, bo, hará. Cheiuru* bo,nome trata co palabra ierob ; ahecc,tratédélhon- deamor dl * co pa,íU>rtt * Tadamente.Cheíuruá aihé- 'cé, traté mal dél.Nache iu- ruar icér i aba amorehé , no íoy amigo dé tratar de na- die..Tiyuruármé cherí, no trate de mi.; viuruá cherí ndaipotári , no quiero que me tome en la boca. Cherí yiuruácatúrSmSpaéjaun íi pixera bien de mi toda- Yurubung. Boca-tuerta. yiurubängbae , el bocui. tuerto.Cheiurubagfguípu cabo,íonreyme. Yurub/,Docachica. Am- bo inrubfc*mbucm ? hazer chica boca al cantaro.Che- íurubípehaéidigolodebur las. tumhí y boca certada ' V/fr V¿T VAT o^ ,«»T »* T .«-¿ f ,>7*T . S £&*©*$ VELA Añembo iurubi guiñeen- gcy mamo , cerrar la boca,, no hablar. yiurubi una che- ai, la boca de la llaga fe me cerró, Yuruboia,boca mediana. Cambuchí yiuruboyábae, olla de boca mediana.Am- bcíuruboyá, h tzer la boca msdlana.Chciuruboyá gul ñ je'nga, hablar moderada- mente, N iiiuruboy áy á 'ibí ahe, nc habla con modera» cion,ó habla alto.Nüiuru- bovai yyáheguábo, llora muy alto, ó da alaridos. NoíY*mboiuruboyát yepí ons'nga, no íabe hablar ja- mas fin vozes.Cheiumbo- yiiy p'íps nderecó amom- beune,a vozes he de decla- rar tu v ida,o proceder. Yurucaru , boca que co- me , rumiar , bablar entre dientes que no fe entien- da. Cheiurucarú , eíloy ru- miando , o finjo que como, o hablo entre dientes. Yurucuer ái,enfado, ó can fancio én la boca.Cheíuru- cuerai ymombeguábo , ef- toy candido de dezirlo. Añemboíurucuerai , yq«á- ita aáteg eftoy canfado"3e mádarfelo.Nandéíu'riKue- rái ecaniábp rae? rio te can- fas de cerner? Ndachcluru cuera: 1 tj*| mombeu catu* bo Vepí> no me canío de ala uar al Tenor. Yuru:umbeg) tüjdo de la boca del que cerne fin dientes,o del viejo que fha- bía,y notiene dientcs.Che- íurucurabeg guiñéenla, ha- blar ais i. Yurticutúg, refregón de la boca. A y éyurucutug,re« fregarfe la boca. Ämboíu- ru cutug , hazer que fe re- friegue la boca. Yurácuéra 5 boca que no ha de fer.Ndciarucuera rur pierenee, mira lo que di- zes , que mañana ha de eí- tar tu boca dibaxo de tie- rra. Ndtiuru cuera pipé P* erchenSiTupa ndeyapura- fflSftC i con eíía boca que hade íercófumidateatre- ues a jurar con mentira. Yuru chachá , boca rota. Cambuchí yúru chacha, cántaro que tiene la boca rota. Abaíurúchachá,chaf latan, Afl emboiuruch ácha , ha* LENGFA ÓFAZANI. hadóme charlatán. Yurugüatá, boca llena; tener bocado que no que- pa es la boca. Cheíurugua- tá ychupé,a otros hablé, y a él no , y faltóme que de- zir. Cheíuruguátá ymom- beguábo,dexar de dezir al * go , y dixe a vnos , y no a otros. Yuru hecé , poner boca en alguien. Cheíuru hecé, pufe boca en él. Amboíuru Perú Chua rehé , hize que Pedro pufieííe boca en luán» Yuruhó , efeaparfe de la boca, yr fe de la boca, ñee pochi cheluruhó ychupé, deslizar onfeme de la boca las malas palabras que le dixe. Nacheíuruhó potári ñcengai amo bina , ñoqui- fiera que femé foliara al- guna mala palabra. Yurui, dexar de la boca. Cheíurui ychügui , no lo nombre mas.Ndeíuruí ha- bey ou , ha llegado aquel por quien preguntas fíem- pre,o de quien tratas íiem- pre.V,y.r.rv9. Yuruigáu ; farro de la bo- 201 ea,ronquera. Ckiuruígiu, efíoy ronco* Chemboíiirtii'- gáu checaruey , criar farro en la beca no comiendo. Ahembcíuruigauogiquitar el íarto de la boca. Yurutiui , efpumarajos de la boca. Cheíuruiluí, tengo efpumarajos. Ofíe- mboyuruiiuí tayacú oyó- guere cóaíramS , los puer- cos quando fe enojan hazen efpumajos en la boca.Oñe * mboiuruíiui oñenioy ro- mo , echa efpumarajos de enojo. Yuruytü , boca fuzia. Cheiuruytu , tengo la bo- ca fuzia , embadurnada. Anembo iutuytu , eníuzio- me la boca, yiuruytü ahg mbaequia mSmbeguábo , hombre de boca fuzia, que dízedeshonefíidades. Yuruyáb , la capacidad de la boca. Cheiuruy abóte aú, poco he cernido. Na- cheiuruyábiccypónc , no me cabra en la beca efla comida. S.es poca. Nache- iuruyábí cherapich arañe?, yofifehablar,yélno. [Yuruyai , boca abierta. Eee Che- i t^frMBS le 1 i f i i l te 1 1 1 1 1 1 v " H t 1 1 fc 1 1 ■ ti l s f s TESORO DE LA Cheiuruyáy, tengo la boca abierta. Nachciurúyáy che rapichárarecórehé,no abro la boca para tratar de na- die. Cheiuruyáy hecháca, eftoy embobado viéndolo, C he mboiuruy ly chetno ama, hizome quedar em- belefado. yiuruyáy guace- m3, ándala boca abierta dando gritos, yiuruyáy ymatinoma, en muriendo quedo con ia boca abier- ta. Yurumbegué , boca ef- pacióla. Cheiurítmbeguf- ymS.mbeguábojfoy efpacio ib en hablar. Gheiur&mbe- gue oabae guabo, foy e%a- ciofo en comer ,mándeiu- rumbegué tecatuñandu , q flema tienes en eífa boca. Yuru yoapiyboca ifstcr- polada. Cheiuru yoapi y- m8mbeguábo r no lodixe de vna vez. Anemboiuru yoapi apimorandú m8m- beguábo , en varias fefsio- nes publiqué las nueuas. Yuru mbopí, loseftre- mos de laboca.Ayéyurum bopt cpróg ndereco mä- rängatu rSnguc . j^ttb£ guá mbcguábaúbó ndcbeí ya tengo rota la boca de aconfejarte en vano. Nda vevurümbopí corógpotá- ribéy hecorf mSmbcgua- bo, no quiero cafarme mas cnamoneftarle. Yurumbop'íqui,boca laf- timada en los eftremos^ Anembo iuru mbopiquí ne°pnga apiraí raímBmbe- guabo , tengo la boca Mi- mada de dezir chocarre- rías, foy muy chocar rero. Yurumgboca chica.Che iurumí guiñeengä , hablo poco. yurumí; di zen al oíia hormiguero. ; & Yuru ñera, boca inquie- ta.Cheyurúñ?rS,fojj; ha- blador. Amboyuru nh% hagole que fea hablado*. Yurumo ñer and ara, habla- dor. QmSñerangatú ahí oyuru,hazefe charlatán. Turuó , ronquera. Che- yuruó,eftoy ronco. Ymbo^ yuru ó pire, enronquecido, Yyuruó tecatú aharetlaie- guára guace guacegui , te- rriblemente eftan roncos los condenados de los gsi: . tosguedap. . , X*t - Yurúobí,oréllolargo, y boca chica, como de can- timplora. Yurú pabe, las bocas de todos. yurú p&be guara ay- pó,eífo es cofa publica,que anda en boca de todos. Yurupé,boca chata. Yurúpcca, boca abierta! Cheyurúpecájtengo la bo- ca, abierta. Oycyiiwpecá cheaíguéra , abrióle la bo- ca de mi llaga. Ndapeñe- mbcíurupecái Tupamom- beú caiú hägüumarí , no abrís la boca para alabar a Dios. Yurú niombag , deíper- tar el apetito. Ayé'yurú mombäg mbae ee guabo, difpierto el apetito con al- gún dulce. Añeang iuru mombag teco marangatú rehc, defpsrtar al alma pa- ta la virtud. Yurupeí,pegarfe a la bo • : ca. Cheyurupei cherembi u ranguera , no puedo paitar Clbocado.Chekirupeí che- ñe& i" &tñ TESORO DE LA i ! i fe i fe (tyjblanco, amarillo , dcf' labado .S. pálido. Heobó ohemboiutyngai , los mo- ribundos fe ponen pálidos* AracañytamS l.X.N.Y- pabs recó rehé oyérurc- ramo, ynangaipábaé oñe- mbo yutyngai oquápane, el día del juizio eftaran páli- dos los pecadores. L. L. no la tiene. ¿M. M. Ante Al &íá\ á ! defíderantis, & dolentis,ponefe fiempre al fin. vt. Togueru raémá' Raíi lotraxera'Cherai má- ha hijo miolChe Tupa má' l.che Tupa raéma'ha Dios ' mió ! añadefete tko , y el (májfiempre al fin.Aha ta- mo íbápe má' afsi yo mera ai cielo! Ogucru tamo chc- hóymbobc raémá! haíilo traxera antes que yo me fuera' angaip ama! ha peca- , do'áangaipabíysjraraema'! ha pecador I ¿Ma l Como t Pues co- mo? Mándahaicéamópae? pues como r-O.auiajrodc yr ? Má oroaihu ey amo pacfpues como, no te auia yode amar? Mi chereya epc eyubo?como me dexa£ teytevcnifte? Má,nd£ca- iu,como> tu fi. Mándeca- tii ereyapó ; che éte áni, que dizes , tu ñ lo has he- cho,quenoyo. Má Tupa nde chereya eí epé rae 1 ha como me has desampara- do Dios mioi ¿afi.Sirue de .pregunta? quales, que es del, junta có las preguntas, ó interroga- ciones. 'MápagS' que es dél,donde efta,quales? Má jábe pagá?como fera? de q tamaño ? en algunas partes le ponen antes (huj que co- rreíponde a (pues) hümapc hí'ní? pues donde eíta?Hu- mábae? quales ? MShynf? donde eíta?Mábae?qual? Mábaé vpé i Para quien? Mácómopac l es poísible? Má che > quien } yo ? Má, ndepeereho^pucs tu eres el que vas f. _ LEHGFA GVARAM. ^ %**ía,Bueltas de camino V,ñSmí. t^f-a. Manojo , montón, hazjimpedimentojiee qua- tia ma , pliego de .cartas, jboti mana , ramilletes, yépeá ma>haz de leña.Hui ma\ manojo de flechas, año ma ñ8ma,hazer hazes.oma' bcrami ató, ocangue rere» cobo , efta hecho vn efque- >leto. An *mangeí chehópo- tareymo, pongo eítoruo , o impedim mto , efcufa para no yr. Tece&ema taxi te queñandu,no pongas eftor- uos v Emoá&na imé ndéí yapó potareymS, no pon- gas eftoruo para no hazer- Icu EmoäemSímé ndeñe- mombeiíbagufimS , no pon- gas efeufas paranoconfef- farte. Abáñeme , hombre atado. Mííngog. c. deíte jna.y(og)quitar,es lo mif- mo,qu€, aymarég, defatar lo atado , díze expedición, aptitud. A ymángagehere- cé , he defeubierto mi ino- cencia, he defeubierto mi proceder, TSpaópcchehó potarey,mág#habey amoí; f>«fe daifas jpor&pyríi^ Iglefía. Chercté nimEn- goghabi,uo tengo ios mié- bres expeditos. Chereté mangehácatu che ñahaguä ma,íoi expedito en correr, ymäogog habey cguerecó, luuo fus efeufas. Chemfin- gegbabe?meyépé ndayu- n te % -aunque no nme eícu* fa^no vine. Cheru nadie memangógi , mi padre me efloruó. Nañcmo mangó- gi ú , yo miímo me impí. do.Namomangógi ym©m- bitáho, yo le impedí que rofueffe. Añemomandó" cheremí' epib Ser a repica nga, defempeñaríe. Amo mandoghemiepibee ran- gua : repxbeengSjdefempe- ñar a otro. Oñemoman* dógbae guemie píbecrS.-re- pibreng^elquefehadeí: empeñado . Amomandog cheanga guiñemombeguá- bo , he defembara^ado mi alma con la confefsion. ¿Macagua. Aue conocí- da.Macäguá caá,yerua co- tra pone oña \ que come ef« te paxaro defpues de auer comido víboras, Maáng. Elpecie de pa- to* fe fe i I 1 T ttfr V/^ >gg I r-^T irgf . «v^ *«^ *> TESORO DE LA W ti I to , que trae fus pollitos quando fon tiernos en fus eípaldas. MacómopaL Pues como, Vana.n.2. Maé. Interjección do- lentis.de muger. Jía¿.Vifta,ver.C hemaS, mi ver.y.o. Maeey, cegue- ra. Amae,yo veo.mo.ñára. Amaehecé,mirarle, y cui- dar del. Santa Maria Tupa §1 emas chereheangá.mira por mi Tanta María Madre de Dios. Amäe aci , mirar con enojo. Amaecherec¿¿ popim8,mirar al foslayo,o atraidoramente. Amäl che reca popí ap'emo. idem. Amäe eté eté , mirar fixa- mente. AmaB eeäbäng,mi- rarvizco. Chereqa guíbo ama!, mirar de focapa,con fobrecejo. Poro mäehi,fen tido de la vifta.Heti omae eymbae , omSmae Ieíu Chriílo aracac, dioviftaa muchos ciegos leíu Chrif- to. Mae\. c. d. maé, coías,y feíj dar, repartir. Aícnaeí, yo doy,o reparto,na.hár.a. Nambóteí ymaeína .1. ay- * maeínditeíjrepartir igual- mente. Aímad teé.l. am* boteéteé ymaeina , repar- tir deíigualmente. ¿^ewá\c.d.(maejmirar, y (yá ) abrir^haze (ña) por la narigal , dize cuidado, atalayar , efpiar. Amaena, yo efpio. Aha gui maeña- na.l. maen&nga.l.maenä- mojvoy aeípiar. Namae- nagv hec'c , no cuido deb &c/Añängä omaenayepi oycóbo angaipába pipé ñändcmboápotábo, vela el demonio para hazernos caer en pecado. JlíäWwi.r.acordar.Che ma'énduáhecé, acuerdóme dél.y.o.Amomaenduájäcoi - «** LENGFA Gmtmk 20 s efíaré de efpacio alla.Mam. bípe aíebihc, de cípacio ef- taré antes qbuelua. Mam- bipeé aycóne.idem, Mam- bí mambipc é , muy de cf- pacio.Mämbípe aíapó fin- tee ó bo ne , harelo de e /pa- ció. Ambípc cotába pipé a§ de efpacio eftoy aqukn e¿ te pueblo* M a triö. c.á. m a {preg) y famojaduerbio de liigar,a~ dóde,en dóde.MamSbc pa ga> adpde más?Mam8é,er* otra parte. Mamo Mará pendé?de donde eres ? Ma- mo gut i de donde l Mamo §ui oübae , fbratfeío. Ma- mo nabo guíjde todas par^ tes,Mamo mamo rupi yíe oí, por ahi fe han ido. Ma- mo paco chereconi rae? don de eíhua yo l Mániopabe, en todo lugar. Mamobépé obah~? halla donde llegó? MamSpéhínv?adende efta? Mamo oñrmonabae pfen- de?de donde eres ? Mám8- quara^i rfnamo pe?que ho- ra eraMonde eftaua el Sol? Mämorupí amo pichéhó- ni? por donde podia yo yr? MSmStamSpehí'nyrac? Fff adon- fñla^JcoíK^framSJrutüro, para que» maerape táríípa- ra que viene ? maeräbé pS- ga,faraqiiemasí (Mah n ¿. No, fe , lo míímo quefherügüa.) Mainumbí. Paxarillo q pica las hVe . M ImS» c.d. ma, lio , fon- dear, liar, atar> ceñir , cer- car , retorcijar. AymamS aó,liar la ropa.mo.hára. A /maiiiacaá, rodear el rao te* A y nú. mahog , cercarle 'la cafa. AymSrai tucumbé -hecé .1. Aynaä'm& tucumbó pipé-, liar con cuerda. Ay- "ma'ma mbacá., rodear ¡ba- cas .C herecó ¿Vemf ma gui- te< 6 >o angaipábapi pe, en- redarle en pecados. Añe- mama cuáquáhápj'pé / atar- feconelciogulo. Añ?raä- roa guitiipa,efíoy acorru- cado, abrigado. Hatí'ñs- mfiia,cuerno torcidaAy- mamarog, defemboluer lo lo liado. Aymämärá, def- atarlo. Chereca etá rene chemämä guitec bo, ando enredado en cuidados. Mninhipe, Defpacio, po coa poco. Mämbipc a %» ■i po- lla, ^Á^m I i I I i h i ViTVfly [07f>í& /«^ /#*fr ■:**&.**& ^¿t.*, TÉSORO'.DE LA adonde aula de eftar ? Ma- mo tetyrua .1. mämo tety- ro,donde quiera. Mamo te tyro aymé, don le quiera eftoy. Mimo tetyro rupi, por todas partes. Namä- moi cheremy mombeíi , y- quii, no ha mucho que pal- so lo que digo. NamämSj. l.namaoio rúguai, no es le- jos. Namam'o ruguaiche- r, ti .ni no es lejos mi pue- blo. MamSeté cheretama, es mu/ lejos mi pueblo. - M bao etc ete/racó , es le- - gifsimo.N.imamai ruguät oroycó oio hugui , no efta- mos lejos vnos de otros. ^ Mana. Manojo. V* naa. rrnn.4- Mínimo. Quando, porq tiétnpo.Manätnopc ereyuf quando ventile ? Manamo- pc pema-angatuneíquanda aueis de íer buenc? Mana- mo pipé abatí rari rae? quando fe coge el maíz- Niamaaam8 ruguSl, no ay guiñe rea ndcyabo ruguí aña r'etamepáta, no tiene eiperá^a de falir del infier- no los condenados. Añäre- taiiiap-auc? namaiämo ru- güal, para falir del infierna no av quando. íbapeguára teco 1 orí pábanamanam© rügüal,no tiene fin labien- auenturan^a. Mandacarü. Cardón. ;if¿»á/¿.Bagre. Mandióg. Rayz conocí- da.Mandióg etc,mandioca braua. Mandióg poropí, dulce.Mandióg pepíi a,co- lorada,dulce. Mandióg ta- pou,brauá. Mandióg oma- quy tí 5 braua ? Mancjió g cu- rüpaijbraua.Mandií boba. la hoja. Mandií iba, el ar bol. Mandio popímandio ca rajada,y feca alSol.Mai diociey, las rayzillas qu quedan defpuesdeauerla arrancado. Mandio ricüt el caldo que Tale de la mar dioca.Mandiópiú.mandi c^AÖ: M&iamopé ¡eco- ca podrida, curtida. Mal km ir i 'éÉt quando cae el dio apecue,la calcara. O :j^v»«^31oUä««*4oti mboapitc agmandióg.l yapitébehui.l.yyapítcr'; tS.l.yyapítérabiyü.l.yy F l ayuno? Manämope pir a gu omboa c .quando deíbuanlos pcces'.Már&ingöiocSaiu? « tá>^<»«^^ntoTE LÄ M ära. Que, conforme é nombre, ö verbo fe le alle- ga que modo? que tall der?-rkSnyraé!rofecj fera de til Mal sí amo hera ndereredkn Tupa rdepy- tvbo ey rämcraé \ que fera detifi Dios no te ayuda! Mará amópe ereicó racl que íucra de ti! Marapacó- me .l.maränun^até ? cerno fue? Mará amó nderereco- ni raé'?ndeacá note ne , que te podra hazer? quando mu chote riñira. Mata am» p3paf eicóraé?que huuiera fido de voíotros ? Mata* eparca* como es poísible Mar a etcí pendébe ? que te parece a ti? Mará chen fM %a¡ am rt ápae? que auia yo de dezir. Mará chérec órame pae abe cheacáni ? que hí hecho yo para que el m( riña. Marähae piché ?qt| digoyo?MaYá hae pac?qui aula vo de dezir? Mará ch recóramo amo pa é ? pue que he hecho yo ? Mar !ktpe?que dixo >Marä -he; Bofcqdixo. Marábeírri *-' - ^ - - - jp ec n°obaeraruguaí hanega. 1. nanean ga nomanoi, nueí- traalmaes inmortal.. Tu- pa' biñaé omano: mbíte ta- mónandé,pues Dios murió también noíbtros. Amo- man°á,hizelo matar. Che- m8man°¿. mano ndereco a* reháca, gran pena me da verte tan ruin. Cneyíba omano, tengo el braco li- fiado. Omanombachere- té,eftoy muerto de todo el* cuerpo, tullido , maneo , o defeaecido. f0mngapt^ De que ma- n^ra.V.maia'.n.i. Mant. Efpia, centinela, alcahuete (hece.) Amana, efpiar alcahuetear. Gm- maáamS, mañana, manan; dira.ChemDmañaguembi- recó aricóme $*©«*• prífraíumu^er. A nanga -$a¡8$ ñanderi, el demo- nio nos affccha.N imanan- dabicherf ; nomehanpuei- tocfpias. Ni manaki ore- be, no dexan deefpurnos. Nomañaíri añanga orean- gar/, no dexa el demonio de poner affechája* a nuef: tras almas. LENGFA GFARAM. pendébe? que te podía, o pudo dezir ? Marä heí amo paé'puesque auia de dezir? Märä oé güima \ndohubi, no hallo que dezir* Marä hcrä cherereconi tíí ? no fe como me tratar a,ó que fe- ra de mi? Mará nderecó ey rama pae : chende nup'a- vrári , fino huuieras hecha porquero te humera cafe- gado. Mará amo paga ne- ángaipá hague ndébende- jnan8 ramo ne>que te apro- «echaran tus pecados,quá- do mueraf > ?Mara amo ere- yö cherupí rae , bueno fue- ra que vinieras conmigo. Mará oñä guama ndo gue- recoy, enmudeció, no tuuo que dezir. Mira í c au hs- ra rae, miren aora con lo q füe.Mara mtra pamí erei- co nderapi champe rae ? q mal íiiele's hazer a tus pro- ximos?Mara mará paga ? q es cíto?que ay ? Mará nde- rerecóm rae ?quc te hizo? Marän^atü pé ' deque ma- nera 4 .Mära peyépápeé?que dezis voíotros?Marapee- fc/có ch&e?que tienes cS* 207 migo? Mará pende-eco ;>y nc?que lera de ti? Mará \ t ang hecónync'que íerä def- t os ' M aräpiche a icónePque; he de hazer,queíerä de rni? Marapjchc oroguerecó ? q te hago yo? Mará piché he- ra che oroguerecor!pné?no Zoquete haga ? Mará pir pó ynangaipábae reconv. fié ? que ferl de los malos > Mará pipó ang ti ? que es eíto oía? Mará nderecó t? m ° pae i Tupa ndc rerecó mcguarr.oteuiaDiOs de caí- tigarfincaufa? Maräabá. recaní , eña bellaca la een. te.Mara tepfe?qtie ay ? Mn« ra amo piché rerecó epé? como me tratas ? Marape nderecó heceí .1. marape nderecó ypiricí:óboU.ma rape nde yrü eyc ebo hecé c . como te fue con él citando, ■en fu compañía* Mará rita- f,ápe í de que manera! Mará nSngápc aypó rae! como fue elfo ^Marahecó ey ranio pac í cherdcríipá veá rae', no te ■ cañizo fin caufa'.Mära amo h f *ra* r-de» r^rccSni raéíno fe como te II i'l 3 I i i Fía 3 1 ! i ü TESORO DE LA & £ hüuícran tratado í Mará é paga curiteí'eté ereyü rae! como es pofsible que ayas venido tan preilo' Máräpe chemopiny epé 'como me engañas' Mará pucui réra' como fe llama aquel' Mará. pe amo neaño yiapóborací como lo pudieras tu hazer ó auer hecho íblo'í.ndeano amo yíapóbo rae ' idem. Märätépé ereycó ' como eftas ' Mará amo paga ah" la ira de Dios- no temes Maränünga aípó rae \ co- mo fue eíTo S Marape nde- réra'como te llamas * Ma- rá ndéy íapobci ? aguiye- teí ,de qualquiera manera q lo hagas eftarä bueno. Ma- rá amo ereíequaie y bueno fuera que -te comidieras. Mará amo nderecoramo, ereíequa Tupa vpéne, fi fueres malo Dios tecaíh- gara. Tapita marändupé, vmundaaypó rehé '. como efperare a ver el lucelio. * r„:ui-m„oA,1i«r»knr- rWrW? chem'omara .l.hendupipa- beramochemomara, afren- tóme en publico. Añemo- marandé , yo mifmo me a» frenté.Oporó mamara ha- tera rehe I. X.N. Y. one- fíiboé gubnpé, rogó Chrif- tonueíko Señor por los q le afrentauá. Mará eteí teí- bae, mal hablado , deslen- guado. Marandápe, ruinmé te,afrentofamente. Mará ney mbápe , ímceramente. Nachemarateybae ruguaí, no foy yo chocarrero , oq hablo mucho. Mará mará hec&ny, anda bellaco. Ña- mara! chereconi, no foy be llaco. Ymarambotá , algu- na bellaquería quieren ha- zer.Mbaémarapípé aá, co- metí maldad , pequé, ofen- dí.^ Chemara nderehe , pe- qué contra ti , ofenditc' Mbaemara pipé añänga, chemboá Tupäupé,hizo- me ej demonio que ofen- diere a Dios. Chemoma- ra,h; : zóme daño. Mará ma- rastel ah^ r'econy, eftá muí SSÉnöOjO ruin, Majama* SGggg I gg ^^sT rv-fr , #VnT , *teg TÉSOHO Bä LÁ w i k ?: S h fe»J raeteioiapó,muy mal lo hizo* Ñamara! cheyíapóni, no lo hize mal. Mará eteí hapé,muy ruinmente. Ña- mara! guitecóbo lepé , fin hazet yo cofa mala. Na ma raftamo ru¿uat, finque, ni para que , fin auer hecho porque ¡ Ñamara cenbae, apacible. l.maracerymbae. Namarai guitúbo, no trai- go mal pecho .1. nachetu marai. m árabe ramy ayu, parece que vengo con mal intento. Marani^apoharey mbaebéramyyi.póai , ro- mo fino hiziera cofa mala, afsi lo haze.Marabc amopé ahe recony angaipábic© moáanga , aba amo réhl, oleupé mbaepochi amoa- péhagáera rehé rae ? que mayor maldad que efta pu- diera efíe intentar contra quien le huuiera hecho gra ues males í Maraamohecc ymboyahagüamandayo h& bi ; no pude calumniarle. Nachemarani { eíloyfano. Vid.maraní: Nimaraquiri eteíTupaCiaracaé, no tu- no falta ninguna la Virgen. Tupaboy á maranguery no-. yépé oguerecó, los fíenlos de Dios tienen fus faíti* lias. V. marañe y. Maraa. Enfermedad.V. mbaraá. ,/'^ MaramhotaxA. Mara.y* pota, guerrear, hazer mal. Chemarambotá guitecó- bo , ando haziendo mal. Chemarambotá cé, fcy a- migo de hazer daño , foy guerrero.Nachemararnbo- taccri,fov amigo de paz. Marámoña. Guerrear. c. d.mara.num.z.ymona,ha- zer. Amaramona guitecó- bo, ando en guerra. Che-, mará monandé, foy amigo de guerras. Ndendemara? moríace tecatú, tu eres ami 2,o do. guerras. Añanga o* maramSna pig ey ñande- rehé , el demonio no eeffa de hazernos guerra.Noma ramoíiaíri handeangareh'c, nodexa de hazernos gue- rra. Maramonanunganano ace recobé pucú yácatúibí pe,guerraestoda lavidadei hombre en la tierra. Amo- maramona, hazsr que ha- gan guerra. Aporomoma- ramSna guitecóbo , ando inci- LENCVÄ GP-JRJÑT. incitando a hazer guerra, riga.ngára. movMra. Nda* tei c ruga aí añí'ngä ornara moáaonderehé', ñ$nde eí- ye catú ñamomärarnona' fiandc yeehé ? no ea el demo, rúo el que nos haze guerra* noíbtros le damos ocaíion a que nos la haga , lomjf- mo fe dirá con marämbo- tá.l.märandeco, Mlr n in% % Lomifmoque mará, maldad, pecado , ta- cha» Maraña eguymenda- yohubi,no hallo que poner tacha en efib.MärSna nda- reco{,no tengo culpa* Che- maranämey iepecherere- co4 > fin tener yo culpa me trata mal. MwKndecó. c. d. (mar rt aj f teco jcofa que pafso cuen- to , guerrear , hazer mal. ChemiirSnclecó guitecobo, ando haziendo guerras, Chemarandecó cé,foy ami go de andar en guerras. Nachemarandeco céri,foy amigo de paz. Miirandecó y épe yareco añangupé, có- tinua guerra traemos Con- tra el demonio. Marande- cócue amombeú , contar fuceffos, cuentos , exem- plos.Amarandecócue m8m be ¿..ídem. ¿Marandeé. c.d. Mará', y (té) num. 8,dt otra mane- nera. Marandeé ereyá r o, tu lo hazes de diferente iña nera.Märandeéramo oyeó- ramo cheyá güera gui-nda- ypotarijfi efta de otra ma- nera de como te dixe,no lo quiero, MarSndeé nderu cherereco anu,de otra ma- nera me fueíe tratar tu Pa* dre. Eremamarandec nde chera)fhuba,has trocado ya el amor que me tenias. A- ñemo marandeé nderai'hu- beymS , ya no te amo mas. Eremomarándeé che nde- quaita guera ; hizifle diuer- fo de lo que te mande, An que coía,que tal, ruin,de poraí. u aragáipe- que cofa esí Maränguatepé Peráícjue tal es Pedro^Ma- ranguá ndaeí y chupe, no le dixe cofa. Maranguaraau ndé,eresvn ruin de por ahi, de poco momento. Abá- niä:ängüabae,hombre ruin el quedes ruin. Namärän- güa rüguaí, no es cofa de peco rncmento.Na mäiän- guarusüäi Tíipañanderai haba, no es como quiera el amor que Dios nos tiene. ErüymarSngúabae kpé > trac ello , aunque fea ruin. Chemomärangfia, afrentó- me embileciome, Am8ma rangua,apocarle. be. hará. Yinanm^uárefé ahe , rula» Ggg z no I Ul^m SSeS i. TESORO DÉ LA 5 h i no es vn ruin, bellacon. Ma rangua rymbaé .muchas co- fas, maranguarymbac Tü- p2{oiporará,no fue cofa de burla lo que padeció Dios, j maränguarey ahaihu , mu- cho le amo. tytrangupt Diminuti- uo den&ranguá. Abámä- ranguarí', ruincülo. Amo märagimí', apocar lo mu- cho. Aáemo märanguarí; apocarle mucho. Ymarän- guarí'tepiandéjque ruinci- iioeres. r ; jtf¿ram'.c.d.(mara) y (y) diminutiuo, ruindad , mal- dad,corrido. Aba maraní', -ruin, bellaco.y.o. Chema- rar.í',íby ruin. Ymaranite- catú,es muy bellaco. Che- marany ychupé,efíoy amof tacado con él. Y maraní" ai chébe , efta muy enojado cenmigo.Chemaraní' gui- tena chemoaruaneymo , ef- toy corrido,que no corref- pondio con mí buen termi- no,o no me dio güilo. Amo märaní' correrle, afrentar- le, aniquilarle. Ámomara- ni'cherecómarangatu ran- güera, foy ruin > teniendo obligación de fer bueno. Ñamo maraní', no le afren- té, Chemaraníí guitecóbc, ando enfermizo. MlrimngáxA. (mará) (minga) de que manera' ma ranúngápe yché aíapóne- como lo he de hazer «mara- nungápe erehó ,• che nde- mondó ey rarnS' cerno te vas , fin que yo te embie. maranungátepé ndereñe- mboeí • q es efío, como no rezasi i Mirmüngá. Pariente de afinidad, y de eonfanguini- dad.Chemaranííngá ndc,tu eres mi pariente. Ndé che- .märanSngá.idím.Oréynia- ranfmgá. , nofotros fomos fus parientes.. Ndoremara nungai ah'e ? no es nueftro pariente^eííé.Chemaraníln- gá eymo tamben verdad q fino fuera mi pariente, ma- rá nde mará nungápeebo- coí ahe-de que manera es tu deudo eñe - Nachemära nungá rüguai, no es mi deu do. Tupa oñemoñande ma- ranungá , Dios emparentó con nofotros, MM LENGFA GUARANÍ. ¿Mátete, c.d. (maranga- tú)y(tété)!. matueté.l.'ma rängatu eté , mucho , mu- chos, fuperlatiuo. Aba má- tete , muchos hombres, Erecáquaátnatéte, has ere cido mucho. Neängaipá mátete, eres muy eran be- llaco. Tupa anaína má- tete , amo muchifsimo a Dios. M. Ante £. libaba. Mortandad, V. pa.b.n.4. ¿Mhacua ,L mbacuí ., coía aflada.idem quod, mbicítf, tomafe por el almuerco, .merienda. Chembacuai,lo que^yo alío. coó chemba- cuai' , carne que yo aíTo. .Abatí che/nbacuai",el maíz queeítoy aííando. Che- mbacuai ra , loque aiFo, y fiempre íé entiende, que es parad que Jo eílä aCando fino fe explica. Ymbacuai Ta ahec^aíTo eílo para él, y fiempre es poco,porque no fe dtze de cofa grande,y aí- fi fe aplica a almuerzo , o merienda. *^tef;/¿.Xiquima,raiz conocida, mbacucú ayl , la femilla. Ndeiguapó guacú rángS, .00 eítä la raiz gran- de, Hapoguacu ?m,á,ya ef- ta grande. MUicuou tíri, xiquima tierna.Nahcmbo- ári.no tiene raiz. Hemboá ramo, ya efta vn poco gran d f ' X a ¿ acati * ra P ó m bacu- cu rana , la raiz de yaraca- tii es íemejante a xiquima. kMbm Cofa, algo, fan> taima. Chembac,, mis co- fis.y.o.Nachembaeí,eñoy pobre.Nachembaé ríiguaí, írö^s mia la cofa. .Mbaé ¿uno, algo.. mbaéam8be,al- go mas, o alguna cofa mas. mbaé amo ñipó ,, algo deue defer^ mbae ey aguí ohl- mondíi , efpantafe de nada, mbae eté,teforo, coía gran de. mbae míhybé amo" al- guna coía mas pequeña. Nambaé rúg u ai , no e s m- da.íiambae guí ruga ai oia- pó y hizolo de nada. ;mbac upé gáara che , foy de pro- uecho. mbaé apphira che. T. mbae ap¿ rehéguira che , foy oficial mbaé ahe- chág,vi vna fantafma.Eñe- mbocaeoí qué meguai •¿ mbae. TESORO DE LA * \ m I I H Sí( mbaé, aperamos, quepo- dra íer aya algo, mbac vpé pe ereíu? a que v ienes ? Amo mbae Perú , he dadocofas a Pedro. AmSaibae eté,en- riquecilo.Chemornbaeetá, enriquecióme. Nachembae qníri guitecóbo , no tengo cofa ninguna. Chembae pi- be ítí .1. chembae pabí gui- tecóbo, hanfeme acabado misbienes.mbac nipóíang, por ventura íüeedera algo. mbaeeue,dcfpojos .ymbae- cue ayoguá/co?,! los deípo jos . A ñenibopó ymbaecuc- rehé , enriquecime coníüs deípo jos. Eík(mbae) fe añade a los íuftantiuos , vt mbaeací, hacY ndébe ? que te duele * Mbac morandupagS \ que nueuas ay ? Mbae cupägaí. que ay?que viene? ¿Mbae w^üa.c. d.rnbae, cofa, ymegua , gracia , di- ze, ventura. Tendotára y* ' mbae me'gua , el delantero tuuo dicha,que cogió algo, ó le fucedio bien. Chembae m'egua Perú vpé , ventura tune con Pedro.Ymbaé ais gúa chébe, ha tenido dicha conmigo. Nimbae mrgúíi ahe , eñe no ha tenido ven- tura. Chembae megúa re- lié ayecohu , heme aprouc- chado ce mi buena dicha. v^¿á¿ra»*o/tf«c.d.mbac, r amSjyjpejpreguntajporq , enfermedad, mbaecaru , el para 6. MbaeramSpé ndcíi comerle. ¿Mbah. Lo rniímo que, quis .1. qui , para pre- guntar, mbae panga ? que ay?mbae aba?. que nombre? que períbna ? Mbac amo ri'porque no viene? Mbae- rämohera, no fe porque.!, mbae ramo ñipó . Mbaera- motepag.a > pues porqre? Mbaerämo te panga nde- reñs mombeui rae $ pues pae ? que puede fer ? Mbac porque no te has confeíía* angape ererecó aipoapó- do? bo rae ? con que conciencia Mbagmrí, Gatea. Mba- hazes eíío? Mbae hera , no guarí agüe, garcetas .Mba- fe que cofa. Mbaepe erey- guari bebé hershábo , 11c- potá ? que quieres? Mbaépe «ar carga pefada poco a po co -«i» A-ra> Km *tm v-M- ^.w vnr **i» ^w*w LENGPA GFARANl. efpeíTa; T^ciinibiípr, ma- samorra rala. Mbaítd. Pnxaro verde. -^^.EmpJeytasgran* desde paja que' íí rúen de reparo en las cafas, C?í mbaya, cerca que hazen de ramones en los arroyos Da ra coger peícado. * Jf%i.r.Difii nt o,cafríga- do.Mbapára r| a MiYTa,di. ppMiffa por Jos difuntea. Mbapa"aamvi fe [difunto. Cherú mb¿pá, mi padre di ■fonto. Mbapára aneuera, el alma del difunto. M ba- to a! modo que efta aue pe fada leuanta el buelo. Am- bomba guarí bebé y pitui- ta, forcejar, poco a poco abogar . Ambornbaguari bebé guiporabvquVbo , im- peleríe el peíacíoa traba/ jar. Mhaguero. Raizcomef- tible.Racácba del Perú. MbaL DI zen a los E /pa- ñoles, facadodeíle nombre f mbaipira J macamorra, porque dizen que ant^ua- mente mataron a vn Efpa- falS ía äSf 8 u E í p - 1 " do -OromSmbaparane, yo noKS.Ia efeopeta. mbaf ra- os haré cafii w Perú ck- mí ÍSf P^fOT dromeacuso al Pal; p . coDeC C ° ak l0S Cf " n qUe me c •**»<*• cíe- ¿m. Hojas de «naedio- íiarehccñeSn^p! hk¿i ¡ „, - r«'í cherr.8mbaj.5rS "ah3 Ä?' • . ma ? amorra. Paí vpé , efíe me acusó al mbaip.guace.macamorre- . ■ Padre de auer pee do va U^jm TESORO DE LA i te *1 parambi,acufado, YmSm-. bápar2hára,acufaäor.Che- ängá aé chcmombápärS— cheangaipába rehc * acufa- me la conciencia. Ymopa- rambieteapirey anareta- me guanay fin fin fon cafti- gados en el inficcna los ccW denados. Mbaraa.c.á.mh%\y (a) caer. Chembaraá, he caído enfermo, y. o. Chembaraá ata, ando medio enfermo. Ymbaraá cheängä angaipá ba pipé, eftá mi alma en- ferma con pecados» Videu AraL Mbaracá. C alaba cocón cuentas dentro , que íiruc de inílrumento para can- tar , y de ahi ponen nom- bre a todo inftrumento mu íleo. Ambopu mbaracá .1. ambaráca mbopu , tocar 'inñru '.tientos .Mbaracá $£,, cue r das , Ambaracac a moa tyro , ymboío íabo , tem- plar. Óioia catú mbaracá, eftan templados los inftru- mentos. Oíoabí, no dizen vnos con otros. NimSaty- r oh ábL,eftarideftempIac(os . ' Mbaracá^Soj63,"queDr9- fe la cuerda. Aroombípíá 1 mbaracaejí .1. a»M i&- quandog mbaracáca', def- tcmplar , ö aflojar la cuer- da. Mbaracá^ pocáhába. l.moat ahabajclaui jas .Mba raeacS mendá y puente de guitarra,&c.MbaracSícú- aquáhába , traites « Aiapi pxmbaraca^f , poner los de dos en las cuerdas, Añatoi mbaracaca, tocar rafgado, AyquM mbaracá cjt, tocar rabe le s c on arco . M b ar ac á rebi«¿a,la cuerda de que pe den todas las cuerdas de los rabeles. Guírapá mba- racaejt quíticába , el arco jde rabeles* .: Mbaracaía.Gno. Mbara cata caape guara,gato mon -tes.Mbaracaía guacú, otra efpecie de gatos. Mbara- .caía mymbá > gato/cafe- to* Mbaráeté.c.d,mzr%> y,e- te, fuerte. Aba mbaráeté. nombre ruerte.Chembará eté } yofoy fuerte.y.Q. A mCmbaraetc, esforcar.bo hará. N^chembaráetébel .ya he perdido las mercas Ombaráetéhápe ogueno he fflH^^ä LEKGVA GFARANI. he, a puras fuerzas lo faco^ Oäeniombaráete , haze re- fiftencia. Ghañem8mbará- cté ychúpe, hagámosle re- fifieacia. íbirá mbáraete, palo recio. Quacepotí yrn- baráeté,el hierro es recio. hVé mbaraeté, palabras ani mofas. Chente mbaráeté pipé amornbaráetc, esfor- celos coa palabras efica- ces. Cherecá mbaráet¿V tnbaetetfro rehé , foy efi- caz para todo. Mkaraguirí ./. curucüa y sVna eípecic de paxari- ilos. (u *' MjmmÍ. r. /. mhardíb}, leftturpfoiC hembaráltí pi- rárché, íoy venturofo en Rrpeíca. 900 iucahába n, cchembarahirí, foy venturo - ib en cacar. Ymbarahirí •guirinfrno,es venturofo en la" guerra.. Pembarahtr/ mbae h&pa , foys venturo- fosen hallar. Ñichemba- rahiríí , foy defgraciado. Clierabarahiíí hápeaíucá, ventura tuue en matarlo. 1. chembarahfrí yyucábo.che -pirahírí, foy venturofo en ¿cica. 21) Mbariguardx.d. (moae) Cofa(rehé)y, (guará) barre- na. Sarta lo miímo que. Tecybo. Amombariguará; enfartar peces ,q uenta s . &c eipetar. Amonaban' «tiara ^oó > hec'i'cábap2pc ) efpetar en aífador. Pira mbarigua- rá aríi , traigo vna fina de pefcado.One'mombarigua- rá mbiá añangaupé, en far- das fe entriegan al demo- nio los hombres. Guiri- guaraboí ohó añaretame, van enfartados al infierno, eipetados. Oñomboguara- guaráangaipabiyára , en- íartáfe los pecadores vnos a otros, fe lblicitan para el pecado. Vide. Guará, nu- mero i. MbatuLF morillo cono- cido. Mbegvu. Blandamente, efpaciofimente. Mbegue catühápe, muy de efpacio. Aba hecó mbegue, flema- tico. Aynfipa mbegúe,aco- tar biandemente . .Añec mbegue,hablar ba&oiAhé- dú mbegúevoir de efpacio. Ahecha mbegie , mirarlo con atención, y madureza. Hhli / ^Apo- i — r v«ag ^7 as £*& ^ f V¿f ,#-Z f7i I 1 ? & h f1 I TESORO DE 14 p¡ aguanto años ha? Mbobi árarehé pe crchpóne?en quintos días lo harás? Mbo bí arapi pé,en algunos dias. f Mbobi > algunos, quando fe les pregunta , mbobí yebft- quintas. vezes?y refpondé, aáni , es feñal que no fon mis de vno,o dos. S. no fon mbobi , no fon algunos., Mbobi x% ;,.U mbobirote .1. mbobVáot^algunospocQs, do. dos hafh feis fmcerti- dumbr z ninguna. Nambobi. r&u)i; > no fon muchos. Mbo htn'no , vnos poquillos* Jí unbo^íri, no fon pocos, Kin-ibobYnöte rugr#. ide, Mbobi mbobi, algunos po- cos. Mbobi r?'tá ñote,hafla doze-fm certidumbre. Mbo bíretScerf , hiña ocho.. Mbobi reticatu^hafta diez fin certidumbre. Mbobi mbobí eté , defde doze pa- ra delante fin certidumbre. MbobVnipó.r.h er aSnofe quintos. Mbobiherahe- pi ,no fe quanto vale,ó cof- t6.MbobVriheplU.hepimi ni', poco vale. Mbobiro etéyhepi, poco es fu pre- cio. Nachéísbobírímo fpy muchos ; no tengo mucha gente, Nambobiri^, no fea muchos, mbobyro ?mo paé ? como fi fueran pocos* S. fon muchos. Aíbohíbu Cofcr. V.bítu num.2.. MbobítéboJ .mbobitebc L C .. d jnbobi. te.bo. num.z. y., y. de perfeuerancia , conti- nuación.. Ymbobitcbo aíe- rure , pidolo con perfeue- randa.Mbobiteboí guara, perfeuerante. Mbobítebofe rehéguára , gucmymbota rupé obahe,los perfeueran- tes alcanzan loque defean. Ambob&ebci cherecoeué- ra,perféuero en viuir co- mo folia. PeñcmboLíteboí peosmbocbo , perfeuerad en la oracion.Santos Apci- toles onr'mbobí^eboí oicQ aracaé, Señora fantä Mm ría yrfícamS, Tupa Spiriw {mió raaromo, perfeue**- uan los Apollóles connu.eí tra Señora en la oracicn cfpcrándo el Efpirituían to.ymbobiteboí arecó ynv boébo , eítuueenfeñandojf con perfeuerancia. Chem, bóbitebeí chenupamó , en du S-if r & l'tf «r& 'j m^^^& B&täm LENGUA GK4RAN/. Sur ¿¿come con el tafli- go, OnemomäraDeyngatu mbobii teboí,conferu6 fíem pre fu virginidad. Ché ypo^ hano ombóbi'teboí , antes le dañécurandoíe.Tíipará ombóbi'teboí bérami an- gaipabiyára,el pecador pa- rece que fe empeora con la comunión. Pen -mbobi te : boí nne ahgaipírehepe Tu p£ rarämo, no os empeo- réis con la comunión. Om- bobiteboibae teco maran- gatu.I.imbobs tebo/bae te- co marangatú, el q es per fe uerante en la virtud. MbocJ. Arcabuz. Vide^ Po^. Mbocóca, Bordón. V.cog^ •¿um.i. Mbooaca. c. d. irio. el.. ' ojo.cá. quebrar ,'eñima,ef- timada coia,vifíofa>que re- verbera en los ojos. Aba mbocácá, hombre eftiroa- do.Chernbocica catíi ahe, fulano me honra mucho. Ambocácá, yolehóro.bo. Hhára.ñeenibocáci oguere- có obupi, entre ü tuuieron palabras de cortefia. Án"2 mbocacá ychupé /faablele *> m cbrtefmente; %%l mbocá-- cí y canoa eftimada. C uña mbc^ácá, muger de eííima en buena y mala parte, aüq mas fe inclina el vio a Ja peorparte de manceba efíi- mada, entre los q fabé po- ca lengua, cacarí, efíimadi- llo 3 &c. Mboe. Enfeñar. Vide.e^ num.i i. ' Mboguahí, Demonio. -^^j.Soliuíar.V.gui. num.2. M-bobafi. r. Tres en nu- mero. Mbohapíc % tres dif- tintos que contengan eníi, tres,y tres Angulares ,y có- tando de tres en tres in in- ünítum . Mbohapici', hae ni- ruijtres montones : -quc con- tengan pluralidad qúalqu ie raque fea, y vno mas fin ccfnpañero. Y rundici cua- tro montones de cofas que cótengan plural idad ,y qua- tro Angulares. Mbóha-pi hap'^de tres en tres. mdo- hap* ara rehé .1. pipé , en tres dias. ara ymSmboha- pi haba p¡pé,aí tercerodia. Mbohapi ara riré, defpiies de tres diasv Mbohap£ §T, de: I Sa? \TfíT <«7fr ^n f^TT ^rír ^n T' ^r^ V ff ?V^ V^ ^^ ^X f V^ T .^x» .«rj g TESORO T>E LA' fi Í I E S 5 ! de tres en tres rinjleras, ó montones que contentan pluralidad. Mbohapí ño. I. rnbo'iapn-ojtres Tolos. Mbo hap* perdonas Tupa hac ndaroyai Tupa mbohapi,. tres períbnas. ay en Dios; pero no fon tres Diofes. Ymombohapi haba (he, yo foy el tercero. Nimonv boli.ipihabi^no ay tercero* YmSmbohapihába, períb- na,Spiritu ianto. Li terce- ra períbna es el Efpintu Ianto.Vxi.n.2. Mbobá.. Viiitar.Vid.hu. num.$. , Mbotíiu Carga, Vide. ■borní. Mbou Víbora. M boiaguaí. De cafcabel. Mboí roí, la miíma. Mboi apaquä,enrofcada. Mboí ca niná,que no mata.Curiyu, hemore, ñacaniná > ambe- remboí , BÜmboi , . víbor as diuerfas. Mboí íarara/que mata. Mboí ñanücú , que mata. Mboí quati á,que ju- ca con la cola.Mboí quíri- riog^grandeq mata. Mboi tacandá, q no mata. Mboy tyn?, que roata. Mbotyru caá. , contra yerna llamada chilca.Mbóí tubi,cenicien- ta.l.yárará , que mata. M w boí obi , azul que no mata. Mbcívguaí apytíjes lo mis mo que, yarará , que mata. Mboi mburubicha mbopíaí chica muy bellaca. Míxi py ta , colorada que mata, Mboí íbíbcbog.que no ma ta. Mbcí vguáy api , chica que mata. M 'bolremimbo- Eiu.l.mbci ñendibu hagué, emponzoñado, mbcí ch'c- mboaíu.l.mbcí r&noibu ha guechc, eítoy mordido,em ponconado de la víbora. V.Tendi*. m'Bou Qu.antas. Vide. por. ^"^i.Defpedajar. V.y; r.num.9. Mbou. mancar, foliuiar. V.íLn.i. Mboítimcaá. C hiela, yer- ua conocida , y medici- • nal. Mboyz. Arrimar, V* (ia) num.2. Mboyaití. Tirar. Vide. yaití. M hoyseg. Rcpartir.Vid. (va)n.z. J Mbo- 'LENGFA GVARAN1. Mbo\ará. Burlarte. Vid. Äruaí,n.i, MbÁebú. Hallar. V.hu. nu.3. Mboyoya. Ygualar. Vid. Cya)num.4. Mháoru Alegrar. Vide, Tbru n MbopeguQLra. Loqneef- ta en la mano, V,Po.mano. n. 4 . Mb&pl. momelagóírríbo p/guacú,morz'ielago gran- de. Mbopí aquá mbopi , la creftil laque tiene ¿nJa na- riz. Mbopí pepoi ramy am- bopoí, adelgazar mucho la roía. MbopU. Puñal, -Victo popla. MbopL Tocar. Vide.pu, 131.2 . Mbora. JLo contenido, V.po.r.n.5. Mhorabeu Vide. Pora* heí. Mboraú, Agüero. Vide. HaubS/ r MborebL Anta.Mborebí piaó, cuera de anta, aoback' mborebípirariguára.idem, Mbórebírapé, camino de antas ;y afá llaman la vía É* $10 haca.. Mboreb/ irá , pie- dras del buche de las antas que ílruen para mal de co- rajon, Mbprecbacaba. Ventana - Techag. Mboreraqua. Afable. Vi. recó. : Mboriabá.b. Pobreza. V. poriahú. Mboriahúberesó: Miferi- cordia, Vide. Poriahube- reco. Mboró. Partícula de có* poíicion.V.poró. Mború, Tiento. Vide.' Riú. Mboú, Embiar. V.yu.r, Mbou. Bomitar. Vid. fj Mbutú. Grande. Vide; pUCLl. Mbucu, Gufancdedati- Jes. .Mbuey.S'm ruido. V.pu, nu.2. Mbuu Varas conocidas. Mbuibipí. Eítas varas afsi fecas,que íirue» para alum- brar, Mbuyapé. Pan. Mbuya- pe ataj vizcocho.Mbuyapc »5 5 ¡1 TESORO DE VA í I S" carapa,rofca. Mbuyapéha-, ouyaojeuadura. Mbuyape haguynoey , pan fin legadu- ra. Äbatimynf' mbuyapé, pan de trigo. Pirámbüya- pé.empanada, coó rttbuva- Dgj paílel. Mbuyapé hüun- gat u ■ pan blando . Mbu ya- pé tata, pan duro, y vi?co- cho. Abatí qui mbuyapé, bollos de miiw| tierno.man uiógmbuyapé,pan de man- dioca. Curii mbuyapé,pan de piñones. Ei mbuyapé, pan de acucar. M^yapé cuí güera 5 migajas de pan. ' Mbuyape aquytajpedacue- lo de pan.mouyapé aci g.iis ra.l.pecenguerajpedaco de pan.Ambobu mbuyapé pe- Cehguéra, quitar vn peda- zo del pan. Ayacuu cuú mbuyape, yguabo , comer el pan a bocados. Paí aba- ré , hoííia mbuyapé ramo yépe j lefu Chriíto roo re- héoimundá.í.ohecobiaro, aunque la haftia fea pan , el Sacerdote lo trueca en la ; fangre de Chriño.' Mbu- yape recocúe r indagué pe Í.eíu. Chriftoropoí^ enlu- ^ardelpanefla la,carnede Iefu Chri£o. Mbuyape y- coníagrariré, nambuyape^ bé rfiguaí Chriflo rcorä- mSngatii icó.l.paíTupañ^ engue ymombeu riré mbu- yape rehé, mbuyape reepr cue ci ) hendápe lefu Chrifc to reo oí'nä , en diciendo las palabras de La confa- gracion íe pierde el íer de pan , y queda el cuerpo de Chriflo. Mbuyape tyngue gujbo oñ? ; m8ane; I.eíüChrjf toñanie yara.Ckrifonuef to nuvílro Señor fe encu- bre debaxo" de las efpecie.s de pan. Mbuyape recócuc- peoyeii vea lefu Chriño ñandébe , gucó u pcíhu ' mboibo , daíenos Chriflo debaxo de eípecies de pan para quitar el empacho de comer carne. Co Sacra- mento pipé mbuyapé re- cuera,ytyaguera,lieaqutn- gueraño oñembobitebo/, En efte Sacramento Tolos los accidentes de pan per - feueran. Mbuyape recócuc oíri eteí yepé, aunque el íer de í pan fe deftruy ó.Ofiera rangue mbuyapé recocue, deflruyofe el íer de pan. > T'ofpoíicion haze relatiuo. ||; ayéruré mburupé,pe* lifeloaé!. Ameé mburu- )é, difelo con la maldi- :ion. Ayeruré mbururi.L tyerure mbur'urehé , ptái- elo con la maldición. Ac& nburügui .1. acs mhuruy- ;hu gul, fali de fu cópañia. lmomburü,animar,esfor- :ar.Momburuábo,momLu uhara. Aáemoriburu, yo as esfuerzo. Eñ'emSmbu- uque eyápóbo^esfuercate . hazerlo. Oifémomburu- >ae mbae oguereco, alcan- an bienes los esforcados. im8mbur6añänga/détcf i m 2.17 tar al demonio. Am&ribu- ru teco angaipa,dcteílar el pecado.PemSmburu angai- pá,deteña del pecado. * ^Mburuá:Vitntz. V id. - purua. / M'SrSX. Ombligo. Vid. pyrua. ¿AiburubkhL c\ d. fpCj continens.y^tubichájgran- de , el que contiene en íi grandeza Principe, Señor. Mburubichabeté , Rey! Mburubicháhápe, princi- palmente. Mburubichabe- té ra?, Principe. Mburubi- chabeté ranra , Princeía. Mburubichabeté rembire- có , Reyna. Mburubicha- beté rendabucú, Trono, Tribunal. Añemomhúru- bichá,hagomc Grande, Su • períor. AmSmbúrúbichi, hazerle Superior, Preia- doj&c. CMburucuia. Granadi- llas. MbururL Cofa tuerta." V. puniré. tributa. Tábano. M. ante E. M c. Es lo mi ím o que Ja lü .pof-' 7? l-rtfr k'fít -^f^r/^^fSF V/tTV/^ B5E5 .r^.r^.r^ *>»» „r>a» TESORO DE LA í K i » «? pofpoficion, pQ, quando fe llega adición nartealv Yt aniretaai!,.en el infierno., ibí^ngm.e , en la barranca.. Peeme,ayofotros^ Jfs.n.. Marido , y en fu primera fignificacion rna-\ cho,varon,esforcado.,mba_ carne , el macho áe ias ba- cas.V rugua ^u m§,el gallo*, aypotá cherymbámenaaia, defeovn gallo, para mis ga Hiñas. Abá me namS aycó, foy el valiente, el gallo en- tre los hombres. Abámé. Perú,, Fedro.es el .gallo de los hombres > el -valentón'.. AbámSpe pafuriendipóri, no ay vn valentón entre vofotros. Mandar spí ; , dote, m'cn- darepramee,dar dote,men dareprporiahíi. .1. msndá- repi quyry,poco dote,men dápepíjbodasjaipepírüjha- zer cprnb.it e. al cafamien- to.. Cuna m~, el macho de. Jas mugeres, Cheme, dize la India, mi macho. Che- ih'*mbotá'habey cherú che- ca fome mi pa- Amendá , coger machón S.xaíarfe.c.d..me, yKÍ.co- ger f víanlo varcfxesymu-- geres; pero muy impropia^ mente-, porque el varen np 5 puede dezir , yo cojo ma- cho , como confia de la eti-- mologia ,7. fuera mejor, induziries a dezir. Añeenw birecoájCOjomuger, como ella dize, cojo yaron. Che- mSmendá , me cafan (hece ) cafáronme con éLChem^n- da haguera, mi marido, có quien me cacaron. C he m?n dahape irna ,ya eftoy en tiempo.de cafarme. Ndaéy chem endahipe rage , aú nc eftoy para cafarme. Mendc rc.ra angaipa , adulterio. Mindafa ? cafamientQ,y ca fados, .MTndarereyrairaj hijo natural Mena ara oyó hugui izpe á,diuorci-o.Che ^ngaipámendarérari, adu terar. .ibi.rá ñSmcndahába, jun tura de dos palos por la- puntas , vna fobrc_ otra AmomSnda ipi.rá ., haze; deftajes a dos palos. las pt] tas , y ponerlos vna punt; íbbre otra,hazer que fe.co ja WwSStoS^^; LENGVA GFARANL zi8 ja eT vno al otro por los -adía jes. Memhi , hijo varón , ö hembra de Ja nuiger,auido deqUálquiera manera que fea. Chemembi° 3 mi hijo dí- ñela muger. AmomembiV empreñar, darle hijo. Che- momembí, me empreño, v. fmembí .) Membiqua , a- bono. v.(m?mb!quá. ) Chem'embirú , padre de mis hijos. .Mendä 1 ,' •íuegra . -Chcín'enáY , mi fuegra dize la nuera. Che- mendúba , mi fuegro , dize la nuera. Chem?n3i que-i ra, - dize la muger al hermano mayor de íu marido. Che- m*ndubi', dize la muger al v fio de fu marido , hermano m fu padre. Chemendai', iize la madraza a fus en- renados. Checotí gu ara a- riyri>iize la viuda a íu ma- ído muerto, Mcnójfornicar.c.d.fme) '(ó)4'.tomar.AymenS,for ^ar el jaron. mS.hára> IBemciio j 'dize la muger, cíe tomo. A por enS, form- ar mucho el varón. Año- isiio. pecar la muger. Oro * Som'erío, fornicamos dize -varón y muger (piando fe juntan.ñemlfí&cc .I.ñem*- tfondé, fornicaría muger. Porenondé , varón dado a eíie vicio.'MorenSngába.]. porenongagúe, fornicación dd varón. ñem-rígngague, fornicación de h mueer' Ambo poreno , naejole que fornique el varón. A níSñS- meno, hazer que fornique lamuger.Cuímbaeoíoehé ojomáio .1. cufmbae oñ£- ínenoj pecar nefando. My- mbába oñ8m eno , tomante los animales .Oñomeho r %. mo.aora trata de xomaríe. -Aym?á.c.d.(m°e)yCá)co- ger , Fornicar. S. yo ííi mu-" cho3acogi.Chema,tomo meelvaron,avezes lodif- fracan enla cónfefsion def- ta manera , por no jfer muy ■corriente. MoL Dar, entregar, ia- ber bien la comida, come- ter. ChemUS- entregóme a Ötro.y.o.Am^dar,enfre- gar,pagar 3 ngä,ngara,hára. (y chupé). Namfé?ngi,nö lo di.Ambae mglñehtf'ychu- ^•cohechele-JMbaém'e^n- lü x ga m P I 01 ¡ I N I, í. 'vfar'tfTsTí TESORO DE hA ga gueñHmf; cohechos. A- meengeí,difelo gratis .He- mbirucue ñäbe ames , con- forme lo que traxo le di. Pabe ménát .l'.päbe r&nf mee, derrama , contribu- ción. Pabe ornee , contri- buyen todos. Mbaemeen- geíhá, donación, Chereco- bébobé ameenge* ychupc, hize le donación en vida, ymeengabt am.se ychupe, dile lo que íe prometí. Nati detei ete em'ee une, no des tan demafiadamente, Amee Be;dar mas.Améeha ängá- -ba rehéjdar por pefo ynie- dida. Amee i ypoheita gua- jea, dar aguamanos. Amee yneenga güera, dar recado de palabra,y encomiendas. Amee iba. J.. amboíoa- ymeenga , dar doblado. Amee ndebe agmyeí coó kcoaocúpe , ndeíúhagua- ma,doyte licencia para que comas carne el Viernes,. Amee ndébe nde anama rehé aguiyétei ndemendi hagúama, ¿ifpenfo contigo para que te cafes con tu pa- riente. Ahembiú mee, dar- las ¿e comer .Añemct Tupa vpé, hemebueltoapios* Ndacycc tamo niché ama rerecóbo yépé, ymcengey- mo,no es mucho que no te- niéndolo , no lo dé. Féáe- meengápe , en el cami- no primero que fe ofre- ció. Péneme erupí aíu ,. porelprimet camino que fe me ofreció vine, ñeé ñe- meenge amSmbeú ,. dixe lo ; cue fe me ofreció. Mbate rfeme engé ch'cbe,la prime- \ roque fe me vino a la ma- no . Erumbae íiemeénge ndébe,trae lo primero > cjufc topares. Ndeyúru vpé rie; meengéemSmbeá, di loq> fe te- ofreciere, ñemeenge tetyr o au,como de todo lo que" fe me pone delante, Te mymoangai memeiicmeeii gé ndébe % crcnoí'tcí'ndfc piápe,todos los malos pee famienros que fe ofrecer ios metes en tu coracero pé nihem^engábi ama , n< fe ha ofrecido camino algí no.Mbae amo niñ?eme'eng bichébeymombeu hagüa ma, no fe me ©frece mas .< dezir . A ñemembaé m8mb ymeenga , dcfentrañarrJ pal «W LENGUA GUARANÍ. päfadaK Öyebes coó chébe » fa- beme bien la carne. Oye- bee teco marangatú chébe, entro bien en la virtud. Pc- niSñ^me^ngatü Tupa rai- húba peeme, procurad que Dios os ame. Pemoñe-- meengucá qui rey , teco márangatu rehc,hazed que ib apodere en vofotros el feruor para la virtud. Teco rehérx>randám?éen- - gaguera , comiíTario. para examinar. Mbae apó ni- gua, meengaguera^comiíía- rio para hazer algo. Mbae apó mcengaguera che, a mi fe me cometió el hazerlo.L aíp&apohaguá meengague,. ene amee yehupc yyapóha- guámá* , dile comiísion pa- ra que lo hizieíTe.Yyapóha m8 oicó cherehé.1. chepó- ípe ornee y yapó >yo tengo fa cuitad para hazer effo. M l gx&. Gracia , choca- rrerLa,bellaqueria, echar a perder. Chemlguá , foy .graciofojChocarrero.Che- meguahecé, búrleme coa el., ehemegiifíhápé r bur- lándome • Cheiils§4J po- rang, íby chocarr ero, gra- dólo. Chemegíta arua» gatú , foy graciofo en trif- 1 cas .Nde meguna íabf pan- ga .1. manemegua yabí pa- ga, ha virio que graciofb eres .Chem egua aeji,foy pe fado en burlas. Poiem8ñe coo chem?güa .1. poro- mcñ2 : pü chem'cguajhrlirro cen mis gracias. Chcme- fuá ;í, foy muy gracicíö. Chem'eewacé caiu,fo^ami go cíe dezir gracias, che- megüacc ccati, foydieí- tro en burlas. Chemegú# m eg ú a gu it ee ó bo, a nd om e chocarreando, o bellaquea do. Chemegua abaeté, Foy deshoneflo en burlas. Née rnegua, palabras de trifeas. Añecmegáa ychupé, dixc- le chirles. CherobI m e - güa,foy feo de roítro,o ha- zer genos. Añe'mbo obá mcgüa,heme afeado el roí- tro, ¿hago gefíos. Am8- megúa , echar a perder co- fas^ muger. cherí ymcgüi pdaípotári , no quiero que fe burle conmigo. Che í? ymegüu , echofeme a per- der la cju¿a : Amomegüa cu- m L»"i m ' tffa* yaf M?rfF -rfe g V/ff («78^ ^ W^ V/^V^ i#>g . r*g -^ ~* . «*»? ft 91 tf fel fe> TESORO DE LA 5|-, eché a perder, corrcm- pi |a muger, peque có eíla* Nachemegúal cuñ# rehe, no he pecado con mugeres. Nadie meguacéri cuna re- hé , no íby amigo de bella- quear con mugeres. Yme- gúacé tecatu ahe,esmuy belIaco.ChemS m?gu3 zk% finSme, apóceme, yno.hi- zocafo.de mi, .Meguai ./, ntfe. laque mató a fu hijö. Áñe- m^n^ftengendre. A11V mome'mbípu. , abortar la. mugcrcoücauía culpable,, ó ñn ella, y tererpoIucioD, Chemom^mbípu , bizome tener polución. Añema, roembi pugei,raouerfe a po iucion,y tener ia.Chemem- bi oVíqüi e/ , padecer diíli* lacio del femé, vía rara vez, la muger ( cherai ) por che (membí 4 ). Ayucáchem'em- bicherfépej.ahñmbiríche mernbi cher'ipe J. ahüngá. yyucábo,maté a mi hijo en el vientre. Hecl^aaimá', ^ya^eñä animado. Omyí unt ya bulle, Añandúmia , ya, le íiento. HuguSiramo., era fangre no ma s . Chem.embx oñembiog chertépe,conce« bi.Chemqfí'?membibg che- mena, cngédróen mi mima rido. Chemoñemembiog cobae , eñe. es mi engen- dro. M^mhígua, Aborto .C he* membi'qua^alparir.Che- momembi.c;ua .chetbi apí- hagúera., la caída me hizo -mouer . añemomembiquael X o bí? c iH s ¿ %\ aborto. m Ir i i $1 TESORO DE LA ,¿fri%mb\rá. ¡ Parir, c.d.- m'?mbi.y . á,caeY,nace», óYc Chemembí-á, yopari. A- momr'mbiYá, hagole parir, ó la comadre, ó empreñan-, ¿ola váron.ñándernburubi- chabet é rémbif eco m embi- rafél parto de la Reyna. M?m*. Todos jíiempre, todas las vezes , farábj¿& lo mrílno fofa. Ore m*me, todos íomos de vnaparcia ; lidad parientes , ó vando. Chemcme aipó , eííos fon mis parientes de los míos» &c. Oremcm? oroyu , to- dos los deüa parcialidad venimos. Merne^ayu.fiern- pre vengo. M\n-í'cheríi- rämS che acabí , fiempre q vengo me riñe. M -mef che qué ramo , aqucpoaihu , to- das las vezes q duermo íue ño.Chehó m^me , fiempre voy. Aba methe^tódós fon hombres,y todos los honí brés.Namcmeí' ruguäí yía- poni, noílemprefe haze. Chemonguetá memé fia- feo, todas las vezes que me tubla.Che ay m%í?pe han- dü? íiempre he de fer yo el borrico i Gheáf nfémepe chcquáytar&ndu ? fiernpre he de fer yo el mandado? Chememe reheguara aipó, eíTe es de los mios , de mi parentela. Chem^megiia- raahc,esde mi parentela fulano. Naciememeí' güi- ra rugíuí ahe , no es de mi parentela, m eme güara,pa- r entela, ibipe guara m?me, todo lo que cotiene la tie- rra. Chememene, yo tam- bién feré , ö erraré afsi co- mo los demás. Nde mem$ y pone, por ventura eflaras, o feras de eíía manera.Che aé ndc memeíne,, lo miímo fera. de mi que de tu m emg che, yo íoy participante eó ellos , es muy yfado en efte fentido^a ti también te tra- taran bien como a los de- mas , a los buenos honran, afsi también tu entras en el numero . Ymärängatubae öhoibapéne,hae, che mema ne,los buenos irán al cielo, y yo también. 'jmmul. Chifle. Vide, megúa. iWM.Marido.V.me. Mendá. r. Caíamiento» Vide-MS. i'&y&^&^^l^v&tfatM LENGF4 ÚmRANL . SMhrM, Chifle. Vide. Rl9gúa. . Mm%. Marido. Vide. me. MendL r. Cafamiento. V.m?. Meñdí. Suegra dize ib- lalamugera la madre de fumando, Cheméndi, sni fuegraíV.ai^ MenMbí .Cuñado dize la Kvuger al hermano menor de fu mar ido.C hemendíb^ rrii cuáado.V.mc. Menmqueíj cuñado dize la muger al hermano ma- yor de íii marido. Vide. tné. McnM. b. Suegro dize s amuger.Chemendúba , el )adre de mi marido. Vide. He. Mm%. Fornicación. Vi- le.me. M. ante jj/y.n. Lanc^puá. My* nbójherida de Janea* MV- nbucu., Janea larga. My- abucu ropfti , recatón. lyndiyára/argentOjó lan- ero. Myndcra , la lanca 221 que fue. Mynguaré , larda- da abierta.* Aroy rí!- poner f«é en el fueloeníague- rra,óchacara para guardar las. Ayepícutu mvpípé, herimecó la púa en el pie. Aycutu mi p 2 u pé , dar Jan- eada, Ahacá haca m%i^ pé,dar lacadas. Iudios'íe- íuChriñoí^ue oycutámí- j#S aracaé , dieron vna lancada los ludios a Iem Chrifto. l Mí: Efconder, chemí; me efeonden. y.o. Añorm; yo lo efeondo. Ahá" vm^S,' voyloa efconder .1". ymía- m8,myhára,mf haba. AnV mí", yo me efeondo. Oñe- mí"bae , el que fe efeende. Nemybó* , que tiene habito deefeonderfe. AñSmwá, hagolo efconder. Amoíe mi' vc¿,hago que lo efee n- da,ñcmymbápe, efcondiVa- mentc.ñemímeJ.ñcmyñe^ mfme,a efcödidíllas . Äñe- myguitecóboychugüi , an? andomc efeondiendo del. ñemf'me guara, coía fecrc- ta . C uníímyñ^m yuguera, fcijp. «o legitimo^ Chere- •mymfngüera. v lo que yoe£ KKK con- ^ ^dT*m g j£<* l t*>& ! i+ éS F W8.infinc. 222 Msndoture\ Frangollo. V.apy.n.^. Mvngaii. Maeamorraí Amomyngau eco nícüe, ha?er masamorra del cal- do. Ticíi myngau , eíta li- quida la macamorra.Mvn- gau yñapycangatá.l.yna- paratangatu A. vñápcnio, erla muy efpeíTa/ Bíapari'- cu .1. emboicii , deslíelo, , adeígacalo. Yikquy ta quy- ta mingáu , tiene muchos tolondrones. Ahumbirí y- ñaquytangúera , deshazer los tolondrones. Aftiqúá, ymboaparicúbo,echaragua a la masamorra para adel« gacarla.Nde myngau,eres fíoxo. ^/yrf: Poco , pequeño^ chico, humilde. Che myrí; foy pequefío.y.o. Myrvbé, vn poco mas,y meno's. íüy- fy etepá' pues tan poco, Myryi,muy poquito. My- rí' myrí'hápe, por menudo. Myrynguera ,. lo menor> y entre hermanos el menor. Myryñoterämöpáe? es mu cho,o grande. Am8myrí; achicar , humillar , abatir. mS.hára. Añémomw^fiu- KKK. % ' mi- 9 m I tf Y- B P 9- I te TESORO DE LA millar fe. ■ Myryiepá amo, aunque no lea mis que vn poco, M.yry i,„pe amo ou- ramo.erú/: ráelo , aunque no eiic m,is que vn poco cocido. Myr y amo kpe ere- mSñ rílmo ychupé , aguíy eteí , aunque no le des mas que vn poco, baila. Amo myrí'bé, ymasnga , darle menos de loque le alúa de dar . My r y béamo y nieenga, darle vn poco mas. Oro- momvrí'm!>unJöe,vo te hu- millaré. A íbe te/ 1 .X.N.Y. Gnem8myrf;brauamentc fe humillo íeííi Chriíto. . MQtzng. c.d,pi. pellejo. y (tang)tierno infante.Che rnytangí; mi hijito.Caáro- quipitängjtalKtos tiernos. Curapepe aqux pítang , ca- labacas tiernas. Guabirá aquf pitang , guabiras ma- duros. Aíytang ecohába, niñerias.Mytäng p¿^*> tela, con que nace el niño. My- jtäng vbändába .1. mytang ubanä\, panales . Ah°em& mvtaflg* hazerfe niño.My- tañgi'arSte guacü-, Pafcua de Nauidad.My tangí' are- tegua júmbohapiar a oioe : hebé,aretéramo iögtiereco' tiene la Pafcua de Nauidad tres días de fiefta Regidos. Mytangecó : penoíey ma L mo,ndape'iqueicé tbápené, fino os hizieredes niños, m> entrareis en el cielo. PeíVemboecó mytäng ey- ramondapehóyce íbápene heí Chriílo aracaé , diso Chriíto núeftro Señor, que íino nos hazemos öínosy no entraremos en el cíe- lo. ^S.Faiían. Mytuhfr. •bae,negro.Mytu ypiní'bae, pintado. Afíf*.Rcfuello.V.pit6, íium.i. Mäfttfa Cornudo. Vid, pit8& M. ante. O. MZ ./. mbo, Particula de compoílcion , que ha-- ze hazer lo que importa el verbo , y que haze del ver- bo neutro,a¿tiuo.acarú, yo como. AmSngarú , hago q coma. Chemongaru, haze- me comer. Aíere, yobuel- uo. Chemoyere , hazenu bol- ¿£ ** Si^SwS^^^^^ LEÑOSA GFARJÑ1. t hago- fcoiuer. Amboyeré 7 le que buelua. Mo,fiempre tiene pronunciación de na- .nz,moo,no la tiene» M o> Es íiipino (Je ver- bos acabados en pronun- ciación de nariz , como fe vera en é arte. A mano, y o muero. Ahagui mamomS, voy a morirme , y fiém.príe es breue. ' MZiLng* Peníar. Vide. Sng,alma, numer.3 . prope finem. Maan& Poca cantidad.. Mbaemoangf amee ychu- pé.poco le di. Cunumímo- I BtgS niño chiquito. Añg- m3 aagí', humillóme' yo» Chemoángf chererecóbo, apocpme.foimoangí'emSS chébe , dame vna poquilla de carnc.Moängyí íepé au- bé terer^ trae vñ poquillo ^fiquieraJ. Angaipámoangí' lepé taperóne angu. , reze- laos aun de los pecados mu v pequeños . Namoangí" ru3uáÍ,TÚpa'chera?hupa, no es pequeño el amosque "Dios me tiene. Ndahaihai moängí" Tupa, noamo po- co a Dios. Vifa angá. b. 2Z3 'nüíts.i'." ' Moatjrv. c. d. mS. ati Ä montón , y ( ro ) reboluer, adere car, componer. Che- rrjoat.yro,dsze elque fe que- bró algo del cuerpo, y le curan. y. o. Amoatyro che* raga, compongo roicaía* Amoatyro cheanga , gui- ñemSmbe guabo, compon- go mi conciencia con la confuís ion. Aíeoba moat y*- ro, afeitaríe , ó lauarfe el roílro. Aieám8atyro,cu- raríeel cabeMo. Hecoíoía ymbae amoatyro , compo- ner di feordes. Hyndó-pu- cui ahe oñemo atyró ty- roaá ®fna raerá, mírenlo gue adere^adico efta..Qu- naoíeobá moátyraaub'ae; ©mbo 11 oänga , la riiuger que fe afeita ' eniüzia fu al- ma. Amoatyro tembiu 3 po- ner recado a la olla. •Moca'é. Coíá enjuta. V.' caS/ ^8^Í.c.d.m8.c8i,dQ5, nombrejnumeral.iyiScGÍbe,, dos mas.MoCoí cí,dos mon tones que contengan plu- ralidad. Vide. c?. num.z: 'MgcómSc^de dosen dos . ¥9- Ver r¿ r V^ V/gg v^y v«^ , ~¿* , ^^ *^ **& * TESORO DE LA l l i I I i. K I I, MocSmoCoi ci , de dos éri dos hile ras que tengan plu- ralidad» Moc'otvsocol nabo, cada dos* M8c3m8c8icí vpé peteí' aniega cada dos ringleras di vno. Mocomo- cSlji ñabSgui.pcteys'í añS- he,decadados ringleras de cofas, foque vna.MoColiící J.moCoí^i,dös ringleras, ö dos montones que tengan pluralidad* m8c8í roí ñ$- bo,eadados años, M8.81 ror año óguerecójdos af os icios tiene» Ym8m8coi ha- ba, el fegundó. Ym8moc8i che , foy el fegimdo.' Che,- momocot, el que me ha ze íer dos a él. MZcong, c.d. mo.y el Jo- "rndo, c8ng , tragar. Aui8- c8ng,yo trago, rtga,ngára* Hdayeuui yoicLonga. , tra- ga¿ íín maícar. AmoCÓc8ng yguabo :, bsuer a tragos* ííií nfmbae tnbae gusté - 'bomocong fit&ei eguy abé y ñangaipábae o&ngai- pá orñocócong au yguabo, como el que no tiene dien- tes traga la cofa fin maf- car , ai si el pecador fraga pecados »C he ymoCong ndi catui, no lo puedo paífer¡ Hací chébe y mScong, difi- cultofaméte lo trago. Che- ñee haUngöeraattoCoftei? difsimu'é, no hablé* An,o- tochepucá, demuela rifa* Erhocongim c ncteangaip í eñe m-ofnbe guabo, r.o ocul- tes tus pecados en la coft f- Con.Nomocongírieteícu- pa, no de^á de eftar tfagafl do. AñangS. omoco cíbo- bé angaipabiyara.el demo- nio fe traga ente r os los pe ca dores» Mú ;¿y«g(,-.Colgar.V .£a« cuerda. >^¿.Chiíme.Vide. te- mo M cpaíLLmbcguaóL De* momo* j ( Mobtng. Medecina.Vi* |)chsíng* rW.y.t Mot poííer\ ^y^^i^'.ponerlV.y.eíta- a (amano, jda.nu.8. Mevndé. Aparte.] Moyngatú.Bkn*] Miyngé. Entrarlo. Vid. Teiquie. Moingi* Poner» Vide. Ycó, r^^früföMmittfitäutf.ü!^ LENGFA GVARÄHL 22^ Ycó,numero i. MwngébL Hazer viuír, V.Tecobé,n,2. Mvpgot% n é. Necefsí- dad.V.Tecótebc.' CTktoftQ . c , á, m o . Partí - cula de compoíkion. y (í) derecho.y( ro ')poner > enojo, ofenfa,&c. Chemoyra,mq enojo, y.o. Amoyr'o' Tíipä' cheangaipapípé ,' enojé a Dios có mis peaiios. He- caraí Tupa' ñande omSyro hagíiera g\4 ñañlmombcu i ams,oIuidafe Dios de los enojos que cormeítros pe- cados le damos , quando acudimos a la confefsion, Aaemoyro , yo me enojo, ychupé.mS ,ngara, Aba fíe-" moyrS je, enojadizo. Aae- moyro aj^i, m llámente me enojé. Añ&noyro aíaí.ídé, Aaemoyro gui mas acabo hzcé , enojarfe mirándole con ira. Che ymayro ha- gúzra -..amboac i , peíame de auerle enojado, o ofendi- do. Amo Vembyro Perú, hago que fe enoje Pedro, o darle cania. Aporómoné* moyro , hago que fe enoje, AñemoyrSmbig, dexarel enojo, Amgñemoyro íca- tu, quítele el enojo. AmS- ñemo^ro caí , hazer que dexe el enojo.Amoaemoy rongua.idem. Oyeí cheñe- m§ yro , cjuítoíeme el cno - jo.Nioiri rangecheñemoy r o , aun no íe me ha quita» doJ.nañemoyroui. ruim.i6. Mombeá. Dezir , pubÜ-* car , dar cuenta , relatar, querellaríe,acufar,aconfc* jar,bendezir, m ildezir,co- feíTarfe. Amombeu ? yo di- go , mombeguábo > guara. AmSmbeu teíítápe, publi r quelo. AmSmbeu mbíá p£ - be re* ápe .l.mbja pabe re- miendúram'o.dixelo en pu- blico . Cheremymombeu, lo que yo referi.'Chemoiör beu hagué , la comemora- cion que hizo de mi. Yaip- mbeupijlo referido. AmS- mbeu mend ara Tupa ópe, amoneíiar loscafados-A- mSmbeu 'ímä' Pai upé,ya di cuenta dello al Padre. A- mSmbeupá cheremymSm- beur ama,yä lo he recitado: todo. AAiombeú pá ypapá- TESORO DE LA bo.idem. Anicmbeú capí- tari robaque , querellerrie ante lajufticia. Añemom- bzk catú,confeííarfe bien, y alauarfe , 6 defeubriríe a qualquiera. Afrsmornbcú Paí vpé .í.aneangaipámo- nibeü .1. amombeu chean- ■gaipába Pai vpé, confeflar- fe. Afic'mombeú el , deícu- Ürirfe , publicar fe el mif-\ mo. Abarecó-:ueraam8m- beú, contar cuetos ágenos, d vidas agenas. Santos re- có cueamSmbeo, contar vi- das de Santos.] Marangue- raamotribeu, contar Hifto- rías .l.carambohé haruera am8mbeu.Añcm8mbeú ai, cönfeflarfe mal > y deshon- raríe>publicandö fus cofas. Amoáemombeu > hazer que fe acüíé , defeubra , y con- fieííe. Aácmprnbeú catú cheri- guiñjengä .-, boluer por íi ,' abonarfe. vñemom- beguaba , confefsionario. ñemoiiibeguape, en el con- féTsionario. Amombea ye- pí h'ecó r ama ychupé , fíem- pre le doy buenos cóníe- íps. Amombeu íoapi' ychu- pé .1. amSmbeú iocué yo« cüe , muchas vezes fp Jo he dicho. Amombeu ai , mal- dezir. Amcmbeuaí añanga, maldezir al demonio. Amo mbeú catú^alabar , bende- zir,abonar.Ymembeúcatú hába,alabanca. Ymombeú ca tupirá Santos recobc-a* racaé, fue loable la vida de los Santos. Amboubichá tei'mbae ymSmbegúabo, encarecer la cofa .l.amSm [ beü aba! ete mbae. Ídem. A mSmbeü hupí guara,de- zir verdad. Amombeu íi- püra.Uhúfí güarey , áezir mentiras. Tufa che hero- bid amombeu .1. am8mbeu ten Tuca cherembirobiá, confeiTar la Fe. Amombeu £0 a$i , contar interrum- piendo, a pedamos, ö en fu- ma .1. Amopapa ymSmbc guabo. Mbaerete cueraño amombeu, contar la fuñan- cia íblament e . Hepugu e r a namombeuí,las circunfían- cias no dixe. Ymombeú pi rey, inexplicable. T^pare- ¿o ymombeú pí rey mbete, es inexplicable el fer de Dios.Heyé Tupaañooñe- mbo eco moiiibeú catú , el mff- ^^W^WWW^^m^^^^^M LENGFA GPARANI. 22/ miímo Dios folamente fe explica, nanderecá porc opacatu Tupa mornbeu ha m8 oicó ñandebe,todo ob- jeto de nueítra viña es pre* gonero de Dios.Chem8m- beuhapebe ,1. cheymombe- guapebe , defeie el lugar ó tiempo que yo lo dixe.Che ymoinbeü ey porombucu, mientras no lo digo. Che- mombeu ndae tibi , no fe trata de dezirlo , ó defeu- brirlo. ¿Mombí .g. c.d.mo.y (pY) ■apretar, atar. Amombí,yo ato.ca,cára. caba. ChemS- mbí,meatan. AmSmbí ta- ta,atar recio. Am8mbi io- api , fobre atar. Ni mombí cábi,no efta atado.NaniSm b?gi,no le até. Amombí piu ll.amombí ruí JLmbegué.l. ata,atar blandaméte, Añe- acá mombí, atar fe la cabe- ca. Aycponiombí , las ma- nos. Ayccúáquá mombí, ce ñirfe,checu mombí fbáháí, frúnceme la boca la fruta veráe. MomVirí. b. Lexos , ad- uerbio. JVÍornbírii^vnpoco lcxós .mombí- rijinuikxos. MZmbM m ñStc,vnjro. co lexos. Mombmpa \ es lexos i MSmbiri guara, le- xana coía. Mombi'ri gtle- chacápeopftá, defde don- de le vieren de lexes fe quedo. Mombí ri hecha cá- pe,viendoIo de lexos. Na- na Smb'íríb i , no es lexos. Namombiribcl , ya no efía lexos.Mombín cerí,vr po co lexos. Mombirierc -au bina , tu dezias que era le- xos. Ytá mombcia ymSm- bírí , tan lexos como vn ti- ro de piedra. Cher óg m8m biríya nderogagui , tan le- xos como de mi caía a la tuya, ibí aguí mSmbíri ya ibápe , tan lexos como del íuelo al cielo. Añemo mom bírí guihóbó , heme alexa- do.ESe'mSmSmbSrrfS'mé, notealexes. Aba clngai- pár iré oñSmoinombí rí Tu- pa' gracia aguí, con el peca- do ie alexa de Dios el pe- cador. Mombíta. Hazer que- dar .V .pita. n. 3. KAÍQmhó.r.Q.d. mS.y.po. r.falto,arrojar. Chem8m« bó,me arroja.y.o. Am8m- LU bó, ^ m » ^&¡X\ IJ ff^lé^i^^ ' ^ ^S^ ^S^^^^ .r^ fisara w vi Í1 ti li s1 k. N ll I, te TESORO DE LA bó, arrojar lo. ca. cara. to. liara. Namombóri , no lo arrojo . Amombóchepucá, foliar la rifa. ArnSmbo ychupé guiquapa, arrejé- relo de paííb.Amombó gui yeahéyta, arrojar con en- fado. Amomboí yeaceí, ar- rojar de^olpe. Amonibós re^apiá. idem . Am'Smbd ye abo, arrojarlo para que fe quiebre. A heniombo gui itabo , arrejarfe a nadar. Omomb&mboh'¿ítá 3 arro- jó la carga. Abaguaryní reiípe,oñ?rnombój arrojó- le en medio de los enemí* gos. r ytfowM.c.d.mo.y.oí.fa- lir. fbltar, ó alargar la ma- no, amenaca, fiero , de pa- labra, y feñas con la mano, reío.ChemSmbo^me ame nacö.ta.tára. Chemomboi chenfipä'' haguamarí , ame- na come que me auia de a cotar . Qmombor pi p é mé me ycaquaabi , dexaronle crecer, detuuieronlc para matarlo , íiernpre lo que- rían matar, Mbae momboí; cüerañ'o ahe,dize, y no ha. *e, todo es amenazas fula- no.Omomboitefñote~,bné mSmbeuhá guama, ficnv pre dize que fe confeííarä, y no acaba. Oñemomáran- gatu momboí teí'ñote,pn> pone de fer bueno \ y no lo cumple . Oangaipá reía momboí note ahe, propone de no pecar mas, ynolp cumple. Amombol, amena- zar, retar. Aporo fnorribcí*. amenazar fiempre* nande momboí Tupa ofiemoyro.' h á prpe .1 . r e h é, am er abanos Dios co fu ira. Momboí iá, reto. Qa€> amopacé omotn- bet hagüepe ? auiafe de yr donde le amenazaren , o tra taren de la per fon a? Ñipo- hangi racó Tíipä' .ííärJde- moiTíboí , no tienen reme- dio las amenacas de Dios: jtfombopog. Caufar eíia- llido 9 V.pog. Mombot:áb¿. c.d.iriQ.gar ticula a¿tiua , y. Potia. pe- cho.nó. y r.efcanriknto. ex- periencia. Chemombotiá* hechizóme cfcarmentar.y. o.Amombótiáhó , hazerk efearmentar, y que tenga experiencia. bo„hára.haha mSmbotiahoháraj experi- jnen- l LENGFA GFARANL mentador.Chem8mbósia- hó Tupa chemboa§ipa, ha- me hecho Dios efcarmen- tar con 1 1 enfermedad. Po- ro mombótiahóhába, ef- carmiento.AñjinSrnbotia- hó vea, yo jmiíino he lie- choque me riñan-, ó hagan escarmentar . Ñande m8m- botíahojpa > aun no has e.f< carmentado? Tande m'8m- bótiáho coi*te,efcarmienta ya. Nohcmombótíahó po- tári , no quiere. eíca>men- tar.OrpmSmbotiaho mbu- ruae, yo te haré eícarmen- t ar. OíVemombotfahó au acoíramob na , aula ya ef- cirmentado, pero. Añe- mombótiáíió , yo efear- miento. ChenSpayepé, na. ñemombótiahó ychcne,au- que me acoten no he de ef- carmentar. Ymombotiahó pira, el efear mentado. A \\% mSmbotiahó hacateyrehé, ya tengo experiencia de fu m ezqui n dad. Añ ?mombo - tiah niereco pochi rehé, ya tengo eeperiencia que eres vn ruin. MomM. Agujerear .v.púg. Mombucá, c.d. íHo. y (biij 2z6 - falir.y.cá. quebrar , hazé falir la cofa .S.defpcrdi ciar, derramar. Anigoibu cá, yo defperdicio. bo. h& ra. .AmSmbucá checancoi perdi mi trabajo , trabajé en vano. Na GiSaibucá po- ta reí' checanlo, no quiero cariarme en vano. Am8n> bucá chera^ , tuue polución voluntaria .■ ErernSmbucá terne , mira no lo derra- mes. Éreco recoimé ene- cha que erem8mbiicáne,no lo manofees , que lo de- rramaras. Chembae moan- gába amSmbucá mbaetiro rehéguitecóbo , traigo la memoria derramada en va rias cofas. AmSmbucáucá, hazerlo derramar. Oñem§ mbucá eí, ello íe derramó. Chemombucá cherobaln, mi encomendero me ha ¿q{ trnido mi vaíTallos.Nache- mSmbucá ucá potar i, ychu pé abameengeymojno quié ro darle Indios , que los coníumirá. AmSmbucá cu- na , deñorare raulierem. Chemombucá aba chere- recóbo, des floróme dize la muger . ñemombucábeté Lil i cox- » ? »,#»? ,*»T TESORO DE LA t i Í i, i k K { i. i ti v5^ coibi , efta es tierra fértil. O a cmSmbuc abete mbaé cherópe , abunda mi ca~ fa.Quybonoñ^mombucay mbac 5 eña tierra no es abun dame , no íe dan las cofas. Pete? abatí año oñemom- bucá coibipipc, vna cofa folafe da bien en efía tie- rra, que es el m-aiz. Én al- gunas partes lo fuelen to- mar las mugeres por polu* cion. AñemSmbucá, tuue polución , prouoquerne a ella, di ze la India. Om8m* bucá Iefu Chriíío. gugui ñänderehé , derramó por nofotros Chrifto fu fan- ere» ] Mowrfro. Reboluer.V. lo.n.i. ^»abe.Raftrcar,V.hS. falir,nü.i. Momorzndú. Auifar. V. Porandú. ilf8»S.c.d.mo.y.á.tor- cer, mezclar, borrar. Ay- mSnS , yo mezclo. m8. ha- ra.hába. ( rehé ). Aymona canguyírehe , mezclar ^ el vino con agua. Ayrnona iu- quicoó rehé, falar carne. AñemonShecc , mézcleme con ellos , metlme entre ellos. YñSngiypabiyarari acé ndicatuW yfíemona, no es bueno mezcíarfe con los bellacos. Peñemonf ime: G hr iftianoy mbaerehé , no os mezcléis con los infie- les. Mbaetiro m8nängaba, : mezcla de varias cofas. Ni mSnangabi í , no fe ha mez-- dado. Onomona mona oy- cabo mbíi,todos andan de rebuelta. AmSnängditmntt tiuo , mezclar. Chemon.» okehé,metiome en la dan- ca. Ahpá m8n n á,r eboluer la cofa. Yquatiapíí e aymona,. borrar lo eferito. Chequa- tiahagueoymSriam; borró- me de laLifta-Mbaen^apa- m8na,cofa díj,eípantar, alborota! ,cö ■* ;# a tv^tv >y . ^^ - TESORO DE LA turbar, eícandalizar.ta.íá- ra. NamSnclíi arpo , no he eí pautado, ó eícandalizado a nadie;- Añemondil, eípan- tome,eícandalizome. Apa romo adií j efcandali zar ■, ef- pantar^y admirar. Mbae- pororftSndyi cata apohára, el que hazc milagros ,ó pro digioía^ cofas. iY?mondii cétet'bae^efpantadizo.Che manvl'íí oangaipabapi'pé .1. gueco ai pipé, escandalizó- me con fu mala vida. Chq- mBadil guecó catu pm pi- pe , e fpant arrie, fu rara v ida. OÁímoadií cata checa- neo , cftoy muy canfado* Oá'mBndii cata y 5$ inge- sa, es muy hablador, Ö^- .mond'íí catú chenderaihu- .ba,ampte mucho. AiTemon- ■.dticatít nderaihubo. ídem. , Mbae ey reheyepé ■-..■'oh*- monáiifin quemi para que íe efpanta.Noñ^mondffíri- oicpbo te?; íiempre fe anda . eípantando ,. ó eícandali- . zando íin que ni para eme. * . . , - '= x ¿MZnMquí. Hazer go- .liqui. ¿/áyadirí. Correr velo, &c.Vide.Cfri,mimero 2/ Mondó. Embiar de ac* alia. ChemSndó , me env bio. y. o. Arnondó, yo em- bió.bo.hára.Amondo che- recá ycanymbápe , embiar la viña haña que fe pierda. ■ AmSndó cherecápicó yya- pipe vmobahomo , efíender laviíía haña lo -que alean* ja* Amondó cheremymo i'poch*, defechar los malos péíamiétos. Amondó mbe- rxx .1. ambobebé mberu, echar las mofeas. Amondó . parchara, embiar eorrec.L apare ea mondó. Amondó mSndoau , embiauale ? pe- rore. AñeangmSndó, em- biar el alma°.S. fufpirar. GhemorieangtTíondó oye- ehé,hazemefufpirar por él. Tatr.ondó ncaetibi, no tra- tó de embiarlo.Charnondo odaetibi,no fe trata de em- biarlo.Pemondó pende cá mbaetetyrorehé, diícurrid con la viña por todas las cofas. Añeangmcndó yepí Tupa rembiapó rehe/iem- pre difeurro por las obras de Dios. Mondeg. Quebrar. Vi- - de. iftóTi»-^ i^«*^ y#W3s^8ngi cheñ^moyro hecc, enójeme con él. Na monga che ao rage, aun no he víado de mi topado la he pueító. Che- aó'mongip'irey m arecó, fo lo el venido, que aun no he víado tengo. Aó mSngi pi- • rey arecó , tengo ropa que no íe ha vfacío. N anión . gicaxuíTúpa chera'íhúba, v fo mal del amor que Dios me tiene; 'Nachérecamon- gícéri abarehé,ho foy ami- go de poner los ojos en hombres. Amongí chereca hece, púíe los ojos en él. Amongí imí checoga , ya he gozado de mi cháca- ra. Porahéymmgngihábi quierage , aun no fe ha en- tablado aqui la muíica, Chamgngí íi emboe pafhi- bo pendogrupí , entable- mos el rezar de noche en vueílras caías. Namongíi ra?,e yaciñätyocheácmom- beu hagüämä ,'■ aun no he entablado ccnfeffartneca- da mes. Opopiá mboi o- mongí cherché; emponco- ftome la víbora. Ayebí ■ bi- ña guihóbo cheñ'moyro mSngibo hecé , ya me bol- uia del camino a íblo fol- iarla maldita con él. Oro- mSngí ima orerembiu, ya lo hemos comido^uílmos lo en cobro. Amongí ñandi robacapi ha^ibae rehé, poner ios olios al enfermo. Amongí ñ'andipába, heme afeitado de negro.Amongí chefieengä ychupé,h¿blele, P": Ufad LEHQVA GVÄKÄHh pmfe mis .palabras en e\!. Eaiongíque tobatí íbiä- ta rehé , blanquear paredes. A'i'e üongi guitecóbo , an- ípme aderezando , y tra- b j máo . A nongi caabá Tupa ognípí , efparcir ho- jas por la I¿leíia. Abá¡n*~ mo^gibae , hombre que fe engalana, Yeguacá onnongí gneceréhéíh^e oangaomon |i a, engalana el cuerpo , y enfuzía el alma. Mbaere- bé po romSngicebae , ami- go de galas. Teco märan- g a í íi a c é angareh é yni8 o gi iframa , la virtud es el or- nato del alma. Ac-é robayu yecoa:ú gui , ace ang rehe Kripágípí rete, el verdade- ro ornato del alma es el roílro amarillo de ayunos. jToagmongí a aba y acuat á, el ornato del cielo ion tai éfireltas .Nan^mSrigáe ha- rá ruzíui che, yo no íby ami gó de galas . namSngí - daeteíTupa ñandereroa- Haga^yí^'híQS mJLde lapa ciencia de; Do;. J N^Á gi catuichere í ny mbcx á c¿, vfó mal de pii aluedrio. AnlínSngí Mifía rsnávipa, exercitome en oyr MlíTa, Áñ-mongí vea ^cardypé,' alquíleme, Amongí ai, he- aó , trato mal mi veíbdo, NaiioígiCituhábi chere- có, aun no tengo aílcntada miseoías, ni efla con-Juía mi caufa. íbotirehé rmníi- gííí Tupa crüongci, adorno Dios eílbs campos con flo- res. Mon¿i4. Eníuziar. Vid. quiá. Mongul. Hazer paliar. V:qi'á.n.2. Mortgué.H&ieT menear. V.cué,nu. 1 . Monguu Hazer harina. V.Cuí.n.i. MZn$6. juntar. Vide. Ñ8f| ¿Mofi". Hazer correr. V.nS.n.4. Mou%^ Hazer, engen- dnir,cnar. Cherú chemo- fia,mi padre me engendró. y*o. Amo\n#, yo lo engen- dré. Amona cheró^hago mi eaiä. / Amona tembiú, hazer larcomida § Amo.i' cher? ír áV engendrar , apo- fomoua , engendrar mu> cho. Orí ?rn § na cheríefe, Mmm cen* TESORO DE LA i h w fi w concebí ■di ze la muge V. Che membae oíicíBoria'' cherié- pe,concebi.de mi marido. Chemrnymbae onemona- che riepe, concebí de adul- terio. M' ? 'mbin?ruoñíín^ab2.; l.memhí ñemSmkamo' M m"mb£ firmona recóípí. Concepción S". S. María ocMépe ñ'-iruLa'ngague-, ra, Concepción de nueílra Señora. ., Q y opipé oiiemo n^bae ? h ér ni aros, de vn u.p a, oro o na i g ag a , Dios crió el cielo. T upa nändé moñangá ramo he- co , Dios es hueflro Cria- dor* -O nenio ña í ; ma che- rfmbi , e ya tengo mucho ganado, Ndeiiyiiemo^ngi rííge , aun no fe han multi- plicado. ñemañangába,ge neracioti /calla. Rtbaéjñc* monangabapendefdeque li nage er e s? A ba n Smoñan- gába , de caña de Indios.. XapadS.ñ^moñangiba , de. caña ck * negros .. jCaraí an- gatilrajífmBnangábarigua rachc , íoy de caña de no? hks>o de hombres de buen parecer» acmoSngaéngac Hetá TüpS yb?pe amc% Dios ha puefto en la tie- rra muchas raciones,© caf- tas. Cn?monpngaé ceue- r.ecó , deíuelo lo llera él.. Oñrmoñíingaé tufl QíC0> vía de tú natural>hazc ce M forme éi es. Cliéñlmoíiaifl gaybí k amomohe, ckíai- bro mi bao nacimiento. CñTmoL aymbebé jí*| tan* íati,nacíolá cria antes de Íferipatf¿étSr¡ftián8 1 är mo ñrmenangálá ace j el aneríe .he .¿he el remire Chriíliano.Chnñiaro í an- clé: fcemoñängaíarébé yaí- eobcne,hemcs de viuir cor forme al fer cue tenemos e'Chrir'ianos. Añanciri* _ ae moñambo t ár amo , voi me entablando aora,ctian- do y habiendo chácara, ᣠferiando. .Añ^nornaYang* i5 moiVámbot á t amo ^ aor* trio ya de fer vitíuofo. Moñepetet. VníoloMo ñcpé.l.moñepef.idem. M< n 9 'peioíÁeg de vro en vro Mohlpeuy ci>vna foja rií glcra de pluralidad , ö vn< fínguIar.V.Petít: ■*&C Dar golpes. Vi de. i LENGFA GFA&JNL de. pS; numero 3. MZpj. Biiben.Vide.p?. Morindá. Nueuas. Vid. Fprandu. MZAng. Hermofo. V. I>oräng. Morlngu. Trifca. Yide. Porangá. Los verbos que empie- zan por (Moro jquitado efr te (Moroj fe bufcruen en la letra que íe les íigue' , vi. Moro ty,muy blanco, buf- gueíe , Ty. Mboroyu, amarillo ., buíquefe* Ya, &C. ■ 'Mortndotar. El delante ró.Vidc.Tendotára, Mofev |fójfc| y. J ü 1 .Bláeo.V.ty.4:' uergécar.v.tíV^ M. ante. V. ¿&?u Ami{Ud,paren.tef- cOjContratQitrueco adinui- cem.coptrarío. C hemuVmi amigo, ó deudo. Cherníí Pím ; Pedro es amigo. Pe- dro cheñ -mu, Pedro es con quien trato. Añl tnondra - m© hece^áora de mieuo me he hechaiíi amiga.Na che- ..mu rugüäí ahe , no es mi a - migo. OneniS afi| guapi- ■chararicheacápa,haft-oon- . certado.para reñirme. Añ*- .mfihece, trueco con ¿i. Á- ñemu nde aóba rellene, tro caré tu ropa, o darete otra, cofi por ella. AñcmSnde- •rrlndagáepe guitena , yo.. quedaré por ti en trueco en tu lugar. Eii?m8 chereké, quedaba en mi lugar j\ñ'é • míitefhecc , 4ile en true- co algo,y 00 me dio el trae co.ChañcmujCÓíratcmos, •:nga, ngára. Peñ&rmibápe guara mbae rehé , contra- Jad en cofas: del cielo, Pe- ñemu tef íbape guara mbae Tehe,comprad de balde las cofas del cielo. "OñeteS^S cu orébe, viene a contra- . tar cónofotros. l.X.N.Y. ñandepíá r á potáboño oñ> mu\ trata Chriflönuefíro Señor de comprar foíos . nuefíros corazones. ' ñan. _, déyaico ñemumbí 1 amSTu } pa rehe , íbmos recata- dos por Dios, ñanderehé ñ&nílngába Tupí rugvtf, nueftro reícate es le íangre Mrnm % de 7 i m te' ti TESORO cerrar los ojos a menudo por la re- uerberäcion . Anemoe§& mua guv mae'mo , canfarle la viña.' Ama? mfiS mSÍ, mirar interpoladamente al modo que la luciérnaga abre y ciérrala luz. ill*§L Afi&to. V.PuIL num.r. itfüá.Dedo.Vide.qua. nu.7. Miúu Gufanos de guc- mbé. MuairU. Cinta trenza- dera. Mucura mir?, cintí angofta. Mueurä' popé, fa xa. MiwL Tembladero,ta tSmfimu,rcfcoldo. Tuyi ; ftlürrtu , pantano temblade ro. Hacogomumu, yeruei los guíanos. Temymo añ gar omümu,yeruen los ma lo í penfamientos . '•* - MU tría* i*b t i f«r«^^ LENGrA GFARANI. ~¿M\ndL r.e. d. niu, tro- car, yfháraj participio (re- he) hurtar , amundáchera- pichara mbaerehé .L che chemtíndá cherapichara m- 'bae rehe ,1. aymundá , hur- tar. Mundára eca tábae .1. mun'dárí yeporubae.l.mun 'dára ycaracatu mundáre- hé.l.ypóichacaracatá,dief tro ladrón. AmSmündá vcá,hize que lo hurtaifé, mundára , ladrón. Munda- pó,lo hurtado,y el que hur ta. Mundapóra ché,yo foy el que contiene hurtar, foy ladrón. Mundap órahau,co- mi lohurtado.Mundapóra ríyépéacaru , como ííem- pre de hurtos, Mfindapóra rí oycobébae , el que viue de hurtar^ Emboyebí nde mundahaguera,reftituye lo hurtadq. Eñe amunda/y ai- munda es neutro con (rehe ) y afsi no tiene,pira,fino,há fea. Muundahába,lo hurta- do cheymundáhaguera , lo que hurté , veaíe el Arte Mwda-r. c. d. míJ. tro- car, y hára, juzgar , íoípe- dia , zelos , tener vno por Otro. Ojeupécheoemoyro oymundatei' chepiaquíry- ryramo , juzgo que eítaua yo enojado con él , por ver que no le habkua. Amundá teí", cúlpele fin caufa. A y mtlndácherembirecó, fof- pecho de mi muger. A y múndá cherapichára che- rembirecó rehé , íbípecho que alguien anda con mi muger. Chemtindá chera- pichára guernbirecó rehé, tiene fofpecha de que ando con Tu muger. Ay munda- rucá hembiricó , hize que tuuiera fofpecha de fu mu- ger. Chemündá ruca ahe cherembirecó vpé , cStt'í rehé , hizo que mi muger tuuieífe fofpecha de mi. Aimílndá catupi richera . pichara, juzgué bien de mi próximo. Caraí rehéóre- muundá, piéfan que fosaos los Efpañoles. Mborebí aymundátei' guaeu rehé, fofpeché que era venado, y es anta. Pal recó mundá hihy,quiere fe hazer padre. Aba palé Tupa recó ¿tifo, dáhfny , los hechizeros íe quiere hazer Diofes. Mbiá che- DE LA í i fe í k chéraihú rangué oy mua- dateí' chembae raihubarí, no me ama a mi, íino a mis cofas. Ndereco maranga- tíiraaguera ereimíhdá ndc recó pochi relié , en lugar de fer bueno eres malo. Ai- müadá cherecó pohí teco marangatú rehé , he troca- do mi vida m ila en buena. N-ümaaiári eícherapichá ra,hae oyapoguiyabo , cul- par a otro. Teco eráquan- daí rehé ymu:vdaripíra,dif fuñido. Teräqiündaí mr •he ay muaü/disíamir. Eñe verbo es adlaio , y ais i no tiene pofpoíicion, y t Lene , pi ra, imu idipirach é, • ib y íoípechoíb pafsiue,7 . trocado vno por otro. Che remymunda Perú chuäre- h¿,a Pedro tuue por luán. M xiemirangatú yrnfmda- p'MmSoieó. ypocrnbae re- herías cofas buenas fon te- nidas por malas. Cheyma -; rfmgatubae yepé .ymünda- piramS ayeó .ypochíbae* , rehé , aunque íoy bueno, íby efamado por.jiulcu.Mbae atibé oñomu lateí" oyohé rché,guechacábaríabé,aun las cofas fe parecen vnas a otras en el fabor y aparen- cia. Munäaro. c.d.mundá.y» R8. poner , figniflca lo que mundá i .y 2. hurtar, y tro- car, y üempre con notas de aclkio, y no admite prono- bre.-vt .ay mondar© cherapi- chárambaereha , hurté los bienes ágenos, y en efte íen- t i do es neu tro.. Ai mfindi cherapichára, tengo foípc- cha de mi próximo. Aimua dato cäguy 1 rehé , tuue el vino por agua;. . Ymünda- rombivaéh-e Períirehé , yo fui tenido por Pedro, Oíté- mundaro vea añänga Án- gel märängaturehé, hizofe tener el demonio por Án- gel bueno. Muñjé/Ixmm para co- ger animales. Inundé íque, los lados de la trampa. ¡ Mundé pem&idem. míhac pírama , las varas antes de ponerlas . Milndepí, trampa pequeña para ratones. A- munderu , poner trampas, ngu.hára. haba. Namün- de rSgí'hei, ya no penge trampas. Amo? mundept, P<> i^^i*frar ? , niño que mama ais \ Y ¡r íl a e; arec ó ch era ir a , d i z e . el I n d i o a fu hijo; qué la madre ha def- echado por el fegundo que ha nacido, y el le tiene cón- ico, y' cuida déLAmomtó cheni-ríibi , criólo define- drado dize la india, lo miC mo dizen de los animales que fus madres han dexa- áo. YmS-Vé'nguerív pobre- •Gito,flaqüito. Gheratámü- n'e, mi mi fe rabie fuego. N-'ie angaipándemotnuiiei el" pecado te íuze ..mifcra* ble , deímedrado. Míwcrmh Lola chica, deímedrada. Abániíreí i % hombre chico , defmedra- do. Aporabiqtii n'Mr'Zni', m iferablement e traba i r . Acarúmtir'eruymiiferable- mente como. Teco maran- gaturehéndemureruyycñas de r med rado en la v i rtud . -/tfím. Caracolillos chi- quitos que vían por cuen- tas. N. ante A. *JEjfc Aduerbio, deifa manera feñalando.K a£mé> no hagas elfo. Na ereyapo- ne,haraslo def a maneraíe- ñalando. NafifUa ;r 6 ycó- ycó aUjme-jor cocepto auia hecho yo deíto. NSyhot -,v, por aquí me fe halando con [amano. Nahti, afsi dixo. Perúeu , hae nahei', -vino Pedro, y dixo afsi. Haé na mbae amboaé yquai,y def- ta manera fueron las de- mas cofas.. N:i chererecó ai yepí, afsi "me trata (km- pre. Hy; ätepia tecoraé^q afsi fe v °uc?que ejkdks loM paflall.tá inStepiaraé^nf- tc- TESORO DE LA i \ 9 íll ki li ft tepe ereyfi* pites áfslvic-; nes íüaauagára pe chere- co epérae ^pues desama- nera me tratas tu ? Natene hi'ny.l. na'tcne yp6h?ny,_ áis'i vw>áz eftar. : ; T^IdemquetAn^en verda d,ciertamente. Aani- r$,rió en verdad. Ayeten*', cieno es afsi, Cóna,cierto deíía manera,ó efto es cier to. Chen3,yo cierto,nden# abiasuíyétéí , cierto -que eres hombre de bien. ¿20,. Supino' de muchos verbos. Aba henoini ¿-voy a llamarlo , y íiempre es breue.- \ , rzv*> J. nda. Negación.; Namombeöy , no lo dixe quando íe ha de víar el vna o el otro. Lo eaíeñara el y(b que dita el buen íoni- do. '7£i£c.d.na.defta inane? Tfaíííí diminutiua, poqui? to,afsí. Na?am^,dilevn poquito,aísi, Naf bé am?í, .vn poco mas le di ; Hay be- jra note tereyár ó , haz vn poquito rolo.'Nai^-amí'no- te ffibae n^Sñangaeúi- ma arec6,efiO poquito íblo tengo para fcmbr ar.Naf íA fióte tui,pocoay.Naibétr roete nameéngi, m aun gr ■di.Nay.cen naoe no- te em?é,dale al? o mas. N¿c¿. c. d. nar^a. y. co. cierto, ves aquí ciertamen- te. Conacó- ymarunsatu ohóibápe,veis*aquí cierto* que los buenos van al cie- lo. Conaco che , veis aquí a yo lo rmímo dizen ? raco. y, paco. T^mbi. Oejas , chenä- mbi,aús ore]a¿.y.o.nambt/ ciíaí^arciÜoi., Ñamb,'qúa-; raxl agujero de las ore) xsi- Nambí rebiré.l.nämbiqmV frailías de las orejas. Ñamol ey , deforejado. Nambiycroá.orejudo.que tiene las orejas caídas. Nambí paí .1. nambí pipía.. l.nambi pórangába .1. na- mbiquapé,var culos. Cae- nambi yoobaque ^uirmat he quedado aturdí do ¿Che* monaanbí yoobaque, atur- dióme. AmonSmb? yooba- que yyacápa, aturdik n- riéndole. Y nambí -ospít a J. ynämbí aprmVbjra > deíbre- jado. Ainambupí.ú Aiuam bí r&.&&k&4^^^é& l 4ié LENGVA GVÄRAKL bí ac^.L aynambi quftí; deforejar. Chenämbírí ye- péair^o ahupíne ', eflb-yo lo a! f aré con la oreja ( lo que dezimos con el dedo. ) Ay nambí api", cortar parte deja oreja. Aynámb/qüa moinbá .hamonambiquá.l. aynämbiquamoiia, aguje- rar las orejas. Ay nambí moata , t ; rar las orejas. Ynambicháramo chccoga, ya empieca el fruto tierne- cito, de friíoles , y calaba- cas.V.Ap^á.n.2. r^ambíl Ai fin , final- mente , en refolucion» aora de nueuo. Nambu pe ere- yu cheraty ó:a , vienes a quitarme hs efpinas.S.di- ñcu ! tades , de verguenca f reípeto,o rezeio no mehas venido a ver baila aora. Nambíi aíu nderecháca^ agora de nueuo vengo a verte. Nambí lahendu.cfta zs la primera vez que lo Mgö.Nämbi 1 añ&n©mbeú, igora defpues-dc mucho Mempo me confieíTo.Nam- Miahapótá , agora quiero f r t, que ha mucho que no voy. Nämbíí tañémboé. agora quiero empegar de nueuo a aprender. Nambu ndoí apópotári , haíla aquí lo ha hecho , y aora no lo quierejiazer. Nambu nda haihúbi , ya no lo quiero amar mas. Nambí'! nache angaipápotári, yanoquie- ro pecar mas. Nambu nde nde angaipá, en refolucion eres vn bellaco. Nami'.i.amt Solia.Namy che hóny ebapó, folia yo ir alia antiguamente. Ndayuc ai amuibá, no fue lo matar . Checamy nacheangaipá carambohébina , veifme fo qui que íblia yo íer bue- no. NzmZmei. c.d. Amóme, aduerbio,yla negacion,nä. .interjección del que fe a~ cuerda de alguna felicidad paífada. Ñamóme: tenacó amichc* aguí íeí guitec ébo ndahapecópaíu TupS ó ga á. tenia habitode yr a la Iglcfia quando eftaua yo con íaíud .1 .ñamóme!, raco chéaguiycí guitecóbo Tu- pa ópe chereiquiegiu ncla- póin.idem.NamCmeíchr- m'cgua ey ramg,no folia yo Nnn tríí- SESESZ r^ ^.«^,-^y 155555 [ ^» * ^» .^» ~» ^^ ^-» .^j» I fe I w s? I V 9 N TESORO DE LA trifcarme. Níimomei che^ cunumíramS cheangaipaey ina, hae che tüyabaéämo cheängaipá,quando yo era moijo viuia bien , y aora quando viejo viuo mal. También ílgnifica ¡yoji^ Yo tambien,&c.Namomeí paco che año aycóaheupé rac,yo folo era el que acu- día a rulano,y le feruia.Na- momei ahe teSgui ycemy. Aq ha efcapado de la muer te , es pofsible que efcapó. Namomeí ahe r úri , o que íe viene ya.N amóme i paco chs rae , ha yo íí folia. Na- momeí ahe ra , ha fulano fi folia. Namgmeí ahe cata herahábo nerá , a fulano fi lolleuara. Nämomeí paco chembac rerecó berämo tamo, ojala tuuiera bienes, que yo hiziera^&c. Namo- meí paca che Tupa gracia vpé guibahemo rae r á , afsi vo alcancaffe la gracia de Dios. Ntoomeí paco qui che chcraäräneymamo , ha quando yo cftaua fano con fuerzas. hintJ. caraguatá. Pina filueftrc,o no filueftre, Pe : te? caraguatá año kf-6 mbobapi mbae oyehe ogue recó,pMnguéra,heengué- ra, hae heäxr.uan güera , vna iota pina tiene tres cofas, que ion color ,fabor,y olor. EmSnSabéranS Tupa robo- hapi perfonas yepe petey* ngatú Tupa , afsi la Santif- fima Trinidad es vn felo Dios. N'indeteL c. d. na. delta manera.y.etej/uferUtiuo, demafiado,exccíro,mucho, libre, de tal manera. N án- dete í ahaihu , amele mu- cho. NSndetei aipota coa- rete gua^upipé,pepiri che caruni, con defeo he de fea- do eña Pafcva comer coi vofotros.Nandc teíotocú cítaos in puris , fin nada Nande tei ayc6-,cftoy fu nada, finque comer fin co mer. Nandeteíah2hecem,e fulano demafiado libre Nandetcí heconi abe che be , demafiofe conmigo c palabras, o obras. Nanck tei yñee chébe, demafiad< andubo conmigo en pal; bras. Nandctc/ndc, er< de ■*&&& t?«är «*ö^ LEKCVA GVA&AK1. &maíiado.Nandeteíyñ3n. rey chemSmbaé; no que gajpa, es demasiadamente riendoembiarme fin nada, me dieron algo. Pelo imc nani', no vengáis vazios. Amonänf*, quítele lo que traia,defpojele. Näni note ogüatá, anda ociofo. Nan? bellaco. Nandeteí guica- ruabo, íby de/mandado en comer. Hy nandeteí ndc- che.re.eoni raélque tan ma- lamente me tratas ! Nache . ,. , ~\ " • «rw^ ^'.u,iia, anca ocíoío. Näni nandeteí ychúpé, no andu- guarache, fof&ÄdS ue demafiado con él. Na- toi íolo,y ociofo. KfcfiS che nandeteí ramS íepc, aunque no anduue demaíia- do có él. ñeenandeteicatú, copia de palabras . Nande- teycata cheñeenga , tengo copia de palabras^ Nande te aque, dormir fin cenar. Naní fióte cherenSi, finó m pira que me llama. Na- ní' aycó ,efioy defnudo. Na- ní' aycó gui queresa , ef- tov fin dormir. NanSnfru- fchf fc«"»r«r»" j . ri J ""uormir. iNanani-rü te. he, ooCang , de/nafiado ggSI cherecó , no fov faom- le he fufhdo.Nandetey ha* bre vazio.o vano,o ociofo ¿upa, amolé mucho. Nata- to^j&SSSSff- dctcy che nde ra&úpa ne- Efte fnSníi con " td i mombochSf , el demafiado fe fuele confundir conS amor que te tengo te echa déte/) mucho, haziendo fin |í^ dcr ;, Nandeteí Tupa copa de la, y vt, nande e" ■ Guaira orocu, enanos ¡n gSE omccn^ahandebe , de tal manera nos amó Dios, que nos dio íu Hijo. ivTam'.Deíta manera,asi, (in nada,vazio. Nanipc ere Rpó'afsi lohazes'Nanipé sreyu rae? Pues como vie- nes vazio fin traer nada? Naní amSíidó , embiele fin ay nada.Nandetey aicó,no tengo cofa , eílos dos íbn defíe naní", nandeteí ayíi, traigo mucho, eíte es, nan- deteí. . m/Mli Hazer ruido las colas con el ay re , o fia el meneándolas. Cumanda gua$ik oöarärS,- los irifo. lada r),, m ^r ' i >^y ^rv,^^ 5»g ^x y V/^, TESORO DE LA rfguííi oroiucá , caufa ten- go para matarte, no es por mi fantaíia,o fin cauía.Nda hau rugüTi Tupa iahamú, tenemos muchas caufas pa- ra amar a Dios. Ndahaú- betei rugfmndechcraihú, no es el amor que me tie- nes tan perdido. Nda haú- bieté añechagre, por ven- tura lo veré. Niahaúbié hera acueráne, por dicha fanaré. Nda haúbié tamo ahechagrae, 6 fi yo tuuiera dicha deverlo.Pe c nda hau bieté pemarür*gatúey,por eííonofois buenos. Vide. Haub. lS¿dabL Vide. He. nu- mero 6. NdaiL Dizque. Vide. mona. Ndaróyaí. No por effo. V.Ndaeroyáy. MdatéeiJ.'ndatel. Acer- tar. Vide. Te. Error, nu- mero 8. Nde ./. ne. Pronombre, tu.y tuus, tua, tuum. Con empegados por.m.ó nariz, haze,ne,a,nde. Nde aé,tu mifmo. Ndembaé, tus co- fas. Nde ac eyeó .1. nde ae cycóaú.l.mburú, alíate Id aya s tu. Nde año, tu íolo. Nde año épága? pues tu ib- lo?&c. Ndébe,datiuo } para ti. Nde ñäbe guara , nde- rembiapó, como tu eres, af íi ion tus obrae .l.nde ñäbe guara au nderembiapó. Nde ti.tu.ola.Nde hégúi, de ti,ndepipé , contigo , en ti.Ndcrehé,por ti.Ndepa* có?tueres?Nde pico'idem. Nde paco ereqúa?vastetuí Nde picó ereyeó háaromoí eres tu el que lo guardas? Ndepi äng créyirthas veni- do aora? Nde niá abáeté, tu eres hombre honrado, ö temido, refpetado. Nde teque ñandú , tu auias de fcr.Ndc ñandú. idem. Nde picherac?erestu,yo? Nde. Idemque, é.aparte en los verbos narigales. Amoyndc , poner apar- te. Nde. ídem quod.ee. Hc- moyrondé,enojadi£o. Ndébe. Datiuo , partiti. Ndébeguaramä , parti. Ndébe guara , lo que te pertenece. Ndébe no , pa* ra ti íblo.N4ebec,a ti íolo. Ma» LENGFA GFARAKI. 236 Mará etc/pe ndebeé? a ti q te parece? Ndn\ Aun no. Vide,aé¿ num.4. Ndeytee. Por efíb.Vide.' adaetec. Ndi, ndibh \ andt , änäibé. jumamente. El, ndíbe , ie compone de dos partícu- las. Ndi'.y.bcjíiru'eacom- pañia de mouimiento.Pe- tundibe alia , voy junta- mente con Pedro. Chendi- bc , junto conmigo. Tíip# Tuba , hae taiYa Spir'itu fanto ndibé oycobc api- reyngatu.el padre, y el hi- jo, que con el Efpiritu fan- to juntamente viuen eter- namente. Perú andibe ara- ná , Pedro y yo lo Ileua^ jnos. Hae andibe oniSriojf. juntos murieron. Haé an- dibe oioguerú ¡ juntos vie- nen. Hae andibe cu biñ# hae pccaiápe oía og, venían juntos jpero defde la mitad del camino fe apartaron. Cheyndibé aíu, yo vengo con él. OndibérämSchere- rúramo chepcícatu, tra- yendonie conftgo me rega* lo. Nduídf quod beta. Muchos* Niíoú , muchos vienen- Nai oguerahá,muchos lle^ uaron,o mucho.Oñsmond 1 ndi aú | parece que van mu- chos , y no lo fon , y mien" tras mas fe detiene en pro" nunciarlo,mas muchedwir bre denota. AViÄCarefíía. Vidc T^abó. Ndhatuu No es bueno.' V.catú. Ndicatú etn. No es pof- íible. Ndicatu eteí ahe he- rahá, no es pofsible que lo lleue. Ndkatúetei Tup$ yñyro eímondebe , no es impoísible que Dios te per done.Ndicatuietéche yya pó, no es pofsible que yo- lo haga. Ndicatuíetéoan- gaipacuereromanokir éib á pe yhó , no es pofsible que el que muere en pecado fe falue. HdtcucnFtzfco, V.cu c. üum.i. Nd¡pó i ni¡>(¡.¥Qt ventura. V.ypó. Nditn. Ygualmcnte.V. tc.error.num.&, Ndttíbi, no ay .v.ti .b.n. 1 7 . í I v I TESORO DE LA l Ndiftri. Sin compañero. V.tí.IKJ*. AZ"¿/¿>g. Quebradura.Vid. c^og.n.2.' /tó. (abftrepitu).dizen al ruido de qualquiera co- ía, y íignifica muchedum- bre. Mdü. eíguabir a ocul- ta , caen con gran ruido , 6 tuerca ios guabiras de! ár- bol. Ndu tí mbi áoúbo,vie ne tropa de gente. Nduheí- mbiá oúhone , vendrá mu- cha gente. Nduheí mbía íapóbone,mucha gente lo a de ha?ér. Te?' ai racó ndúpekbotcí;mas es el rui doqiielasnuezes. Kdnrzí* g./. ndu\ Ruido de golpe de gente que va ó viene de tropel. Ondurú ■ndura ohóbo, van de tro- pel. Orondurárü oroíu.l. orondürúrít hápe oroyu, venimos de tropel.. A m8n- durúrü ibatégui heytica* derrocar con ruido. Am8n - dúrúru ibá% defgranar la fruta del árbol , y frifoles grandes , y coías feme'tan- tes que trepan por los ap boles. Ondurúnduru hápe mbaeacíchehu chehü, tro- pel de trabajos^ enferme- dades me han venido. On- dururú hápeociiíänguéra añaretáme , caen de tropel jas almas en el infierno. Oremandurít ndurü ore- mSndóbo, embiaronnos a- tropelladamente. N. ante i Né. Aduerbio, afirmad- uo, lo mifmo que nangaj % fe vía brcne,y largo. Che- né , ahaíhú , yo cierto le a- mo % y fiempre fe pene al principio tras la pri- mera dicción, vt„ chené ahaíhucatU:Tupane,ya£Íer to amaré mucho a Dios • ^ ifo.Ntota.de futuro,nda- hakéneino yré,aháñe,yré, y ílempre fe pone al fin. Chené ndahaíche anärétä* me chehopotareymämSne» yo cierto fino quiebro yr al jnfierno,no iré. j ifo. Lo mifmo que (té) taha eniene* pro.tahá eme- té , porque no vaya,tereho e méne . 1. eme t é , para que no vayas , no es muy vi a do. Ne. wi?&W^W%®Wi^%&í^ÉmEm LENGPJiGXdiLiN?. 20 ^Ce. Lb •mifmo que nde, * pronombre,tu. Nembae.L ndembae,tus cofas. Xc.m. Hedor. Chen?, mi hedor.y.©. Äban2,hom- bre hediondo. YnSmbatf,es niuy hediondo, yngmarä, oifca . Yn3yn|, a fsí,afsi ohica. Ni ñgngatu!,aun no hiede mucho. Ni n°emv, no hiede. Amgné, hazerque hieda. YnSmbaco'angaipá- b*9 hiede mucho el pecado. MingyriychugÚi,hofeIe juita la hediondez.Ni nty Utot£ri ychuguí. Ídem, pbiayn^ma cherí, pega- rme la hediondez. Oñe- nongmbobi ¿ angaipábiyá- 'a, pegafe al pecador el he- lor del pecado. A ín?ngóg, litarle el mal olor. Am8- iet.ídem. Ynccherembia- m oiipa, ha mucho que de- ■enn obra de. las manos. m imachemärängatupo a , mucho ha que defeo fer ueno , pero no lo íby. Oí engá ; bulle faie el mal lor. Aynengáyyabiquí- o, hazerquefalgaelmal lor meneándolo. Añäratä' tfiengueíri apirey, no per- derá jamas fu fienor eí in- fierno. tAT^..c.d.ne. JFÍedor , y (bú)rebófar,falir el hedor, yn?bu,huelemal,faleelhe dor. Yüebu nderecc, huele mal tu vida, tus colum- bres. Omonebú guecé an- gaipabiíara, haze el peca- dor que rebofeelmalolor de fu vida. Angaipabiyára nebá rehe añanga yñaény ocoícoíbo oupa , al olor a fale de los pecadores acu- den con alegría los demo- nios. iVV¿¿¿Defpues,de eípa- cio, tiempo largo. Neheá ayune,deípues bolueré.Ne hec nanga ñaño mSngueta ne, deípues nos hablare- mos. Ne hec ayeó ebapó- ne , de^ efpacio eftaré alia. Ne hec ai» ,'no vengo para boluerme preíto. Nehec ycó añarM'gui chccgmínc, ndoyáborugííai añaretams guara , los condenados no tienen efperanca de íalir ja mas del infierno. TV>-o. Eftas dos parti- culas,ne, afirmatiua, y. ro. finalmente hazen vn ad- Ooo uer- TESORO DE Wt. uerbio cxortatiuo f jCaja,ca finalmente. Éhel ncro , ea- yatu. Peñe? ñero , ea ya vofotros. Peyapó nérvea hazedlo.Peyáponängäro. l.peyapó angá ro.idem.Pe^ yapomburíinero, ea -ja ha* jsedlo con la maldición. ante A. 1*1$. Terminación de fcpino , vt. amce , dar, ahá ymeenga , voy a darlo , J fiemprees breue. Añono, poner,ahá ínonga,voy a po nerlo, veanfe las termina- ciones de los íupinos en el arte. fy&fhf. Dizela muger a las niñas, pro,quyrgtam- bienio fuelen vfar los va- lones. Chiquito. iv*¿u&Effos,erTas.Nguy- bae .1. egui'bae, eflbs , &c. Kguybae güi amo , alguno de eflbs. Nguyaba, eflbs hombres.V.egay. mte I. Nt Eftar de plural,oro eftan.l.ni'ní, noronñiy , no citamos cnpaiíes,napeníhí> no eftais , noníñy ,no eftan. oynybae,el que eftajorohó- oror Lä, vamos a eítar,peho pení'na^vais a eftar,ohoony na,vaaaeftar.Anguera oie cohu ibape oníny , las al- mas fe gozan en el cielo. .nny. ^/.ParticuIajafirmatiJ ua , lo miímo que. ne. afír- íiiatiuo^iertamente. Aro- bia niché .1. chene arobia, yo cierto creo. Ayapóni- chc , yo cierto lo hago^ Amano nichéne , yo cierto moriré» J\T/a.ldemquod.ne.y.na- nga> aduerbio, afirmativo," ciertamente. Cheniä nda~ haícéne,yo cierto no yré>yr íiempre fe pone al princi- pio tras algún pronombre*. Tupa nia nanderubamoöi- cö,ciertoqueDios es nuek tro Padre. Haénia omano* el murro ciertamente. JV7y¿u. Efcupir, Vidc. mu. efeupir, num.2,y (ten- dí.) Ní'ny* Es tercera perfo- míeftafnos ? perujeftais,oníj flä del verbo. n£ num. i .o de fGTi'cr í-rrír 6ayapóne,yoquicaloha. e,ndetipp,tu por ventura, iac tl ?ó , él por ventu- a. ^Fuí.Solo.V.yrS.n.j; N. ante O i iVo.Aduerbio. También che ahanSnc , yo también ■ yré % nác nS crehóne. Tu también iras muy frequen- temente fe le Uega, Abe, que es lo miímo. vt. Che . abé aháne .1. cheabe aháno ne, yo también yré, Nda hápotári abeno , yo tam- bién no quiero yr. Ahá ycó pora, ya yo me voy tam- bién* Ayap© ránSnc , yo también lo haré. ¿ NS. Idcmque (té) exer- citar en ñ loque denota el verbo. Aroyquie , entrar, entrándolo. Anoña,hazer- lo correr, corriendo iunta- mente,baze* no. quando íe le íigue pronunciación de nariz,y quádo no,ro. AnSÍ^ hagoloeftar eftádo con él. Anoí" Ifcheyurupe , tengo agua en la boca. Nówg. c.d. nS.2.y.5.cfr tar,junta de cofas. OronS- Sngjjuntamonos.Penoang, os juntáis. OronSängucá, juntamonos muchos, To- nSate mbia , para que ft junte la gente. Am8n8ang Ooo 2 mbíá* i h TESORO "DE LA mbiá , junto la gente. Na- m8no ängi abatí range,aun . no he juntado el maiz. No noämbotári mbia oqúapa, no fe quieren juntar , &c. OnSangbiá oquápa , haíe juntado la gente, i On8a íupape, juntoíéelaguaen la laguna, i tiapi nSangña- be,angaipá onSangangä- pípé,como la baííura fe jun ta en el muladar,afsi los pe cados en eUlma. Tinoá'ng range, juntenfe primero. Temymoä pochi ninoang- botá'íri cheäng repeñana oúbo yepí , acometenme malos penfamientos fiem- pre. AToSTener coníigo.V.y. num.tf. Nan&. Poner , impedir, *char. ChenSng ocoti räa-. iomS,puíbme en guarda de fu apofento. Añono yá- pepó, poner la olla al fue- go. Cheno chenongí'chc- bohitaba , la carga me de- tiene, me impide. Qreno renSngí' íbitü , vanos de- teniendo el viento.Cheno- chenong? chetí'hába ¿he- ñemombeu haguSmey re : ha, la yerguen^a me detie- ne para no confefíarme- Cheno chenongí'ahe om- bae apohaguamä ri , detu- uome para que le hizieííe fus obras. Petei' ño ypoihu chenongí' ypiri cht mondó ey mä, fola la vergüenza , o rezelo me detiene, ó impi- de a que no vaya averie. Pete? año Tupa raihuba hände nongí' nSngir ñände angaipá apo ey rthe > fola vna cofa^ue es el amor.de Dios nos ha deeñoíuarel pecar. Eñononguu ne- Snga angaipába gái, guarda tu alma del pecado. Aner n8ng, yo me acueílo.Ngu. amonéfio , hágale acoftar. Cherríoñlnong gupí , echo- me coníigo. Yyibiri aneJso, acoñeme a fu lado. Oibín chemSnVó, acoftomeafu lado.AfienSguitúpa,eftoj acollado. Oroñeno orecu- pa,eftamos acoftados. Alio- no caruhába , poner la me ; fa. NgS,ngára,on8norigati mbae,él compufo ya las cí fas,o las guarda .l.ononga tu.Enongatuchembac,gua da mis coías-Ndereñonon ^S^SSSÍ^www^w^^^^^^^^^^ LEMGFA GmRANñ 239 gatuichembae-, no cuy das de mis cofas.Añonongatu- mbae mudara gui , guardó las cofas por los ladro- Bes. NoZng. juntar, idé quod, noäng, Concilio, coníifto- rio , amonoSng , yo junto, pga,ngara,nom8no8ngába, Iunta,Concilio. ñSmonoon gápe,en el coníiílorio.Oro ífinonoo , nos juntamos. Chriftiano pabsTupa vpc yñemonoo ngába,C o agre - gacion de los fíeles . C araí ñemorio8ngába , cabildo, guírá oñemSngo o^mSu- goiabo, juntanfe la§ aues a gorjear. OronSo, nos jun- tamos. AñemonSo hecc, júnteme con ellos. Che aba tí nimonoBng^bi , nö fe ha cogido mi maiz. .Nim.o- noongabi eí,hafe dexadp de juntar.! oné'monoo amä'nä- m8 , con la lluuia íe juntan lasaguas .T ribujo m8n38n- gára,Cok¿lorde tributos. N. ante V» JVu. Latid?. YnuynS cherayí , las venas me üan latidos. Vide. NííndiL y, nunu. Nucui. Plural, y íingu- lar.c.d. na, cierto, y. vcui, aquel, aquellos. Aba vcu!. l.nucuj yho'ny,alla va,ó van Indios. Aba bérämy vcuí, alíame parece que ay gen- te,Mbiaé ñucui,eíTa gente, cífos Indios. /Vu^uy. c.. d.ná'.cierto.y. ügiiy.I.£uy,eflbs,-efle, en plural.Mbia nuguy om8m- btu , eílos lo han dicho. Chenfig uy nda eí , no he di- cho eífas cofas yo.Ndenu- gúy ndereyapol , tu cierto no hazes eífas cofas. Mbíaé nugün,efla gente. | Níindü.c.á.nu. latido. y/ tu. golpe , num.6. latidos. CheacSng.nfindu, dame la- tidos la cabe ca, vtomafe por calentura. Chém'onun- dununducheraci,caufame latidos la enfermedad, n un ^u cheret épá ohú , tienen- me cogido todo el cuerpo los latidos .V.acang. Nüngd. r. Como, mane* ra,íüerte, medida. Conun- gára, tanto como efto,def- ta manera. C orningá oye ó b bae ~ -^TSf yr^ 53f SS6S BSWS5 ,^y . ~» .«^ -ss TESORO DE LA S 5 ! bac nda abá ruguaí,los quc andan deíía manera noíön hombres. Conüngá tamo paga ereycó > pues defla ma ñera andas ? äng nüngára, defta manera de plural. Ghenüngára Perú , Pedro es como yo alto , ó baso, bueno, ö malo- Ni rmngári Tiipa, Dios no tiene feme- jante. NomSnungári aba Tupa rembiapó , no puede el hombre alcanzar las tra c;as de Dios . Ynüngára ndi póri amo, no ay otro feme- jante a él. Onüngára Perú guaira omoña , engendró Pedro vn hijo femé jante a fi. 'NwtfL r. nungarí'. c.d. nungá,manera,y (y) dimi- mitiuo,poco,pocos. Ore- nungá oroiu, pocos veni- mos. Piránüngarf arú,po- co peícado traygo.Nunga» rí' ñoterimo paé \ Ton mu- chos. Oremonuñgatí'tacff, la enfermedad nos ha apo- cado,confumido.Am8nün- garí' ahe rembiapó, acabar la obraágena. Huí níingar? amee y chupé, di le vn poco de har iaa>Me t y tiungäri' aw bé tamo , ojala tuuieras vri poco de verguenca. Nun- gárey , mucho. Nungare^ tamo eremee ychuperac, porque no le diíle mucho. Arecó nungarey,tengo mu cho. Arecó nüngarey aba- tí, tégo muchifsimomaiz. Nanungan ruguai Tupa ñande raihu , no es poco el amor que Dios nos tiene. Kanungary ruguaí chere- recó ai , hame tratado muy mal. Ayapo nungá , medio hize. Cherací nungá, eííoy medio enfermo, Chemg- nungarfehercrecóbo, traJ tomé ruinmentc. Amonun» gary cheangaipá guiñemos mbeguabo , callé algunos pecados , o no dixe la gra- uedad dellos. Vide. ata. num.4. 2\Tu»u. Tembladero , la- tido, M nunü, pantanoía tierra, que tiembla. Chea- cangníinu , dame latidos la cabeca. Chey átyy nünu, el diuieífo me da latidos. Che mSnunu , cauíame latidos. Che atyi níindu , latidos deldiuieíTo^ ^w^www^^^^^^^^ LENGrA GVAHAtfl. . -Nfy J. c.d. nu. latido. y„ Pa.num.3 • aporrear , ago- tar. Che nfipa-, me acota- ron. m8. hára. haba. y. o. Ahz ynápahio, voy le a a£@ tar. A y níípa, yo le acoto, aporreo, Aporonñpí, yo ando acotando. Añenüpa, acotaré, aporrearfe. Afie- ^Pjycá^, hazerfe acotar. ArnoñenSpa , hazer que éi fe acotc.NÍÍpareheaioquai, condenar a acotes. Nüpa- rehéyquaipr.J.yme^mbi'ra, condenado a acotar. Nda- tci'cñcnSpS, nome acoto fmcauía. AñäpírSpS, apo- írear^iacear. Cheapiríi* pä,me aporreo. A ñapirupä' ai ai, malamente le apo- rree. Añacarup^darlepo- rracosen lacabeca. P8ng ynupamo,o queporracos le dio. Am8 U ynSpämS, mátelo a porracos.AmSeS ata yn«pá'm8,dexelo medio iftamoaporracos. . N, mt A; ; £a.Pro.ñande,nofotros mchifiuc. Chahá ñañShS aaorna, vamos, a poner mef 2 Aycdy ñanga,eííoy en- ceftáio.ñängába, embudo. ñanga bucú, embudo gran- de. Ambaeñäng % enceñar, poner licores de yn : bafo 5 en otro. Añonang ^{ffica£ poner apretando.Oncnäng abáocotipe , entra la gente en fu cafa. Oñeñäng aba- guope oyepipica,efía abru- mada la gente en fu cafa. Añänga ohSña anguera ypi y pica guetame , los demo- nios van embanaítando al- mas en el infierno. Oñeíiä- : h^nängtí abáangúera aí&- rata apítépe oíe pi pica oquapa,íln que,ni para que fe abruman las almas en el fuego del infierno. Oñeñän giréteí' noñeñängogiché apireymäne , defpues dea- uer entrado no faldran del infierno jamas. Pirañang aíacápe ypipioftiäñä bebe, eguy yabeabé anguera añä- ratáqüara pipé ypípi mbu- ru oquápa , afsi como los peces eftan apretados en el cefto,afsilas almas eftan en el horno del infierno. tfäbim Manera. Vide. ia- #aMá\ cada vno, Oreñäbo, cada vno de nofotros.Ynä - bo,cada vno dellos.Oñabo nabo peteítbfrá toguera- ha, LBNGFA GFARANl. há, cada vno dellos lleue vn palo.^Tába ñubo pjTpc oymc Tupa óga , en cada pueblo ay vna Igleíia.Cher que nabo chemaenduá Tu- pä'rehé ¿todas lasvezes que duermo me acuerdo de Dios.Cheru nabo che acá, todas las vezes que vengo me riñe. Na ore ñäbovpé rSgñaí, imeengi,>no nos dio a cada vno. Mde nemSmbeá !íabo meme , todas las ve- zes quese confíeíTas.ibaga Ú chema? ñäbS meineche- lü&duá Tupa' rehé, todas .as vezes que miro al cié-, o,me acuerdo de Dios. ■Uae. Cofaconcaua. c. d. I.y.e.hucco.íbira ñae,pa- o concauo, barril, gabeta, •ecibe,r.e,vt. Chereñae,m.i fe-rtl.h.fgu, ñaearrim, p¿- a de agua, ñaep* guac^ti- laja. ñaeapuä, efcudiiía. iac ymSpico embira, texa. iaetá,cacuela. PaQmbé.c.á.m'oyCocmcKy pe) chato, plato, ñaembé ;ua^ú,platográde.ñaembc SÄiy, chico, naembe pí- os guacha , hondo, ñae* ibé rembé, bordo de pía; 2fl to.ñaembéapé,elplato por defuera.ña&nbepi, la capa- cidad del plato por deden- tro.ña'embc yporymbae, plato vazio. ñaembé ypó- bac^ plato que tiene algo. Qiiarepoti ñaembé , plato de plata,ópekre.ibírá ñae- mbé, de palo.ñae'mbé yqua tiapire, loca pintada, ñae- mbé vmoendípúpi', vedria- do, ñaembé pe huplá, go- rron.naembepe hupiá,ndéj eres vn gorrón. AñemOña- embepehupiá,hagome go- rrón. tDroñoñaembé p/pé orocarú , comemos en va plato.Cherehebc chereña- embé pipe ocarubae,el que come conmigo en vn pla- to. Cherembm ríru pi'pé* chepa ri ocarábae. ídem. V. Tembiiru. Ufen. Barro negro de lo- ja-.ñae3 tf. Jbarro de loéja, blanco, ñäeunguá , el lugar del barro.ñaeu eí, barro no fino, ñaeíi yyaíucapira , a- maíTádo barro. Ayquiti ñacu , eftirár el barró para fcazer ollas. Amona ña!£ ytaqu? pécuí p?pé , poner mezcla al barro. Ppp ña- * 5 W. r í >y V¿y ;^Ta^ V/ gTg ^ /*> ? ■ .«^ ^x y ^r .^" TESORO DE LA #4?íL?Wc,g.c.d.ña,correr, y,huguai,cola,y,op ( . dexar, efcapárfe elquc iban a co- ger dar en bae,o. Che ñagua yndog ychngut , eícapeme. Yñäguayndog chehegüi,ef capofeme . Yhaguayndog yyapi potábo , di en vago con el golpe, ñañeaguain- dogangaipabaguine, hemos de huir del pecado, neagu- áindohámo yarecó angai- pábane , de lo que liemos de huir es del pecado. ña guaricha. Lo miíbo que yaguareté/Tigre^ Oye« pftiú vea naguaricha , íue« lefe encarni^af el tigre, di- zeioel que es acolado de otra perfona , y le ha fufri- do .1. oñe cátyngá naguari- cha. 1. oh ecatyngá yaguare- tc.idem. Ubtnt. Paxaro grande colorado. - '*£ Arrufa. Chcjíba- ñafrengo la frente arruga- da. Añ°ecibañaí' 5 arcugar la frentcA&SmSvÍJa.ñaíide. mS-na.hára. Aonai',rcpa arrugada.Amofiafaó\arru- garropa. Amoñaf aó ym- bobft>icá,coíerropa,arrut gando la coñura , fruncir, Chemoiurü mí ibahai, la fruta afpera me frunze la boca. Chepiañaí'guitúpa, efíoy enojado , congojado. Chembopiá ñaí*, congója- me. Chepiañaí'ny, eftoy con temor. tóir. Puerto de río, mar, ñaíme , en el puerto, nal mbiara , camino ^para el puerto, Nache nal mbiari: no tengo camino para c. rio* Nañemoñäí mbiari ra. % e,aun no he hecho camine alae;ua. tea.Circulo.V.ama.n.2 ñambarueá. Cigarra. ñ&mbu Yerua picante c fe come* n |7^y^u.c.d.ñac.y.pihu centro nee.ro, cacuekaoí tador .ña mypiS guac ú.tol tador grande. ■famSquyrb. Piojo del ropa. &affi8quyrSra5f, \kv> dre. Cheñamoquyr a , ten go piojos. Ontagña ñam qnyracherehcjCrio piojos Ayoog cheñamoquyí a 1 .1 ayucá , quitarfe los piojos ñandé. Pronombre, noi otros, inclufiué. ñandebe anoí ^^^^^wr ^ ' 4ím^^i^ ^ LENGUA GPÄRAKf. 24Z a nofbtros, fíändébe guá- rame, para noíot ras. Na- ñande ríígíiaí a i p ó , no es de : los nueftros efle. ñändé ai- póbac , eife es de los nues- tros , es nuefíro pariente, ñande rembi porú quapápí co5%nderecobé , efta nuefc tra vida es de preftado.Tfl- p3 ofiemonlndé j Dios ft hizo como nofotros. ñ 3»íf jÜ& zeyte de fr u tas , g y arboles, grafía. Piraíian- áu Manteca de pefcado, Mbaca níndi, febo de va- ca. Mbaci cambi íiandi', mantequillas. Taiacu-íian- d?, manteca de puerco. Vru guacúíiandi,enjundia. Ta- ruma nandí , azeyte de olí- lias. Ayuíbá nandí, azeyte de laurel, Aratícú guaca fiandi , azeyte de vna fruta con que fe vngen la cabeca, afbagua^úíiandijazeyte con que fe vngen la cabeca , es de vna fruta grande. Aque HandJ , azeyte de vna fruta quirá es lo propio de man* teca, y febo,y grafla, \ ftindipabd. Fiuta cono- cida conque-fe pintan.ñan- d'ítá.idem; nandi'pabí,el ar bol , la fruta es comeííi- ; ble. j * #aW¿. Aueftruz. iian- duá, plumas de aucíkuz. fianduá par agua , plumero como corona de plumas. nandu4 fp?í, plumero, AH8- m r a rianduá , hazer plume- ro. Yhandú guabagípé ra- mo íbá, efta en. cisme la fruta, Hjindii. Araña. HSndupé, arana chata, fiandutí Al* giiazil de las mofeas, nan- dú quih aba, tela de arañas, nandú etfmambucú , del rio que nadan, nandú equi - ha oyapó parmmbí mama haguama, texe la arana pa- ra coger maripofas ,Ombo aqueó oquihaguama,texe la arana fútela, ñanduré- nymbójhilo de tela de ara- ña. Yíiänduti íbiquá, deno- ta no fer labrada la tierra, vfada , que tiene telas de aranas . Pefiandúá,camm o no vfadó. YñZéáuí teco marangatú rape, no es vía- do el camino de la virtud,. Pemoníinduá yme íbag- biára , frequentad el cami- no del cielo, ñandúbihác Ppp 1 guc- II --■ I 1 í. f I I I t ti í ■ TESORO DE LA giíümfrú guíe pe omoeny- mbó ymqpobanga , poye heno herny oaó mbo aque- guabo ymoynynguájnungá , ramo, las aranas de fus en- trañas y comida hazen hi- lado^ defentraíiandofe for man /fu tela. Yvoaciac;á pii pl mSína hecé téc¿ p*- ráguiyeí'hápe oyeporuábo, mbaeramo hcrS ycójco aú rae? peteí" mberurio mbo' apot abo, texen fu tela muy menuda , ejercitándole en eflo con toda diligencia , y para que es todo efío? para coger, vna fola mofea. Ana ftgaac; ynSngaraa oicóbo guiepóragui ñuhaporoa- angaí reheguára oguenohe ym8ínañändepirvíiäb8 re- lie , Handemboá pot abo. Bl domonio imitando la aranaiaca de fu vientre la- icos de tentaciones ,~y nos los pone delate a cadapaf' f© para derribarnos. ñandú.. Sentido. V^ide. Andú* ^ ñlndú. Habito, coítum- bre.Ayapofiändune, hare- lo como fuelo. Oho ñ?ra- boébo ñandú,va a rezar co moes cofíumbre^Amenda ñándúne , quietóme cafar dízeelviudo.Ndáyecoacúr ñandú, , no fuelo ayunar., Ereíecoacú fcpépic ñan- dú? Ayunas todavía? Ere> fienüpa picó ñandú. rae?; acetaste como Rieles to- davia^Na ñ^nupaí ñandú,, no fuelo acotarme. Nañe- mboe quaábi ñandú , no he: hecho habito de rezar, no rezar. CheñandiL, yo fi, quien auia dé fer fiöoycg Nde ñandú, tu eres el que fueles,eres vntal. Significa también f ya ) con enojo hazlo ya,-.có eno- jo. Equateque ñandú, yete. y*u Éyapó angá teque ñan- dú, hazlo ya por tu vida. Epituú angá teque ñandú, nde caneo aguí , deícanfa ya por tu vida del tra- bajo. ñandúpipó tún, denota . compaísion, ha como ven- ¿ra aquel con el agua g trabajos,&c. Añadefele.o, aparte ante. Oñandú che- raí. rurL, ha como vendrá mihij.o.Oñfndúpipóoba. tó, haquica aiirá llegado ya. ■ MU LENGFA GVARANI. ya.Öfländuyqufri ychuoe- ne,ha,temo le llueua.Gñan du pipó pal ycaruní.. Por ventura eña comiendo el Padre. Onändu pipóMiíía opa, por ventura fe aura acabado la MiíTa. O ñandú mburu anaretaoiegua oyó- cúu cúiLoico-giiácc gu-acé- mS oquupa, deíüenturados los condenados , que efían dando alaridos x haziendo.- fc pedamos . - tfänMapicá. Fruta ama- rilla , ñandú apicá i. íu ár- bol. ^¿.Infundir .Vide.ñaV num.5. ttangareco... Cuidado. V. Sng,alma. ñan?. Correr. Vide. ña. num.4. fiknZndé. Antes. Chehó nänondé añemombeu-,con- fcíTeme antes de yr. C henil Donde turi, vino antes que yo. Eré'queñanSndé ene- .mboé, reza antes dedor- mir.Cheñänondejári,nacio antes que yo. Yña nSndc aá , nadantes que él. ibag nänSndé Tnpaoyc.ó, antes gue huuiera cielos auia ¿43 Dios. Tu nanondéey tere» iuimé, no vengas antes que cLGuenondechererahájlle- uome delante de íi. ñCinít Mué fea. Vide. aña'. ^a^e..Tieílo,Vide.p^- c% mipzrycb'Ai ./. ndipirvsbxau arador gufa ni lio. %aqu\r°í. Cigarral #¿ro»Rifa, riíueño, ale- gre. Cnereca naro , tengo- ojos rííueños.Cheñaro he- eéjíonreyme del. Cheña- rohápé apuca ychupc , con' alegría me reí con él. Ho- Bánaro,roñro alegre. Ho- báñaroymbaé , rcílrogra- ucmuñiojíeiiero. Ninar8r alie , no es aleere . Chenio- ñar óah°cche ñVmSmbkó- ca 5 hame hecho alegrar , y defecharlatriíleza. ' Significa parecer bien. Yñarohgatúneñeengaché. be, parecenme bien tus pa- labra s.Ynáfongatú ¿de %*á ndébe , parécete bié el ve£ tido.YñarSngatú chébe te r ct> marangatú, pareceme bien la virtud. NiñarSnga- tui teco angaipába t faó pa- rti TE SORO DE LA 9 I •1 ti ? 1 fc-- rece bien el pecado. YñarS • eymämS paé? pues auiade parecer mal. C henar o ey ramo y chupe naché ambo- tari , porque no le parezco bíé ho me ama.Chche yíia- roey rama paé , pues auia de parecerme mal. Ampa- ro Tupa óga,hazer que pa- rezca bien la Igleíia , com- ponerla. NamoarSi range, aun no lo he aderezado. Eaioaro nderecóefónStn beguabo, compon tu con- ciencia.Namoarouca pota- ri teca maríingatu y chupé, ho le puedo aficionar a la virtud. i naro. Arremeter,zelar, AriarS hecc, arremeii a él, dizefe de animales, paxa- ros , y períbnas* m'o. hára. hába(hecej.l.(ychupe) moriäro hára , dizen al re- clamo , oanagaca. Y moria- rondaramS arecó , tengolo para reclamo. Guembire- có rehé'on&ro, tener zelos de íu muger. AñarS guite- cobo chefembirecó rehé, ando con zelos de mi mu- eer.Anängamonaro haba- mooguerecócuha candahé aba angaipábarf mboá po - tábó , toma por añagaza y reclamo el aeraonio a las mugeres deshoneftas para hazer pecar a los hombre^ Cuña angaipábaoñemo a- rongucá opucáabaetébo a- baup6 , las malas mugeres con fu mirar deshoneíio fon reclamo a los hom- bre?. Teca candahc poro- mSiiarohámo oyco , íiruen de reclamo ios ojos desho- néítos. Teca yawpircy re- có moriarohabamooycó te cómarangatú vpc, laho- neftidad en los ojos firuen de reclamo a la virtud.Yo* ehénaro,con tienda, tikropw (c.d. yV 8 -P u á) ,/. mrlpt. Leuantarfe el enfermo , o fano de la ca- ma .S. femar fe en la cama* Amoñäropua , hazerle M uantar.ChemonarQpua,mc leuanta en la cama, Anaro- puSrämo ,yame empiezo a leuantar , eftoy conuale- ciente. Ndaei guiíiaropua- m8 range,aun no me leuan- to.Añar8puapua,ya voy poco a poco leuantádome, NanarSpuSíbel guitúpa , ya he ^¿^¿a^foy^^^^ LENGUA GFARANL he defcaecido del todo. Arlar 3 púa aa , prcué a le- uantarme. Naché moñarS puabei cherac^ , ya no me leuanto mas, Vide. Füa, num.i. #ämä. Parecer bien. Y- fiarüangatú chébe,parece- me muy bien. V ide. A i úa, num.i. ñarwmg. Corullas, c.d, ñe a ', coracon. ru.eftar.y. cang , hueíTo .S. ei huelío donde eíta el coraron. Che Jiärucäng,mis coítillas.che ñarucang guipe cherací, tengo dolor de coftado.Ta- iacú ñaríjcangüe mbichi, coítülas de puerco aíTadas. Og ñarñcang, varas, fajas, o cintas de la caía. Añäru- cangüí cheróga, ponet cin- tas en las tixeras. Niñäru- cängua. hábi cheróga, aun no tiene latas mi cafa. Amo ñärucarnbi7,poner latas me nudas. Am8riärucäng eci cäng ,1, amSáarucang po- cang, poner las latas apar- tada^. Pete? teí' y ñ$ rucang amor, poner las latas de vna en vna.Tupa Adán ñan derubipicuehärficangüe , Ht guembí oogcuep?pé , Eua yruramamo omoñ;i arípi- pipé, al principio del mun- do formo D ios a Eua de la coítilla que facó a Adán. ?2í?rup/ía.Leuantaríe.V". ñaro púa, ñatee, Cojera . Vide. ate?. ¿ fiatey* Floxedad. Vide, Atey. o ñañrní. Boluer. Vide. Atyma. #¿tfyu. Moicmito cancu- do.l.ñ|tyu. ñatfami. Z i zana, fíaty- unaí'peñSmá Hoiria tatápe heiti^a hapiábo , mbaeayi aéte peroyquie cherópe, quemad la zizaña , y el tri- go metedlo en mi cafa. #äf8i. Tocar. Vid. atSn N. ante. Ñhhyé. Reciproco in fe- ipfum. An5mombeu,yo me confieíío.Vide.Yé.num. i , yíunota. ñe^mbíá* c.d. ñeang, co- racon /y Pi, apretar, num. 5 . y. A. coger, num. i . coger apretura el coracon , con- É0 _ TESORO DE LA h 5/1 i fe M gojarfc. Añeá'mbiá , cñoy congojado. Añ cambia nde- recópochi rechaca , eíloy congojado por ver tu mala vida. Ndapeñeambiai Tu- pa I.X.N. Y. nlambiarc- cháca rae ? pues no os con- gojáis de ver a Chrifto nueftro Señor congojado? Chemoñcämbiá ckeangai- pá, mis pecados me congo- jan. Cherecó poriahú che- moñeambiá chembo ayby- bo , la pobreza me congo- ja^ aniquila. Pete'f TupSí- gracia chéymocahy bague chémoáearnbi á , vna cola fola me congoja, y es, auer perdido la gracia. Añe&irv biá chcynymbcpe, cogió- me el deímayo en la cama» Guigúatábo añeämbiá , en el camino me cogió vn def- mayo. Añeambia guitúpa, quedé defmayado. ÁHeam- bi á i$>e , en el rio me cogió el deímayo. Aneämbi a ipe guimanonio , ahogúeme en el agua. Añeambiá ipe le- pe,cherenohecuryteí; aun- que medeímayé en el agua facaronme prefto.Nañeam biá íá cheangaipá rkee,há pyromo , no ceCso de a Hi- eírme defpues que ofendía Dios , y ííempre lloro mis pecados. ft&ng. Coraeon.c.d.ñe, reciproco.y.ang, alma, di- ze,coíaque fe haze-alma,y es alma. Cheñcang, mi co- racon. ñéaací, mal de cora- 'Con.ñeaacová .1. ñea'aó M ñHñembíaha , tela del co- racon. netbehui , bofes. ñeambiu.l;rieaaqu5,coracó tierno. CherVeangme arecé Tupa,tengo en mi coracon a Dios.Cheñeang mbi tepe arecá Tüpací, en medio de mi coracon tengo a la Vir- gen. Cheñeä aramoi oro aahu , amóte %erficial- mente. Nacheñeá árämo y ahaihu Tfipa.l.cheñea ára- moí'ñeyme ahaíhu Tupa, no amo a Dios fuperficiaV mente.Cheñ^ícu catú ha? hú rehé, derritefeme el co- raron por íu amor. Chehai hu chenca robábo oqua, muy poquito,o faperficial- mente le amo. Yta ätängue rocechefreä'ätä',es mas du- ro mi coracon que las pie- dras. Qu.aracY pe cuepipe yray? ■u#*f& hablelc con palabras claras . ñee ie- quaabey ngatu pipe an e y chupc,no le hablé con cía ridad. ñee märängatu póramg, con ruegos. G henee märän gatupórarco, ornee chébe, cheyerure haguera,con rué gos me concedió lo que le pedi.Gheíeruré hagüe S| ñee mäi angatup¿ramo ara, traigo le que alcancé por ruegos. Cheremymhotára ambopó cheñce maranga- tú póramo , con ruegos al- cancé lo que queria.ñf c ma rarigatu/ypóc&tú iepíjtodo fe altan ca con ruegos . ñee marangatú rerequára ndí- poreymi kpí,no dexa de alcancar íiempre lo que pi- de el que ruega. A ce ñeí mar äagatu p*pc íeruré ha- gíie Tupa ombopóy conce- de Dios loque le ruegan;, ñeembegue, palabras ba- xas,añé'mbegue,hablar ba xo.Eñeembegue ti,olaha blad baxo. lie LENGFA GVAtARl. ^ Eeembig , dexar de ha- blar. AñeeEibig,dexé de ha blar.Amoáeeir/bigjhazerle que calle. AmSne'änbig ymotícimo, hazerle callar, auergoncandole. neembu, hablar menudo.. S. hablador. Cheñeembä, íoy hablador. Añermbíf, yo hablo mucho.. Ñañee^ mbfyce rfigfiaíchc, nofoy amigo de hablar demaíia- do.Ndcñeembií emcti,ola. no ftas hablador.. íieembó, efeto de pala- bras, íbága nuguy Tupä ñeembó , eííos cielos fon efeto de la palabra de. Dios. Mache neembóri,no alcance nada con mis pala- bras. Cheñe?mbándcrecó* marängatujefeto es de mis amonedaciones tu virtud., pfiemoñeembó) haz que tengan efeto tus palabras. íeembucú-, hablar alto., An't e mbucú.. yo hablo al- to. Afíeímbucuboyájha' -Mar en tono moderado, . Aneembucu cer&idem. flr¿ mSc^mScS , entre > i. anee cheapeeS ngulpe .1. , 2^7 chcíurupípé afile , hablo entre .dientes. ñee mbobábá tey , alha- racas. Anéembobábágui- tecdbo, and® haziédo alha- racas.iiv e mbobábiteília- ra,aíharaquiénto., iteemboiebí , replicar. Alié '■■'mbciebi.ychupé % re- pbquele.eñccniboícbj eme chébe epé Sandfyname re- pliques, f^embolebí yebí oroguerecó, tuuimos repi- ques.. Cheneengurtt'guiñe- emboyebíbo , contradezir rezongando. Ghe«L embo- f cbieyme¿ tereiapó , hazlo fin replicarme. Yñ^'mbo- iebicéi replicador .l.ñeon- boyebihára , contradictor. neemegua.Trifca. Vid*, m£gua. ; ñee mondé , induftriar, t poner en él fus palabras, fu querer, Aáe-moñdé, induf- trieíé,aconfejele. Aneeca- tupÍTi 'moñdé,dile buen có* fejo. Aneengaí mSndé, dile mal confejo. Ndeñée am 8n de pota, quiero aconfe jar- me contigo. fle-'ndog. Razón fuelta. , Añef ndog f cortar el raz o na TESORO DE LÄ namiento elhilouél. Che- ñfeadogí ndogf gniñeengä) no hablar íeguido. Aneen- dogi , concluyo con mi ra- zonamiento. Chente ndog eyme añee, profegui cö mi platica. fran > tVaít.iVeen^mS.Idé.l. íV~ higábamo. cherléengabí' aipo, eíTe es mimodode dezhv, hablo con mis fra- fcs- n"eíi£a^í ,p.ikbras äfpe. ras.-Äñ':eñgaci y chupe ha- bkle afperam ¿nteñeenga- cí ayporáiá, íoy maltrata- do de palabras. iiecngague, orden, man- dato . Cheñeengaguéra aheva , dexele mi orden* Niñeenguéri chébe ohd- bo, no me dexö orden nin- guno . Ebocoí yñeengué orebe ,-cffo^s lo que nos dexó ©ráenadoJ.yñeengtó hevaripí orébe.idem. nee'ngaíbá. Maldibion. Oheengaichébe ^ echóme maldición. Cheñeengaiba tea nderí.fobre ti caiga mi maldición. Yfieeíigaib^el maldito.Añängai fleengai- bo mburú toyeé , fea mal ■ dito el demonio. íiecngámo , frafe, modo de dezir. OreñeengámS aipó , » ■"& ■"■ » -- - ' TESORQ DE LA © li s* S 5 ! 1 nillo co rto. ñee poF', tiple , delgada voz. Ñacheñee pofbei, ya he perdido el tiple, ñee potaba-, preftas pala* bras. Nanee poíabábi , ha- blo de efpacio. See porang,palabras gra ciólas. Anee por ang } her- moramente hablé. ñee porereq.ua , de com- pafsÍQnamoroías. ñe "poro ti , el fonido de la voz. Tüpäíiee porotí oyeíti catú ítapacatú ru- pí,oyofe la voz de Dios por todo el mundo. ñee poromocañí', pala- bras afperas que aturden. G henee poromocanvpipé anee ychupé, aturdilecon mis palabras. ñee porornbticú, palabras prolongadas, .hablar largo. Anee porombucú ai , muy prolijamente le hablé. E* ñee porombucú ímé , no feas prolijo en hablar. Ndefiee porombucuce te- catú , que prolijo eres en hablar. íiée qúihiyé , palabras tímidas, ñee quihiycpí- pe aierurc ychupé , cOfl tti zelolopedi. ñee quir apalabras gruef* fas,mentir. C henee quYrá, iby mentiroíb. Anemones cju&a , hagome mentiro* ío. lieeröbáichuá, refpuefta.' Anee robay chuá ychupé, refpondile. nee rehé , por las pala- bras, aypoñee rehebé heí, por effas mlfmas palabrar lo drxo. ñee rui , palabras blan- das. Cheñeeruí ychupé, hableleblandemente. Ni- ñeerui haré aipó, nofabe hablar con blandura. Y ñee- ruí nandetei Perú , es Pe- dro demafiadaméteblando en hablar. Cheñeeruí pipe amboaqui y gánele con blan- das palabras. nee rurú , lo mifmo que üeeruí. ñee taté , dífparates. Anee taté , erré , d^aré. G he ñee taté arecó iepiV ííempre digo difparates.. ñeetlrÓ.IñeetSrcyvor deíentonada.Cheñee tero, íby defentonado.Cheabirú chc- NM ^wS^^^SS LENGP^i GFAIAMI. éítiMmm^m , el bet cr mucha aguace ha echado a perder la voz. Om^ndi- ramSyñ^terS, en cafan- cloie muda lavoz,ó la pier* de. n e tfba , palabras ordí * narks.Cheñ e^trbac6,efío es lo que hablo de ordina- rio. Chefi^nd?ba. ídem. Cheüel tfba año arecó, mi lenguage ordinario tengo folamente. : << nlmSriee, platica > íer- Jion.AKmS^^ptedico. aemgfi^ngára , predica- dor. fié'mS/íé'enahendubi, lo oí fermon.NanémSñeé- igici Domingo pipéne, no íede p-edicar el Domin- ;or/Am3papg arete guiü^. noneeíiga.interpoladamé- ^predicar. Cheíi*m8n£e P ynibopo aípotá catu, eíco que faqueis fruto dé ii fermon. Aypotá cheti *¿ ío^apá.p^THparácéy eíeo que íliqueis de mi :rmon defeos de comul- ir. nfingarai. c.d. ñeen^a, :fran.y.piraí,trifca, canto i mugeres. Oáeengaraí - curlf oqúapa, eftan las mu- geres cantando. ; ñelngú. Comer fe las pa~ labras.V.ñee. A »^u^..c.d.ñ^reci;y. quapa^r.y.c^falir,hui- da.An^gíIate.yo huyo.m8. hara^haba/Ahágüiñiguä^ fiemo, voy huyendo. Añ- guah°e htee ; por fu caufa ?Sy%y<*«guiidcI. Am8- neguahe,hazerqueíehuy- te Aroñ?'gu a h?,huyrfe co el. Aneguate ychupé aco- cea el. A roñ^äh^^ pótataaguÍ,rehuilamano del fuego. Chereron?a U 3. aéy Ueuome huydo. Pe^ri- gaipá penderercñ£guah£ 1 upagui,vueñros pecado? os ; ahuyentan de Dios.Guá' etetamS Tup2ñ£mo?ro- guipen^guah^emoraé.ófi huyefedes de la ira de öios^Pen%Sáh^ram8te^ co pn angauupépeñemec^ nga ; Tupupem8e8 vpíti'- ne.fios acogieredeialos deleites, Dios hará Gue os alcance la muerte, Niñan- depó petiif te8guíié ei ^h^ no efta en nuertrafeano hu; yr de la muerte. Rrr fi°¿ m ¡ TESORO DE LA - i. si I, i 'n N ti Ú «5 rWa. Bueka , rebuel- tas,pcriema. camino de mu chas bueltas. Hatjncaoa, cuernos rebueltos. Afiemo gemagui atábo,yr hazien- do bueltas por el camino. Cherero ñemä EetnS ehe- rerahibo , licuóme dando buekas. AmoE'erna ícipí* torcer los juncos. Aheeti- mariema guiatábo, andar abiertas las piernas a U be- Üaqueíca. .Añtrna nema guiatábo,dar bueltas, eíca- ramucar, Afterna guatee é- fco Tupan^ngarí : ,no ando a derechas en la ley de Dios. Ch^mSátm^Sl'mt cherec no tiene, remedio vuefíra mala vi- da* se ÍQ ' ' m% Saliríe.: Vide.Be, num.i. ..< ^ -, /i ;: ñmbí. Abaxo. nembipe, abaxo. íbiñembipe j3 delq alto a lo baxo deeendien- 4o.Caañembipe,del mon- te abaxo, ibí ñembí cotí, baxand© como gradas.ifie^ mbípe , tío abaxo. íHe'mbr cotí , el ricr abaxo. rgára nanga' fcfti rupí iñernbi co- tí oncangabeyme ohóocí- ricá 5 itú ombotü mbotúra- ido éte oyecá^eguy nafog*. raabaguceo aicuetché oci*? rtoye -'erahá veábo oyept tecoeymo aubé, hae tornbr oac habeyrupí añaratape oyehübilap? rey cemey ha- guama, la canoa fin -réstelo va rio abaxo con veíozi- dad- parQ fi da m alguna m cite & haze pedamos ,aísi el hombre que fe dexa üeuas deifes vicios fin: tratar de reprimirlos , quando me-: nos pienÄ fe halla en el fuego eterno del infier- no. „ v proco.y. temy, participio, y.abtqui , ipanofear , coci- nar .A hlmbiabi'qui ,y o gui- fo.ñembiabiquihara, cocí- rxero.Chenembiabíqui hai guama eboeoí , eíTpf s lo jj yo he de cocinar, . fiernbi- abiqu'ihába, cocina, Amo nejmbiabíqitf, hago que gu &$¿k -Sembiabiquí harai - ere; ¿*^> lengua guaraní. «Ees mal cocinero. Nde ñ^rab/abiquilugüejndaheí.) lio es suííoíb Jo que gui- fas ^Ghefi3mbíab?qulfó4 ba año hécará ., folo lo que yo guifo es iabrofo, Tem- biabiquj poreyrae ayeó,uo tengo que guifar. Nadie rembiaEiquih iridio tengo quienme guife. Gherem- biabiquihára ndipori , no tengo quien me haga de co mer Gher&nbiu abiquiha- rt abe,, eñees mi.cocinerí- lío. An-mbiabíquir, guifo de comer.bo.hára, ñembiahtl.c* d. áe. recip. y Pi.apretar .num, 5 -.y ahYí, gana.S.aprietame el deíeo. Chehemb? ábií ibápeche feórehéjaprietameel defeo de yr al cielo. CbemSflenv di ahí i ibapechehópotá , a« pétame el defeo de y ral :ieío. Cfiefiembfcütfl T& tárai burche , tengo defeo leamaraDios. Am8ü^m« )iahil .Fetfi? fonemombeú laguama rehe , hago a Pe- 1ro que defeexonfeílarfe. jhenemliuha^eng© harn- ee, y. o. h^mbiahn ^^^^ tambre rahk>ía.áembiahíi m Pprara híra A. fierobiaMr bó .]. ñembfahñ rembía' hábh'ento. Ahembfahi5i¡- porárá /padezco hambre* AmSár mbiától, hazer que padezca hambre. Amoñe- -mbíahn og,quitarlc la ham bre. QiéhtéhMñ Perú oguerahi , lieuome Pedro xmierto.de hambre. ¡fémblcg. Encerrará. V. mfcrmm.i. títmbocaeoí, Aperccbiríe. V^TecáV ñ°émbocara\. jugar. Vide. 1 Te^á. N hjmboceé. Entonará. V. Heé.num.i. ñemboe. Aprender. V.e* num. 11. ñ°émbaet¿. Eftima.V.eté. num. 1. ñembequí. Entonará , engreirá , engalanará fin- giendo loque no es. Ane- mboquí aó pipé , engreirfe con el venido. Añemboquf guiátábojcontonearfe .-anee teí-teí' gui qembo qiúbo, vanagloriará hablado. Ám boquichemembr, dizelá India^he entonado a mi hí- ÍQ>*eftile bien , Q^hago cue Rrr z no DE ' LA I ti K N fe s> no t raba j c . Ab a aybi' y é p c hae oñmboquí ttí", es vn yií, y fe ha engreído. Oñc- *mboqui chcbe chembae a- • pópota reymä, hafeme en- tonado, y no quie re traba- jar. O ñemboquíchere myn- guai ramo guecó potar éy- mo, hafe entonado, y no quiere feruirme.Guíiaoñe niboqw.ib.ae añangrmha , es laco del demonio. la muger entonada. Hrmboririí. Temblar .V. ñemboté. Desfigurar fe. V.Te.mS. • ñemou Comblezas, dos con quien vno peca.Cheñe- m8i , dize la manceba,© la cafada a la manceba de íii marido. Hcmoytt c.d.te.mofcy (ty) nariz. S.amoí'chet^ef- tai* brauo el animal, y en la gnerraeítar alerta al ene* migo , meneándote a vna parte y a otra huyendo el cuerpo al golpe. Añe'moytí' hurmGngüapa 5 rehuir el gol pe , ypuáhabagui áñemoí- ty. idem. Cheñemof tí', yo buyo el golpe, y é o. Toro oüernoytíY difponefe F ra arremeter el toro. ííeWowHÄ.c.d.ñe.recip. mo;pí. apretura (a) caer, n. i ,S.eítóy cogido de la apre tura, triíteza , melencoliá, quietud, fofsiego,paz,pen- íatiuo. Chepia ñeccombí á, eñoycon el coraron quie> to,foííegado , ö trifte. he- mombÍáhápe r triñemente, o quietamente; ' Añ£mon> bxa-,cntnftecerfe,eíiár quic to ,-fenfatiuo , ícífegado. bo.hára. Amo ñe'mSrnbíá, hazerle entriítezer,oque- tarlo, ó que t&M penfatíuo. Peeñmombíápecúpá che- Mengárí, citadme atentos. Amone mombíáyñec ren^ dubucábo , hago que cftérj atentos ,que fe foílieeuen a oyr lo que fe dize.Noñej- ínSmbiápotári, rnbíaoai- bubo, no fe quiete fcfíegar la gente haziendo ruydo. iá°Tmombia,rio4nÄnfo.Oñe rrrombíaibítu , foffegoíc el viento.Hecphemombiá Pe rú, Pfcdro tiene i»anfa con* dicion^pacíble. Añemom- bíáchecotipe guítena,ef- toyme quedo ¿o mi apoíen LENGVÄ GVÁIOIU. to. EmSáemoíiiBiá catu ndereheguara , haz que ef- tén quinetos los t\xyoi : Mt\- díofHm&ftibiá-, hagr elädo ík manteca. íorl&nombia^ rio que corre bíandamen- tc,o remanió, 'iyoapí oñe- mcmbia , fofTegofe la tem- perad, ibitu pñ?mgmbiá, echoíc eJ.vienio.Oñemom* bí'á mbxá flore,- vn poco riä. calmado. ñ cmondíá. c.d. ñevrecip,'. mo.partiaíliua.TSi.num.^ a.caer, el primer menftruo mugeril , antes délqúal no itjunta a varou, AíiMiSn^ dia ramo , aora teñgo ¿U jfeme'r mcaftrwoi, ÄnetnSn- díá 5 tengo mi menítruo* - ■ iíee v inflne. ■ xibpkím ! ' i^?:Co¿trátp;^M v. - rmrn.i. ,ebmm^€it äcndai. Efpecie de pa- Xaros. -. ,,; : ,M #&& Echarfe. Vide. ^y ot£ ÄíiegarfevPícfe , *Apymí,n.-r; a&J ^wj^* ñhpírdqua. Porfia^Y.Pi. peHejo ; n.i. < , t oa* ÍígpWfc ■ A-rtügafrfé. AñeV 2;, pob^éfíöy arr#¿aik>. Cfié* ñ'epobay-tó ar rugántféhiro; GÍ emonepbba thean||ai- b*á,Ia flaqueza mé'tiéfíé ar~ t rugado. V.po.n. 3. ^pv.Lafíimarfe.V.pv. num.i. ^era.c.d.flc.reeip. y. rW. cjéiatafy rrreneaf fe , ltuan- tárfeJinqüktarfejíC'Csiego, "paz, concordia. ChtóWS, yo me leuanto , o inquieto, y.o^ñcra. idem. ha. fiara. hába.CheñemSneraciisríe- räoyrSVUláñei» ñlrr^fo- gm/'éftar inquieto de eno- jo. 4moñer§)!e inquieto^ le enojoso Hago que íe niéhce t níUGha, in- qui^tuldeicora^o^K. .' ;•■ .R¿ñ-3T?, manos -:UgfQ|j Ch%R^#' , dqyme prief. fa, Aíiembop^ ñera. ideEEi. Ambopálerg, ciarle prlef- ÍÍ/Poi^rändapeay^rurc, ^c^Q^q^ií^apcia, p con importunación, , C,lv?P#|í 3$ ym^agetábo^kil^ele de ^^ÍÍ^v-G&poñc'r a guih -S- ¿o ■ o'amonguctai ,;por. y r ,de gtiená-nb le hable. ChepaS* ^Ära jf.eí* ckcrerecóbo, 4iome pr i^íía . Q hcp o ñ ei; 2a gusííaypó , eftoesiioqu^ hize de prieffa. ifnSaiA.Q! neräney .1. ñ?jr&>dake|, quieta fofsiego 3 coi$qq> dia. AbañMnef , hpnibrc quieto,- pacifico^ -^entóy- mbaéc^ : , yo íoy hombíQ .quieto .Lnlráney tequara "che .l v íici;íne : y reheguá- ra. Mbae porefngué rehé y epéyñer aííM teí;inquie- %¡ák finque* ni para que. gojo; qonq^fivvd.:^^ m^i 4 Ko>er &*&#>?% $fíí eftaia gente quemo ha^ nada. Teco n^ndabey» jjaz, cjuie^. ¿fi^r^y - .ÖCÍ03 DB.xt'A: I tíruítecóbo , vino en paz* : Gher*eraney cüereco ha? guaffiindoy potar i, no me dexaviuir en paz. Chsac cheñetaney gukecpbo bi- 5S¡,hacactc,cheaa8ncrS che rerecóbo,, yo bien v iüiera en pampero q^ no me dexa. J^yS : gfp ¿fér anda- l^ef , fofos dos dias he de eJar.Nañerlj}£dize la Ii> ,ffia*dfc cernía regla , gui- ñMaeymandayáriypor te nex la regla no vine. Amo- S'e'racheyurúícharlar.Oyu m mpS/^andárajchar latan, NdeyuEU neta aubaunjin- dú,que charlataneres. HetMó. Eftrenarfe. Vid. 1 xnoíquitos. ,* ; ,y2^^^ r#tólfc Mpfqui- tojancudo. "#f .Encoger, marchito,' af fugado > A^moñyñote "lepe", encogimeíblameni& A^epóo? , ^Encoger Jama- no, y recogerla como el q ib&a tomar/ pCe arrepien- te Vkäfeb LENGFA GtfáRAÑl. tCiAyeShgmSay angaipá- ba gúi , huir del pecado. Nderecó mBñf. eteíeicé- bo -, eres muy encogido, cherecó m8ñy amSpaé? ef- íb fuera íi yofuera enogi- do. ChemSñetaSiy ahSyef me ha hecho que yo fea encogido.Cherilchériyguí ífíS cheahgaipá haguere- he, efíoy trille por auer pt- cado.Cherlfguitamg.er- toy encogido de verguern $ .LchemSnym Sñf cfet& am'oñf ¿abarrancar la yer- na, Yñyñypotá,. ya fe quie- re fecar.Caá- mSaymS ahá; py a fecar ye rúa 1, . y voy a carpir yerua. „, w wyayí -¿Arruga^ariyñyí ? nía, ya eñoy arrugado! Che p^#p!, tengo d pellejo arrugado. Cheñyrá. Ta# chequ/raramS, ya me he defarrugadó defpues que> m engordado; AmSáyfáJ. arngQymbpí , quitar, arjii;*- gas. AñcnjeSynírá -ychup& Útítfrqfm&j íiafemerpaf. íado^el enojo.Nacfiefiyny t- 0&fftqg3 ychupé-thenemS yroramp , aun. no fe me ha guitad^ej eraaJQ. Giwin&i ¿/i íiyñyí ngog oyeupc, chcbe yruí ruí oneenga , quitóme el enojo que terfia contra él con blandas palabras. _ 0y>yrv. Principio. Vid, ip^nüm,!. »y?o.c.d.ny.y.rö.num.4 > CefFacion del dolor y pe- na , aplacacion de enojo, abkndar, eheñyrS ychúl pe , eíioy defenconado con él. y. o. Nacheíiy rSí ychu- pe^ no le he perdonado del enojo que con el tengo; Cheraciynyr^eh^e^f- toyaíluiado del dolor. Ni*' ñyrSí ce aroS pac Tupa* hdfe berae? pues no teauiadé perdonar Dios? -AmSñyro,. deferí© jar. AmSnyro Tupg penitencia prpé , aplaque-a Dios con la penitencia. Ha Tupac£emoñ? r ^angá : nde membí orebe , 6 Virgen á~ placa a tu jiijo para con nofotros^n-mSñvro láísfL yáime he defenojado. Am- boecofiyro , hazerle Mmi dar -lacondicionv AmSny- ro mbaep/iandi pipé, abla dar cuero vntandol«o. Yiiy- ronyroí; ya efta algo bládo lo duro,y deíenojadoj&c. T E^SOtO DE LA N. Ante O. \%ñ {ñoJ. b. Reciproco mu- tuo ^Öreríornbaé , nueftras cofas .Qio aihu,amarfe ad- muicem. nopav .1. noDav, efpacio entredós. V. Y é, y íusnotas.n.i. J&.Ä ^Ó^.Scío, jDreno.l. ore afioyl.ore-no- te, noíotros Tolos . Ckeiioí* ayco ,yo folito efíoy. Yañoi' angá) el folito. Cíobae Eo, eiiofolo. ií^8tö.Vaziár>VidevH^ jium.i. ncire.LnovPgiyre.hnort-* *C>yre,vnqs trasotros,vna y otra vez. Aíeruréñoyrc- * pedí lo muchas vezes. ^ca^u fioryr e ryr Vtoc** rncñudo.¥.cue,rufní^x, ; :i fomtmbí. SobriíiOScídl- zen las mugeres a jos hi- jos , y hijas de &s herma- nas, mayores , y menores, Ghcnomombí cuña ; mhío* brina.Chenoíüomibtraicéy l.cuimbaé > mi fobrino va^ ron. täm£ Efconder.V.M?, num.i. t Homong. Brear. Vide. Äpomgng.y.mongr tiomv. Eícupirlo. V.m^ num.i. ñongué. Abeja negra, i . #o#o.Poner.V.n8ng. föa.Enceítar 4 Vide.ñfc nuni. Ndoycoñote rwguaí . ef- toy toáfWWiMi MMmmmpmMm 'tov tfaüeíi ando. Ndicatui 3 chébcchereco note,nopuc domeñar quedo. Abáecóíio- tcyma herecoj£ nde , eres tenidopor iaquíeto 5 y con- forme a la dicción a que íe llega retiene, ó pierde la n. Aypotá rote, quieroloíb- laraente.AheíidúbotejOiIo íblamente. Mbohi rote 1 , vnos pocos, Orocuhote^ tamos ociólos. AíñSte, ef- toyíblo. Tu r°dteramS iS- iriQ, ojala viniera de bue- nas. Excorióte queahe , ola cítate quedo. Ndoicóñote poíári,no quiere eilar que- do, NdoicoiáStebae níguai angaipábae , ion inquietos los malos. ñoty. Enterrar .Vid.Ty, num.ió. N, ante #v. Lomifmo que, yüí aguia,quandc fe le ligue na- riz haze^v, vt.ñuíjagujue- la,quando no>es,yu. I ñv-. Lomiímoque,hv, negro. Cherarñv,neguIjÓ, dientes negros. Tapanu,- pto,Tapríih l v>egro. m .- ^v.Campo,y la paja áéL ñ% acape , mancha de cam- po entre montes, ñv ebí- chul , entenada de campo, nv ibiti porey.l.ríu caápo- reyma , campo raíb. ñv igáara>camperos.íív leech£ pueu, campo largo , ó tira- mira de campo, ñumbé, campo llano, ralo, ñv ño- ba v ? campó con mancha de montes, ñv i'potlf, campo florido, ñv pipé ayahoi che róga, con paja cubri mi ca- la.ñu teco habe?, deíierto. ñu ai meme .1. üíirurí , canu porafo J..fiS iepj c<$ etc. ñv obi, verde campo. ñiiaty. Eípina. Vide. íiu num.i. ftnav. Lunar. Vide. Mi num.6. %ub%. Abraco. Vid.añü- a. üubt. c.d.íu.cuello.v.ca. cuerda, laco. nv habí, Jaco defarraado.tíuhaobi , ,defar- marfe el laco. Amoí'ñuhfí, poner la9os. Añuháru.idé. Ambobi íiuha, defarmar el lac oXheñvhambó yne ou- pa, loque cayó en mi laco hiede. Añangmihamborc Sss yne - V^P «w ' » ■ v^ ^^y TESORO SíE L¿ yne, loque enlaja el demo- nio hiede. Oíiuhft r v añan- gambiáupé , arma la$os el demonio a las gentes .Yñu- hambó abá,lo que coge fon hombres . Yñüha potaba cuna ñengue , el cebo que pone fon mugeres fuzias. Afianga aba pfrSñSbS ñab°ó rehé ofíuha' moí;a cada paf- foponelacos el demonio. Komoí'íri ñuha yépi y épi oycobo, nunca dexa de po- ner lachos. Cuñaénuguüe- guacábiyá. anañíiha ndete- ramo nanga, quefonefías mugeres afeitadas, fino la- cos del demonio. Peñenu- háícatuque pequapa, apar- taos defíbs láceos. PeñtmS- üühambó íme añaogupé, angaipábagui peíaócape- quápa,no feais prefa de los lac-os del demonio, huid del pecado. Nem8mbeúhá- ba nanga añäng ñuha' mbo- bieteiha'mo , lo q deshaze los lacos del demonio es la confefsion. Oñ£ñuha' mon- dé teí', angaipabupé oñt- meengéeibae, elqueíe o- fr ece al pecado , eüe fe po- ne el miímo laco al cuello. Sacramentos opacatú a* ñang ñuha mohdoró hábä- mohecony , los Sacramen- tos fon los q rompe Josja- cos deldémonio. AnenuhX candog guiñe motnbegüa- bo , rompi los lacos con la confefsion. ñ\\mbau. Mancha da cam po.V,aü.n.<$. ^íWAVhpaxarillo. Hurí: Hambre, c. d. yu. cuello, y. í: diminutiuo. S. cuello chico.ñvrí'.nda heca hábi, la hambre ella fe v% nc.Chercytíbíbi.ñfirgapu- rame la hambre. nuryporá- rahára .1. ñurybó , ham, . briento. O. [; O. Nota de tercera per- fona. Oguerú,traelo, ohai- hú,ama. O. Nota de reciprocóle nombres, y verbos, que no empiezan por h* t.r. Om' baéomee , dio fus cofas. O TupanamS oguerecó yac?, tiene a laLuna por fuDios. Oao omSndc , viftiofe íu ropa.V.Artem. 0. g^flftflaWsfo*^^ lengua guaraní. 3 o; Interjección excla- mantis, . dTOpSchcyirayó Dios mío. "' I- P- Quitar, tomar ; aipo6, quitar con la mano, aypóo Jba, coger la fruta del ar- bol con la mano. Ndipoó- guabí, no fe ha cogido con iamano,guábo. I O. Tapar , remendar, °I°?^? . ta P°>° remiendo, ndi o habí, no fe fu remen- dado. Ö. ante A. Oapi'mZ. Solo. OapvmS ayco,eftoyfolo. Oap^mS nerun,vno foío traxo. Oa- pymojuri, viene pelado. V.Apy.num.3. O. ante B. Obaibafo-. Atrauefado. V.ToT>á,rohro. O^.LahazdeJacoía, la cara. Vidc, Toba, rof- tro. Obapíbo, Boca abaxo. Obapibo am8í , pongolo 3oca abaxo. Obapíbo ay- co '> eftoy de bruzas. Vi- 2/f de. Toba, roírrol Obetbd. Oueja.Cheobe- cn a,mioueja.y.o. Obechá apftamä,majadade ouejas. Obecha cuímbae, carnero. Obechá rerequara, oueje- "!• 'Obechá ragué , lana. Obecha raí,cordero. Obe- cha rerequara mSrángatu che héiTGp^.l. obecha re- requáréra pfyé T8p2oñ&. enoi , llamofe Dios Patf or IefuChrifto obecháraí' gue* nSíhamS oguerecó , Iefu Chnftotuuo por nombre, Cordero.Obechara? rana- m8 Iefu Chriflo oycó,yn£> r£neyngatú rehé , es pare- cido Chriftonueftro Seño» al Cordero enlaman^, dumbre. ObwJbote. Envninítan- te.V.Berá. Obi. Puntiagudo. Vide. Tobi.num.3. O. ante C, Oca. Lo de fuera por de fuera callcreeibefreJ.Che rocipe,enmi calle. Che- rogocára.Lo de fuera de ■mi cafa, la calle. EnShS Sss % oca- — vsT >¿r V/T? V^> i «^ . ~y «^ ^ » ■ TESORO DEIu'Ä a ¡ Vi fe i V ti ocápe,facalo a fuera, h. gü. Ocabav,l.ocapav,la capad dad de la calle. Ocábitéru- c j u.l.ocatucú,plac;a. Ocá- biterupí , por medio de la placeo calle. Ocápitcpe, en medio de la calle. Oca- píef, callejón. Qcapígua- 0, calle ancha. Ocápibu- hara .1; oe surupí atáhára.l. ocámbopéhára, callejero, 0eap?güari\ calle tuerta* Qcáfimvríll.ocamyry, ca- lle angofta. Ocaraguiayü, vengo de la calle. Ocára a£sape,caüetuertyu O* ante i |« QcL Sobre.Vide.Af 09c. 0', ante. G. j 4f . Partícula de compo- 8 fickm , fignifica quitar, ar- rancar, borrar, facar,deíam parar y deMr,fuíupinoes. ca.cára.cába. Ahatiyui og- tendé el demonio deítruir la Iglefía continuamente, quedara fruftrado fu inten- to.. O. ante Y. Of, irfe no fe que fe ha de comer con tanta Huuia , o tetnpefiad. Mbae rehe ayu oiabo panga .tutu rau, no fe a que Ha venido* Cheyápe, de valde yo , cheyipe aya- pójhagolo fin caufa. Oya- boypa heriiriicári rae , fin que , ni para que lo ha em- biado. Oycbe. Verbo defe£tiuo¿ para fingular, y plural , de* xa 5 dexad.Oy ébe emombeii imé,dexanolodigas. Oye be,chene tarahá,dexad que yo lo licuare. ^ .^j éytbee* Suauidad. ne? oyeb'e rehep.uára , fuaues palabras, Tupajffiee^oyc- beengatu guara nanga , las palabras de iaV ir gen cier- tamente fon fuauifsimas. ñee oyebeengua oguereco chébe , hablóme con pala- bras fuaues. Oifi.Oy tiempo paifado, efíamaiiana. OicibcramS, aun m* LENGFA GFJRAML ätin es temprano. Qíe-i yha ny, ha mucho ha que fe fue oy. Oíeí arayä, íodooy ya. parlado. Oíeibe, defde oy bien de mañana. -Oyeí&é yupÓDÍ, ya ha mucho que lo hizo , defie eña mañana krhizo. OyeibépíVi, cerca de la mañana , deípues de amanecido. Öyeí'béräm8, defdeeíte maruna-, Cudié pícybéríiínobe oñó , defle ayer poría mañaua fe fue-. Oíeíbé ocarucé , amigo de comer de manaría. Öieibé apágguiíópa, eítoy defpier to mucho ha. Oíeí erecáau eyc6bo,todaefta mañana has citado beujendo yerua.. Tembiú oíeibe rehegüara, a. lo muerco.l. íup£ oye-ire- hegúara. Oiei ajaieramS, oy a medio día.Oki caá) u- rärnS. oy por la torde. Oycybé. Eíla mañane. V. Oíeí. (^^¿/^Í^J.eííofínrnez-- zlay.Oyepé o/oycq ¡ eñal nos todos orientes. Cu- nandá oyepe-eni , trae íb- osrriib!es.V.vépe,aume' ro 2. 0íf^.c.d.6.recip;y,(leJ yfruj traer, echar fe la galli na fobre los huebos. Oyc- rúbe tej* ä|e,eíta echadoef- te todo el dia ? como gallina fobre hueuos.O£ > uerü vru- guacu, eíla echada la galli* na. S. trae a íi loshueuos con el pico. Oybshébé. Sucefsiue. V. Reh«. Oyobbím& Parcialidad. V.hu.hallar,oum.3. [■ ■ oiobugui. De entre íi. V." Gui-.n.i. Oj/^iW.cd.o.yo.ibr.jun tamente.ibagapó íhi yoihí rafM ndicatuí , nofe pue- den amar ¡as cofas del cie- lo, y del fuelo Juntamente.' V.íbíri. OyoyL c.d.oyo. recip. y. (ya) ygualdad, bien fe pa- garon adinuicem. Oyoía oiopoepíca. bien fe venga- .ron e4 vno contra el otro. y.fyajn.4. GíoPébo.En hilera,en ala; py°f fbo pete? guarvnf íci ohó , va en ringlera vna manga de foldados. Oyo- ,pébótatá ; yh dn]níiriip,^el fuegava rodeando -el cam- po. Oíopébo chana hobaiJ Ttt tjk JH BSE5 F -.«v- T V/*» y ff y?r^^~ •SKSPTsnaFTxar. TESORO DE LA tmm8 , vamos en ala a en- contrarle. Vide. Pe. nume- ro 12. Oyopiribé. juntamente, V.Píri.n.4. O fimo. c. d. o. recip. p™. quebrado.v.nio. lupino, de lado.Ope'mg aicó,eftoy de lado. Opemotercñeno,a- cueftate de lado. Op'cmo oroporabiqui, eftamos en ala trabajando.Op'mo ohó mbocabiyára , van en ala los arcabuzeros. Opemo creiquie teco mSrangatu- upé, de mala gana te das a la virtud. OpemS aporra- ría, no amo a derechas. Che póopemS amee ychupéjdi- le poquito, Emo'r opemo, ponió de lado.Cnepíá ppe- moí' aiquié yc'hupé ,de mal arte entré donde el cftaua, Opemoí nüngá ereyuché- piri , parece que no vienes de buen arte a verme- Vid. oyopecnS, O. *ntt N. Oñwdú. Coñumbre. V. ■nandú,nutn'.3. s OñtmbGyatei. Difsimu- lar» Vide. Ul numero % O, ¿nti, O. O ¿.Grande. riee 66 cato, voz grueíía boato.ahce 00 ychupé, dixele muchas co- fas , con voz gruefla con boato. Abaóócatú,grueíTo hombre. Añembo óó, voy engordando. Chepo óó y- meengä , doy mucho ; cofa de tomo. Ndipoóókhf, no fabe efte dar cqía de irn^ portancia, O, ante P. Opa. Perderle, Vide, Topa. Opa. ] Opabei. 1 V.Pá.num.4. Opacátú^j Opíbo, Defnudo, Vid.Pi. num. 1 . Opó. Acufatiuo , vofo- tros , es traníicion de pri- mera perfonaafeguntíade plural. Chéopóaihú,yooj amo . Cheopomombeunej yo os acufarc. Cheopoai- J hu- LENGUA hurSmSJ. chependaihu ra- m8,amandoos yo. Oreooo aíMtamS tama .1. orepen- daihúramo tamo, ojalaos amararnos , Opombaere- cháca ayu ? végo a ver vuef- tras^cofas. Opoai mboébo aycó , eftoy enterrando a vueftrosliijos.Cheopoecó marangatu abo aycó, eftoy imitando vueftras virtu- des. Opóbo. De manos. V.Po. flum.4. Oporó. c.d. opó , tranll- cion,voíbtros.y. Ra.nu. 1 • dize exercicio de la cofa con voíbtros. vt. óporoai mboebo ayu> vengo a eníe- Eara vueftros hijos, opo- roboyayucábo ayu , vengo amatar todos vueftros cria dos. Oporo angaipá oca ayu guimanoniS, hti Iefu Ehrifto, vengo a limpiaros de vueftros pecados dixo Icíii Chrifto. Oporombaé- rehc ñangarecóbo ayc ó gui tecóbo , ando cuidando de vueftrahazienda. O. ante Q^ Oque. n. Puerta^on pro- nombre recibe (rej cheró- qucna , mi puerta, h. gu. Oque apMíá , lumbral, oquembopí, el lado tras la puerta, Qquembotípáha, tranca^ldaba.oqu^niába, portada.oqu endabóg, eftar la puerta abierta. ^Añ8- quendabóg,yo abrola puer ta. Ahoqugndabóg, abrole la puerta. Ahoquendá , ce* rrarlc k puerta. Chero- quendájcerrome la puerta. Caeroquendabcg , abrió- me. Ahoqtfhdabog k>ia, abrir de par en par. AÍ18- quendanibot?, atrancar la puerta. Ahoquehdámbotí , atrancarle la puerta. A118- quendábiarí , cerrar de re- pente.Ehechá oque ymbo- tihápipó.l.nimbotibi fie- ra, mira íi cfta la puerta ce- rrada, oque' racé' .1. oque* ne^crugirlapuerta.oqueh ducú,po.rtada grandc.oquS ierepaba, agujero del qui- -Sio/oqu&idjftá, eftantes de lapuerta. oque nämb/, las armas de la puerta, oqu". nambí ipípe,ala crurada delapuerta.oque*piáhába, antepuerta, cquepyrungá- Ttt * ba, w ^öT vta ? i'n? raf^irfí F *¿r \' *¿? V^V^^.^.^ -gar 5/1 I I fcl ti ^f :^~ ba,vmbral de abaxo. oque^ racapába, lintel, oque ra- ruänä.l.oque, rereqüara.k cquenari ñangaréqüara , portero. • &quí. Llouer.Vide.qu*. num.i. ; T (tyai. Renueuo. Y'ide. Toqui. a hazerte de veftir.Ndaero yai orombaeáche, y no por eífo te he tomado tus co- fas. Cheoróecó marañera- tuaboayeó , e-ftoy imitan» do tus virtudes. O. Mte T. O, ante m Oré. Nofotros excluí!* ue. oré año^nofotrós folos. OFébe,datiuó,anofotros,^Í ■guna Vez fe dirá, orevpé : . orebé guarämä> para riofö- tros.orérehé, por nueftr© refpeto.orerí.idem.orehe- gúi peteí'ohój vno de nof- otros fe fue.órereheguara, los nueílros. orefíombae,. tiueílras cofas mutuas. oré- haé , el es de los nueílros. Nda ore rugáaiaé, no es nueílro pariente , o de los nueílros* Oró. Acufatiuo , tranfi- cionde primera a íegunda de fíngular. Cheoró aihu, yo te amo. oreoromboe, nofotros te enfefiamas. oroap bonanza ayü, vengo O th té. Del fonido , mu* ck>,muchos, tropel* otété aba rúri,vienen muchos In dios .otété am^granlluuia o de golpe, orotétéoroy- eóbo , eftamos muchos ha- zlendo ruido. Qtótot. IfíteTJecion ad> mirantis.e.tótoí nda etey catupicó ahe heruri raé'ral oque dello trae fulano' oto toí nibia ruri 1 dque de gente vienel O. anta V. -Ou. Admiración de con grande, oü aba rete rúri rae! o que de gente viene 1 oñe'mboou tecatú , hazefe muy grade, ou tecatú erey có , efías muy grande.o ü, muv '"grande, ¡ A Oixtóg. Admiración, ou- x6¿ LENGFA GVARANJ. *5g mbaeporäng Túpalo q hermofoesDios! QvLtä, La mifma inter- jección de coía. grande, ö hermofa,&c P. ante • i 5 ^. Notadeílipko;.A- haihu , häiníipa , aamar, es breue. Fá.j/z. Pues d£ plural. Chahápá-,ea pues vamos ya, Peyápó quenSpá , ea pues hazedlo ya. Ahaicono pá,ya rne voy! Amano gui- túbopá , ya me eftoy mu- riendo, ola a muchos. Hvn- d acabar fe de todo punto. Tecobéopá- baerämey ibápe fio yy ©ha- bí , afiäretämeabé , la vida eterna no fe halla fin el cíe- Jo, y enel infierno. Chetri- baé pabí guítecóbo .l.che- mbaepabeteí guitec bo,he quedado muy pobre . A y á- - pímombá cheroga,he dado fin a mi caía. Ayapi mSmbá cherceo pochi, ya he dado al trafte con mi mala vi- da- 5 Ta > Pregunta* Ereyapo p&hazlo hecho f Ereyápó paeof>hizifte aquello? Che- pa ?fqy yo f. Pa%. Atorar , atollar. Apaa guítúpa.ibira pávme; eítoy atorado entre palos* Apaatuyupe,eftar atollado enlodo* opaapirá cangué cheyáceépe, atraueílarle la efpifla en la garganta. Amo- paangatü , hazer que ajufte bien. No päängatuí.nö vie- ne juño* Aropaa, atorarfe con ello , teniéndolo coníi- g opa* |íentes,Na päbe rugüäí he- coni,no cñan todos. Peyó- päbe, venid todos, Ybohi- ibó, ycancobápaebs peío- chcpránga Topómoecáyn gati},beí I,X*aracaé, venid a mi todos los caníados y trabajados, q yo os recrea- ré,dixoGhiülonueñro Se/* ñor. Paco. c.d. (pa) .ya.y.có, pronombre , ecce, Yayo, yatu^c.tcrminaeionjcier- to, lo miímo que,racó. fmg bota paco enerar i , ya yo vengo con defeodefto. ang baéríycrurépotápacó aiu, ya yo vengo con defeo de pedirlo. Aha paco herubo, ya voy con determinación detraerlo. Cherecóaícuc* 260 róg pota paco cherúfi -guí- ñem8mbeguabo,con deter- minación de dexar mi ma- la vidavengo a cófeíTarme. Yyucá pota paco ty ri ; vie- ne con animo de matarlo, ibapechehóce paco aíeco- acü, con efperanca de yr al cielo ayuno.rbápepehp po- ta pac^ che aíicmoñetpeS- rne,prcdicoos con deíeo de que vais al cielo. Chapacó añang^ guetame penderán á. potápacp pedererecó pcm bptabjbó , eldemonip os anda engañando con deíeo de lleiiarcs, Jeíu Chriftp jbape rlandererahápotá pa cpebapoguitúri, vínole^ íii Chrifío a licuarnos aj. cielo, Pafobd. Plántanos. Pa* cobáhyj plántanos chiqui- tos. Pacobárán, mimo, Paccbgrari yiayu , racimo maduro.Pacobai'jel árbol. Pacobárobjhpja, Pacobá rebiré .l.p.aeobáy potí , lo vltimo , la fípr de la paco- ba.Paecba ribápé^ cafcara del árbol de pac oba, Pächái. Harto , chepa- chai, eftoy harto. Añcmbo pa- I * *. ^sn^^^ n ^mr^r^^^^^^ ^^ i :©j 91! r< «í TESORO T>E LA paichaí, hartóme , caguire- hc,dc.yiao, ternbiu rehe, de comida, cherebcpachäi* idem. Fachá. r. H nrruradema* íiada.Chepachu eíloy muy harto.Pepachuri au ? pean- gaipabarí , eílais hartos de pecados . Ndapepachuri hu r&t churí oeramy pe.icooo an- igáipaba rí ,_ parece que no os hartáis de pecados, y. o, Ambopachurí , hartarlo, bo.hára. Aaembo pachur i , .yo me harto. Peparhur ima beramy Tupa- m-enga guí > ,ya parece que citáis hartos de oyr la palabra de Dios. Tachurl. Diminunuo de pacha. Paca, Pefcado conoci- do. Pa¿ c.d. pa. pregta.y.e. de compo(icion,y fe vfacó amo, correíponde a, auia de . A h á amo pac, au i a y o de yr?Naa haice amopíié^piies no auia yo de yr ? Tupota- ramo pae? pues aula de que- rer venir? Tupotárey y.ápu. räiiiopaé? como íi fuera me tira, que no quiete venir? ^Yiapoécatuhára rärnS pac? como íl fuera apto para ha- zerIo?Ycuer áramS. paé qd& r8puätey,como íi eiluuiera fano fe leuanta.Hcruhára- rämo pae? 110 huuo quien lo truxeííe. Tupa rehé che-» maendáa ey raofiopae^emo na' cherec'oni, de efía mane- ra eftuuiera yo , fino me a- cordára de Dios. -Mará la- mo pac? pues porque no. Ereupaé ? pues amasia de comer? .Pág* Conejo de la tie- rra. p.¡¿\ Deípertar .Chepág. mi deipertar^ o cfhrdef- pierto.y *o. Apág , yo def- pierto.ca. cara. Apág gui- ñe mSndííta , deípertar ef- pantado . Chequeracagui ápág, deípertar de vn pro- fundo fueho. Chequeräna ramigui apágberämigui- .c'&nä., parece que he^fal ido devn profundo íueüo. A- moxttbág , defpertarlo. A- pág ací , deípertar con pe- 7j«u Apagori ycó guitena, he defpcrtadoguftoío.Yya- picapag ymbaé, incorregi- ble. Nañrrnboapi capag pe ' 'tarií,eítoy determieado de nc &9»éfr¿l!sM!i/M LENGFA GrARANL ¿6 1 nö dar oídos a coía nin- guna. AtSpíraiM motn- bag, despierto en mi ela- mor de Diös. Teco maran- gatu pem&nbag, deípertad la virtud, pepagque pequa- pa teco marangatu upé, ef- tad^alerta para la virtud. Penoiríomhag teco maran- gatuupé pehSm8mquyrey- quepequápa, excitaos'en la virtud. Pefigmoquyreyte- cómaraagatú rehé peñg- mSmbáca. idera, Aropág cheangaipágágúe , dormir en pecado. PA, Padre,es palabra de refpeto, y con ella nombra a fus viejos, hecñizeros , y gente graue,correíponde a (haí)madre. Pal abaré 5 Pa- dre Sacerdote. Paygiiacú, Obifpo,Prelado. ^i.Golgar.i'birá racang ?ai ramo ayeó , eftuue col • gado de vn gajo.l.anemo ie'mbai ibiragui.idem . ibi- •aíyarucu aba mSdáraom- )opÄi , cuelga la ¡uñida a os ladrones . Nambí p-ií, ^rallos . Ore ren'embaí 'pe orecutí póbo.arrojamo ios al agua de lo alto. Cu- pépai, lo que cuelga por h s efpaldas de plumas , o co- fas con que fe engalanan. Tetobápaí , cabellos que -dexan crecer fobre el rof. tro ,1a coleta. Vide. Re- ne. \ ?A. Redaño. Chepaí,mi redaño. Ambopak óhébae yñvbSmo , hizele íalir las trp as de vn flecha jo.Ypai- gne anShe , íaquele las en- trañas.Chepaí opa hcú ce- bo! , roenme las entrarlas las lombrices. Pal j-äwoí.Dizen al abue lo,y a los viejos. Patrubí. DizenaItio,y a los viejos. Paye. Hechizero. Aba- pale, Indio hechizero. Pa- iehá , hechizeria , hechizo. Paíe pipé omäno, murió de hechizos . Añ' ?: mbopa\é, hazerfe hechizero. Puyepo roci?näbára 7 hechizero chu pador. Paye poropichi ha- rá , hechizero refregador. Ambopaiéog, quitarle el fer^depaye. Niné'mbo pa- y éí potári, no quiere dexar fus he^chíZemsXuííäpaíe. i.cuñambayé , hechizera. Vvv Aba- v*W iffcT í*7^ • s^/w' ^y -^ » B5 - ^^ " ^-^ ^ - ■» --• ^^ TESORO DE LA Abápaye ötupichuaraí om boeharaoiooguer&có, tie- ne el hechizero por fu maef tro a fu familiar. Vide. Tu pichua. P'xmt. c.d.píu pregunta, amí", quien , de pretérito. Abapämy-oiquie?quren en- tró? Abapamí' oy ápo?quien lo hizo? ••Tat& rn. J jarfambiM*. ripofa. Panlcv. CeOo. Itecibe, re. Cherepanäcv, mi ceño, he. gu, panäcuagk, medio cello en que las Indias trae cofas de las chácaras. Pan". Defdicha, deíúen « tura , foy defdichado , foy defgraciado.y.o. Nache- panemi, foy ventürofo, co- gí algo,o traigo algo. Che- pan" guitecóbo , andodef- graciado.Cheplrá pane,foi defgraciado en la pefca. Checcó pane 1 ,.. foy defgra- ciado en la ca$a.Chémo pa ne ahe,ganome en ventura, y no me dio nada. Amopa- n Vexefe fin parte.m8.ha- ra,haba. Aba mane manS- .mbaújlndio inutil,para po- co, vil, íuzio , hediondo. Eren emomañ embaiste ha* zes defuenturadOjVÍl 9 fuzio, apocado. Nipancmí íbirá eírari , no ay, palo que.no tenga abejera.Nomopane- mi ara angaipá apoeym, to- dos los días peca.Peteí" ara ñoamSpanechesnifia ren- dueyrno , folo vn dia dexe de oyr MiíTa. PemopSne- que peteí'aubé ara amope- angaipa eym8,dexad fiquie* ra de pecar vn dia. Eirapa-v ne, Mercurio eílrella. tpa* ne,riofinpeícado.. Abápa- ne,hombre fin ventura. Ara pane, dia aziago. c fon !&4^^¿aftM*rt/a36 LBNGVA GVXRAKL 262 fon contables, ni fe ha con- tado. Ay papá ché qöä re- ne, contar por Jos dedos. AypapátucSmbó quitaré. hé,contar por ñudos.. Ay- papá catú yyabiMbeyrnä, contarlo todo fin errar. Y- papapfra ebocoí ereuteí' se, mira que cita contado, no 10 comas. Agtiahupapá, contar endechas. Ayaheó papá , llorar contando colas . Ypapá (juaabey ndaypápári , no los conté, por no faber contar. Ore- £apá, nos contaron. Nda ara papá quaábj,no fe con- tar los días. Eypapáchcbe aderecó ,dame cuenta de tu vida. Vipn. Saltar,falpicar,to par vno, y dexar otro. A- m papa -ymSmbegúabo, Jtearalgo, r dexar alal- ias cofas por contar. AiíiS - >apa arete MiíTarendube^ n8,nooyr Miíla algunas ;ieftas. Chem-8 päpl' ahS, (exorne en b!anco,faltome. !Wap2 cufiS guitecóbo, ■ndo muy traüieffo con mu ¡eres, ño mSpapa amo yme n ga, dará vnos, y no ao- ros. s PapL Dízen- los níriós a fus padres, idemquod, pá^ pá. 1 ¿ .¿Para. Mar. Para ambo- ipiri , en la otra parte del mar. Para" , agua del mar. Para ambcipira,ia otra par te del mar. Para amboipi- riguara , cofas de la otra vanda del mar. Paráem- beSf.l.rembei, orilla/coíla. Paraembei rupi^por la cof, ta del mar.Paraguacu.mar grande. Para ai pjf eté,'goI- fo.Parapó, lo que contiene el mar. Paraporaritequa- ra,marifcador. Parana,di- zen a algunos riosgrandes, parientes del mar. Paraapi tepe ygaratiyá ndicatul,en ei golfo no fe puede tomar puerto. íopacatú reroyeoí bábamS para , al mar fe re- cogen todos los rios. Para otuí eyme oico fopacatu rirúramS-yepé , aunque es feno de todos los rios el mar, noredüdaj opacará pa rápeoá,caé todas las aguas en el mar.Pará guicuerehe íopacatú omoríaní'oyeecó rób a rucábo,bueIue amar- gas las aguas el mar. Vw,2 P4- i 9 i te •-•ar i»w <«■««■ SFSFSSk^Sp^SSS^SS .■» .J^ *-9-—. TESORO "DE LA Pard.K Variedad. Aó- pará, veftido de colores. Mbaeiopárá arecó > tengo colas varias.Abápárá,hom bre houero pintado. Abá- oíopárámS heconf, eñan mezclados los hombres. ñWé íopará, varios razona- mientos , varias razones. Nachc ñee íopar á par á gui tecóbo rugüaí,no tengo di-- ueríos pareceres, 6 muchas palabras. Teco topar ala- rias íétas , y modesde vi- uir.Omboippáráaheoñeea- s\a chébe cheyña ndubey-- nio, varias cofas dixo fin q yo lo entendieíTe. Moríin- düíopárá, varias nueuas. ámbcíopáráabá curia re- hé,mezclar hombres y mu geres . Oñlmboiopár a oio ehe, mezclerfe vnos con o- tros.Ambojopáráyguabo, comer de varios manjares. Ymärangatüiopárá ah?,fu laño a vezes es bueno , y a vezes no. Chequirey para- peí,efluue entre dos aguas. YnStey hecó Íopará 5 el flo- xo es vario en íüs cofas. Tupa guemimoHangüejo- par apipé oñembokhú nan debe , defeubrefenos Dios en las diuerfas obras que hizo.Coibipeoioparápárá oí'na teco on teco act rehe, eílan mezclados contentos y trabajos en efía vida. Amombárá > entrefacar , ó poner. Amombárá yyapó- bo,entremeter obras, Ore- mSmbárá orererahábo,en • trefaconos,y licuónos. Am bopárá yquatiábo , pintar cié varios colores. Cheaty - mbára,foy entrecano. Ca- bayupará,cauallo de vanos colores. Parabog. cd.pará. y.og. efeoger .A vpárabog,yo ef; cojo, ca.cára. A y par abo rabóg guítecóbo , ando c| cogiendo.Kdaei cherecora y par aboca rang?,aun no he elegido efíado. Ndaipara- bógquaábi, no fe efeoger, Avparabó cjuaá .l.av quaa yparabogjfe efeoger, y ha- zer elección. Ay paráWg* mbae oñSporcmo ymoí'nä, efeoger poniendo cada co fa aparte, áj-apápápe Tups íunde par abone ymäran gatu oyopor emo ymo i n debone , el dia del juizi< noí LEKGVA GFARANL n os ha de coger Dios po- niendo los buenos aparte. Yparábog pira oacátuáco- tüfomoíinejpondra a los bue; nosaíiidieftra. Paracau. Papagayo, Paragu&x.d-jp&x á,varie- dad.y.Guag*engalanar,co- roña de plumas. Paragua?, rio de coronas dizé al rio de.Paraguay.Paraguaigua~ ra, los del Paraguay. Am- boparagua^ hazer coronas afsí , . y ponerlas , darlas a otros , coronar. Afíemo acäng paragfia .1. afiembo paragüarv .l.auemSngi 1 pa- ragua cherehe , coronarfe de plumas. Paraguaquare- potkyreheguara, corona de plata. Abáyparaguabae, coronado. PMVa. Ruido, bullicio. Cheparara'guitecóbo , an- do trasegando, apercibien dome. y. o. Ainopar a ra, ha- zer ruido. Ambo parara ígára, varar canoas. Anee pararägí; hablar velozme- te, Yííee'par^rängatüaM^ rá, quefoien dcfparpaja fu- laño. AñemBecó paríírägui- - tecóbo, ando hecho trafal- mejas. Tarañ'.TLs gurbia de hie- rro , y los dientes de capí - bara que les íirua de cuchi - lio , ö de otro animal que fírue deíTo. Paratura, Enhieflo, gra- ué, Anemboparaturá ama- na gui, pongome tieíío de- baxo de algo por huyr la liuuia . AHembcparaturá Mbiareiipe , entoaarfe en prefencia de muchos , po- nerfe grane, tieííb. Hyndó pugut'aheoñembó paratu- ra au au oyeóbo rá, ha vif- to como fe. entona fula- no^. Pare ha. Correo, menfa* gero. Cheparehá amondó ychupé,embiele mícorreó,' , meníäjero. Qpareháramo chemSndó , mbiámonSon- ga,embiome por íu correo ajuntar la gente. Cheñee parehá amondó , ernbk le vn recado. Earehá íoaqi li- cué quicüeri amondó , em- bié varios meníajeros. Pa- rehárér^los q fueren rner.- fajeros. Tur aoparéhára.S. Gabriel ombou Señora ían ta Maria upé, embio Dios vn '¿>,r¿ r *r&\*¿> ^» ' ^» S ~. TESORO DE LA w. vn meníagero^q fue ían Ga bri'el a nueflra Señora. Che Hee parehá arecó>tengo pa- labras exortatiuas." Amon- dócneparehá ychupé gua- ryní quaíta, embiele a com bidar para la guerra. Pari. car co en que cae el pefcado.Paripop'í ecaca ca ¿ffoao&S ocfrirjgí pira * íi los lados del par i fon ra- jos, fe fale el pefcado. Parí r ar ü ane y m-S plr ando ár i ,no caepeícado fino ay .quien -guarde el parí. 1 Parí: Gogera. Cheparí eíloy co ; ;0. y. o. Yparí'bae, el cojo. Ámboparí^hazerle •cojo.nio.hára. Patagui.Msiem-o de pa. ja para los vaíbs,y kgauia del nauio. 3Vv\ Medio entre dos, intérnalo, ñu paü, islas de * monte en campo. ípivjisla en el rio. Gaá pav , isla de monte. Ocapíterujupav, la capacidad de la placa. Capiípa^m?, ent rejas pa- jas, ó yeruas.Caápaundiba, islas de montes. Orepav'me marandecó nditibi , noay riñas entre noíötros. Am8- pav,hazer intérnalos. Amo paíí arete Miíía rendupa, a vezes oygo MiíTalas ficf- tas. NamopaSí arete MiíTa rendubeymo. no falto las fieítasa MiíTa. Femaenduá paüeyme Tupärehe , acor- daos de Dios ccntinuamen te. Ndaha-ihupaul Tupa, continúamete amo a Dios, Afquie paupa\r, entroja ve- zes . A niopaíipauy oía, com- pafíar* P. mié E* Pí.Nbta de fegimdaper- foiaadeplural.Peyucá,ma- tais,y matad,etiam es acgg fatiuo, os matan. Penenoi,, os llaman, pcndehc .1. pen- dí, por vofotros , pehegui, devoíbtros. Pe, Pofpoíicion de quie- tud, y mouimiento. ibápe yhóni,fue al cielo.ibapebé, nafta en el cielo, ibípe he- cóny , efta en el fuelo , ü le llega pronunciación nari- gal,haze. rae. vt, arlar eta- ms,én el infierno. » Pé. Aduerbio local,alla, pé-tut, allaefta. Pépehíni, alia LENGFÁ GFARANL alia eftä lexos .pegui, defdé alia. **? Pregunta. Abápe Tupa ? quien es Dios?Ma- niope hynyMonde eftá?y e-s fíempfebreue. IV. Al fin del verbo ha- ze ablatiuo abfoíuto con la negación. Nachehó'pótá- peí, no queriendo yr. Che- hopotarey pei,oh ó ; no que- riendo yo yr fe rue.Chehó- potarey peí chereráhá,no queriendo yo me lleuó. A y pó nda cheepeí ,no dizien- doyoeíío. Pe. Pronombre, veftér^C tmi. Pembae , vue fitas co- fas. Y íi los verbos tienen b.t.r.defpues de(pe)tomá, ae.vt penduba, vueáro pa- ire. PeneñSí, os llaman. Penderahá,os ileuan. Pe Lo rnifmo que.reñé, c wemMngatu hagú-pe, ihá ibápene , por auer<íido )uenoyré al cielo. Gh^re^ íoi hag jkpecay ti,por aticr- ne llamado vengo. Che lupa moyrohagucpe arn- >o aci*, duelome de auer o- endido a Dios, i olí hagiie K ndi Tupa rári, por auer beuido agua no comulgo. 3 Pé. Calor, calentar del fuego, y Sol. Quaracíche- pejcalientamcel Soí.Ayé- pee, yo me caliento. Ahá- gui yépeégüabojvoymea calentar. Ayepee güitena, eftoyme calentando. Ta- taypipeaicó guiyepeegüa- bo^efloyme calentando al fuego. Quaracipe ayepeé. calientome al Sol. Ayé'cu- pépé , calentarfe las efpal- . das. Ayépopéycalentarfe las manos. Oporópopé ta- ta , calienta el Riego. Ope quarac?,, calienta, el Sol;. GhepcacYquara|i ; abrafa- me el Sol. Ndä quarací peí,no calienta el Sol.Opc catít quaracji , calienta bié el Solj.EiopétatápéjCa^ lientalo alfuego. •itíi Alumbrar. Aheca- pé.alumbrarlecChere^apé epé.l.ehecapechébe, abm^ brame (cito para que yo lo vea. )Tándé-.re$ápéTSpä' nderecorá' ndéyparabccá- guama, Dios te alumbre para que cícojas el modo de vida que- has de tener ! Ahe japc cotí, alumbrar t\ apo. ^¿Wyjjf.lrf ?3^ r ?i ,5? ¡I i I I I i n N Á TESORO DE LA apofento. Ndahe^apei co- tí,üO-alumbro ^ apoíento. Nlorerecapeiquaracioce ngatá. eyríia , no nos alum- bra el Sol por -eítar cubier- to. Tatäañäreta'me guára poroapí ai aí yépé > haéte ndaporoe^a pci , el fuego del infierno aunque ábrala, no alumbra, i o Pe. Camino /recibe (re) Cherapé, mi camíno.h.gu- pé abaí , camino difículto- fo.Pe aci , camino breue, coto. Cherapé acigígui- tecóbo, no voy lexos. Pea* ba'f rupí guitübo, he traído muy maícamino.Vbag rapé vyabaí íbí mbaerí tequá- raupé , el camino del cíe- lo es difícil a los que buf- can las cofas del fuelo.Ndi yabaíbi éte Tupa rehe te- quá rupé, pero no es difícil a los que íiruen a Dios. Pe aiai,ca.mino muy malo. Pe ar>i eli .1. apigueíi , camino cueftaaabxo.Pe atahaiiba, caminotrillado.Pc atürey, camino largo. Pecatupirí. 1. pcíbiae? , llano, Peatú amo paé, largo. Pe<¿uc>, de altibaxos. Pe eyme hera, vn poco apartado del cá- mino.Peeiipába.l.pegueii- pába, camino quebaxaal rio. Pe gueyípápe , puerto del rio.Peguac;u .1; pe ypí- guacu, ancho. Peíapóapó, camino pantanofo. Pe íbí. l.peaquíchá, camino dere- cho.Peíbía,camino de cuef tas.Peibía ef ,llano.Naíbia ndí bi perupí , no ay cueftás -por elcatnino.Peíbia'atia- tí.l.&itibíti, cimino de .cueñas.Peíb¥qiiabíquá,de hoyos. Pe ibiráyeré recó- hatíba,carretero.Pe íbípé bípc.de hoyancos. Peíl , camino íuzio , tri- llado, Real. Amboíí chera- pé. Lambo peíkherapé, vio mi camino. Ndiííbeí hapc, -no es vfado va fu camino. Pcíígué rupíahá , voy por camino trillado. Tahí am- bo?! guape , las hormigas freáuentan fu camino. Che rape mboíihara ndipóri, no tengo quien me vifite. -Orlemboíi cherapé yrriboii hareymamo , hafe cerrado mi camino por no aüerquié lofrequcnte. i rapé ymboíicatu yepi, fiem- 4fe= borbolla al camino que per di. Pe teco marangatú rehc peyeapequabog haguepeí, peyebique peábo , bolued al camino que desafíes de la vir tud.íbapeguára rapé- gui peyeapequabog mié, no dexeis el camino del cielo, LENGUA OVARAN!. 26 / íicmpre el camino del agua perdí el camino, Peche vea t$ muy trillado. Pei'pi'cSi,. pequabo haguepeí guia- camino que fe aparta. Pei- pimyrí;l.peipigua(gúey,ca- miao angoílo. Peitati', pe- dregoíb. Peyaó yaog,diui- (ion de caminos. Pe yeupí, cuefta arriba. Peyeceá ha- ba, junta de caminos .íbag- rapéjiipi'ndi prí .1. ypiey- yii'p^el camino del cielo es alprincipioangoño.Ycuá- pe ypi guacu , en el medio no,folo el pecado nos apar es ancho. Yylpipe ypi ma- fa del camino. Ayeape rán- rängatu ete , al fin es muy gué pequabo, he dexado el incho.Pe mirí;fenda.Peñe- camino que auia de lleuar. cundacá ndacá , caminos :Chem'o ape pangué pequa- atraueíTados. ^,§tó n ifV^íft^ís^ . Pependuá, íalir al cami- po- ner camino . Apé hechag i guyt enä-nder vmoangá) ef- toy atalayando al camino efperandóte.Oyeog pé,ce- rrpíe ti .camino. Ndapé- ber, ya no ay camino. Nda : bapérmVno he pueño ca- mino. Nd& hapeboñangi* no he hecho camino, j -^ EenemeengCj camino q primero fe- ofrece.. Peñe- meengé ruplayu , vine por el primer camino que fe me ofreció. Yñangaipáhae ndoíparabó quaabi guape catür^má , Pétetyro ñe- meehgebae tupí oatá, los malos por el primer cami- no que fe les ofrece fe arro jan fin elección. Peyéape- quáboghamo añangarí'ni, - efta el demonio poreííor- uo en el caminoVBäbe che- rapé cuc , yanofecurfami camino. / " Ahapecog pe , frequeñ- tar el camino.Tfipa ograpé que pehapecog, frequentad el camino de lalgleíia.Nda hapecog hábi tecómaran- gatu rapc,no es frequenta- do el camino de la vir- tud. i Pe. Inftrumental, idem quod,pipé,chepópe ayuci, mátelo con la mano. Huí - pe ayucá> mátelo con fle- cha. a . quebré. ifpcmfpemf¡cíla muy que- brado. Añemgpcj ladearte laziendoladoaotrü. Pe. Eíquinas de tabla, 3icdra,&c* Y:ápé , piedra ifqui nada. A mop h yx á, ha- ser eíquina a la piedra.jfbi- :ap'!-',palo efquinado. íbírá pépe,efquina de tab!a,y ta- bla eíquinada. ibirá pepe, palo eíquinado , y aísi lla- man a vn árbol. l íxn\ äpé pe- pe,eíquinas de tablas. A rr.8 pr'pengatú íbirapé, facar bien las eíquinas de las ta- blas. OpcmS amo? ftrfra- pe , poner de eíquina la ta- bla. Cpemotd.cpdeeí- quina.. üpenio hoá,cayó de eíquina, i $ F'h Calcara de árbol, poililla.fr irápecué, corte- ja ce árbol. A ipeög abirá, defcaicarar.ca.cara". Ñdai- pcogi¥biri,no ío defeorte- ' zé. Nd'i peog'cabi, no fe ha defeafcaraco. jpe}á, eíta pegada la cafcara. ipetai.l. íbirapétai, canela. Cheaí- pecuéra.l.yaü pecuera,pof tilla.Aycpeog 3 quitaríelas j&ftílali 1 6 Pívb.Cofa llana, y cha- ta, ibarap-é; palo chato,ta- bla.íbirapc bucújtabla áh- cha.Ypebacccíachata.ibn pepucú,gran llanura. Am- bopé, hazer chato, tablas, &c. Añemombé ce ó upe guihóbo , entrar agachado a la caca. AmS'mbé.aplaf- Xxx z tar. TESORO DE LA fej I tar.bo-,haraíAmombcynä cäng , . aplalialle la cabera, Añernonibé,agacharfe.ché mo n ? :m8mbé,hizome aga- char. Coníerua el Pe,quan- do no le íiruenarigal , vt. patet. Amombé , aplaftar, agachar .C herecó-pe-beí,ef- toy hambriento.. Qyopcbo.. y hóny,van en ringlera. \ Tea. Apartamiento,def- tierro. Chepea ', me apar- tan, 'y. o. Aypeájo lo apar- to.bo.ha.va. Ayepeáangai- pábagui , apartóme del pe- cado. Aye pea yehugui , a- partome del; ibiraiyarü- cíi aba mímdara tabagúi oypeá, la jufticiadeftierra los ladrones. Señora íanta. María co orepeiqüabirc; ehecha ucáangi nde mem- bfra Iefus ndene ! por era prcbe. SeKora.fanta Ma- ría déípues defte deftierro mueftranos a Icfus fruto de tu vientre. Pe yepeá mburu chehegui chejúrer mbi po/ tipochicuera, ana- ' rátápe peíeoita apframey rer8 8cañga 5 heyl.X.N.Y. turamofíanderecó pabe re he porändu hä|üämäne > di : ra Iefu Chriílo quando ven ga a juzgar, apartaos de mi Padre al fuego eterno. Y- peá pí x amo. - ñab? be coíbi pipé yaicobcpe , hemos de viuir en eíía vida como de: terrados.Coñandepeáha- tipe te<^a ibó hape yacóbo'. bé chaucangeru runde r| tagua ibapeguárarehe.mií tras. viuj.mps.en eñe fffií rro , fufpiremos por el cie- lo nueftra patria. ■ Ypc-api ramo yaycóramobe cotbr pe tihañemombatá irfmi teco pfraguiyeí, pipé tec< orí ibápe guara rehé,miei tras eftamos defterrado en eña vidamo dexemos | deíear con toda diligencí; ]|bienauenturada del cié te; P^Jndigeftion. Vide "Apebú. j Paca. Abertura. Aipeca abrir,y de florare Virginé Aipeca cunX, corrompe virgen, Áipecá yyaú^abrí poftenia.ibitúogoipecá,e viento apartólas texas , i pajas de la caía. Aipípaí mbecá, abrir por lasen írepiernas. Ayéyurupeca abrí m ^Jtfr i^it&iZ&Ú&M&MM LENGFA GFARANL 267 abrir la boca. Ayurú peca, abrirle la boca. Teco. g. Frequentar.V. Apecó. P|ce.m.P^? f m.Peda. c^.Ytápe$e,ped.a$o de pie dra. A© pecje, pedazo de.ro, pa.Mbuyapép'e^e, pedazo de 1 pan. Ypehe cheróga , he acabado vn pedazo de mi cafa. ñápele , tiefto. Ñipe- hemy mbiá pquapa , efta la gente junta , 6 ay mucha., gente, Nipehemy tembiíi, ay; mucha comida^y efta vx<~ ta6la.,Yíapec2yguábo, co- meram^diomafcar, Ypó pehí yyäpo.bo,dexar a me- dio ha?:er la cofa.Maendua , pehc , remmicencia. Che- "maenjui pehe, tengo remi \ nicencia,. Pecenguerí', vn pedacjillo. Pepia -pt'cjemo pehaihu teco marungatu, „ no'amais de veras la vir- tud. Chereca pehe, no veo bien.Cheyurúpehejymom- beguabo /;d'ezír íin que íe entiendajcomiendolas pa- - 'labras, Áquepece,medio- dormirfe , y defpertar al mejor fueno. Anfmj>mbeii ¡j pejejcallar pecados ¿Pehe pehe mol pemíuangatu, no ibis buenos del todo, Hof- tia pece'ngue nabo-pipé' ti X¿ gvieteboí oí* en cada pe- dazo de La Hofia efta en- teroChrifto nueftro Señor. . Hoftia pe^enguc Rengue raiti^)í J pé nipe^engué cen- gueri 1. X. reté gueteboí- bcíbo oí cobo yp.ec^ngueri' níib p pipé , aunque . de la Hoftia fe hagan muchos pedacitos , no por ello efta' en pedamos el; cuerpo de Chriíto .-, antes, en; cada pö- dacito efta todo entero. P a cerno Tupa recé: rerobiá : ndicatui,creer las cofas de Dios a pedamos no es bue- no , creer.vno , y dexar de creer otro ~ Peceá, Partir , hazer pe- dacos. bo. hára.Aipe$eá ceá,defpedacar. Amope^e» - idem, Paiabaré Hoftia oi- peceárämo yepé , ndoi pe- jeaíI.X.N.Y.rétejypejeni guenabo pipé guetéboeí'; aunque; el Sacerdote parte la Hoftia* no parte d cuer- po de Chriftbj porque eftä entero en cada pedazo, Hoftia ypejeorämo ndae- ro« ■ 1 ■ TESORO royaíoíeeté pecSS Tfigäf, aunque fe parte la Hoítia,, no por eííb fe parte el cuer po de CHrifto. Mbuyapc tynguc note oficpe cea o- rVmboiáóca , los acciden- tes folamente fe druiden. Pefentá. c. d.pe'ce, peda- c¿o. Yheíá, muchos, hazer muchos pedac^os.Amope- cent£,hazerlo pedacos. E- ■mopecentá yrnaemäjhazer pedamos, y repartir. Ptcéo jLo miímo que,pe- ceá, partir. Aipeceo,yo parto.&c. Pee. Vofoí ros, pronom- bre. Pee amo, alguno de vofotros. Peeme,para vof- otros. Pehegui , de vofo- tros. Ñapee ruguai ahe,no es vueftro pariente eñe. Pe engata ah?, eíte es vuef- * tro pariéte. Peengatu,vof- otros íi. Pe? ti, ola vofo- tros. Peeíi8i'pecuparae. ? ef- tais folos vofotros? Pseme hae tíyola a vofotros digo. Ñapee rugwal, no foys vof- otros. Pee tamo, ojala fue- rades vofotros. Pehengué. PedajO.Vidc. Pece, DE LA WPeu Ablatiuo abfolutor V.Pe.n.5. Pei.r. c.d.Pe.fuperficie.' y.í.quitar,barrer,refregar. Aypeí checotí, barro mi apofento. Ay tí pe/, quitar la baífura. Tipeí haguéi á, barreduras. Y yi ti peí piré, lugar barrido , y barredu- ras . A y peí ah'c mbar igiii a- gu! , quitarle los moíqui- tos . C hepeíep é cheapatu- bi quítame el poluo.Oroi- pcí lepe ndoi potar i , aun- que te refriego , 00 quiere quitarfe. .Nclípeihabi che- jcorj, .noeíla mi agpícnfQ Barrido., Ndi fú hári^no ai $men barra. Ppneang peí penemGmbeguabo, limpiad vueftras almas con la coa- fe fs ion* P^.cd.Pe.calor.y.yu,' tibio . S .foplar .A y pe y ú^y o foplo.bo.hára.Yépeyü Jhá, ba,abanillo.Peteí'peyü pi- pe note aytine,de vn foplo lo derribaré. ChepeyM,fo- plome. Chepeyá catú íbi- tu,refrefcame -cl.ayre.Ndo poro peyucatuí ilktu, no refreíca el viento, Ayépe- y¿ guinf mbo roíbo, hadó- me a»^WWi&wi^*fltf¿Bdíé LENGFA GFARANL z6$ me ayre. Tatápeyuhá re- requára , el queííiena los íírellcs. Tata peyuhá, fue- lles. Tatápeyuhá itá,el ar- maron de los fuelles. Ta- tapeyuhá pu guerup/ íbitú $emi,pot la rotura fe falen los fuelles. Vide. Pi tu. nu- mero i, Pembi. jar£o. Vide. Pe» num.12. Ptng. Sobrinos de la mugcr, hijos de íus herma- nos. Cheptng, mi fobrino. Pcngati '---y dizc la hembra a_ la muger de fu íbbrino , hi- jo dé fus hermanos varo- Bes. Paw$r%. Choquezuela /*de la rodilla. Peñeu Ea vofotros. Pe- neí' pey ápó,ea hazedlo. Pe neí' quero, ea ya vofotros. Peneíque tótá. idem. Pe- ñeí"chccu,ea eftemos,íalu- * tacion del que, fe va* Peneí' mburu , ea ya vofotros con la Eli Id i c ion. Peñeí'angá, ea por vida vuefíra. Pene? pá, ea ya vofotros. Peñeí* chana pa>ea vamos ya. Peny ./. openv. (2 oía íb- brefaliente de la fupeifirie.-, Chepenv , tengo berdugo- nes. Mabariguí chemSpe- nv, los mofquitos me cau- ían ronchas. Amo pen™ ynu pam8, hizele verdugones con los acotes. A ñipen v guiñe cyínä , rafeándome me he hecho ronchas, rpe- nvguacú. .1. íapenvgua^u, olaje grande. íapenv myrí; olaje pequeño, zapen vona- pymí ígára, anegó el olaje la canoa. iyñapenungatu> haze mucho olaje. Yñape- ntTmbig r , eeífän las olas. Ndei. íapenv pígi range, aun no ceílam íapenv penír note , eña algo turbado cB no. Ynapenvñv, ondeafe la paja del campo. Abati 3 mvrí'ibi'tu omoapenv , el trigo fe ondea con el vien- to . C he á-y¿ apen %, me n ean- feme los cabellos. Oápe- n^mo oñaohóho , va cor- riendo tendidos los cabe- Hos.Omonapenmítá che róga, hame deícompueílo el viento mi cafa. Pepe. Acullá. Vide. Pe. num.3. Ttpe. Efquina.Yide.Pe. num.L4» Mi- v*W i*7?T <*7^" ^ 3 r^ S ^^^T^*^mr'^^^ m T^T^T'^ ^^^^ TESORO DE LA Pepeg. Batir las alas. Opeg vrugwacu ocapucai- ta,bate el galio las alas pa- ra cantar. Apepeg guiatá- bo,ando como pato. Ope- peg vrubticoórehé , rebo- Ictean los cuernos por la carne. Opepeg mbiá oquá- pa guembiá rehé , anda la do. Aypepí cheyi*bá a¿, arremangarfe el braceo. * Pepu Combite, og pejpi, combite que hazen a los que ayudan a hazer 'la-cafa. Pepiguacú,gran corribfte. A ipepyrv, hazer combite. Ambo' pepí chemendára, hazer combite a fu caía- gente a la rebatiña por la miento.Chepepira recabo prefa qué ha cogido. Vru- aycó, ando embufca de que bu coón-mariopepeg oqul hazer combite. Tupa otíh pañáb'be, eguy ramí'abé mbo pepi nandébe , guoó añangä opepeg angaipabi- hoú veábo , hazenos Dios yáraVehe , aísi como los combite con fu carne. Pepí cueruosandá fofteitos por la carne podrida , afsi los demonios por el peca- dor. ■ Pep?. E (carnadura de pef- cado.V.PfrM.' Pepí. R2gacar,älcar.ÄÍ- pépi cheaó, leuantar la ro- pa. íbVtu og oipepí,leuanta el viento la paja de la cafa. Sfbir.á ombopepí cheaó, el palo me leuanta la ropa. Emboyépepí veá ndeinü- pa hägiiäma , haz que fe al- ce la ropa para que le cafti- gues.Eypepí ndeaó tuyupi- pé yíí aguí .1. toñemboii oñervjhizofe combite. Pe- p'í íbápe guara noíieruíri api rey m a , í In fin per feuer a el combite celeftial. "Pcpi . Torcer . Ayapepi íbi tá,torcer lavara.Amboyé pepí hete , retorcerle el cuerpo. A yeyibá pepi,tor- cime el braco.Oyepepí oí- m,eftator cido. A ipepí i'ga- picuytá , torcerla pala el que gouierna. ; Aipepírá .1. aipepi mboí.I. aipepiog .1. aipepi apengog, deftorcer- lo.Aipepi chepia nderaíhu bagui, apartóme de tua- mor. Ayápepi Tupa flan- Sime, alca la ropa por el lo- dequaitába , no he cumpli- do B^^t^^^WitóiRfiW-4 LENGFA OFAUANL 2 g 9 do los ttun4^aijp^i5Qs.drai^ nos . Aipepi teco roírariga- tu,no trato de virtud.Che- oqualtaguera oyapep/teí; no cumplió lo que le man- dé. CheremvmboFá raoyá- pepi>o hizo mi gufto. Aya pepaf cherapé ranguéra, tor ci el camino que auia de He uar. ibagbiara peyapepi inac, nodexeis el camino del cíelo. Afiaretlbiára te :ó plTraguiyéi p'ljpc peyá pe pique peycóbo, mirad que :on toda diligencia os apar teis del camino del inJSer- ao. Peyapepnmeque Tu- ^rn^nboehá rehé pe» íembocbo yepí, no dexeis le rezar el Rofario. P^r.Racr. Aipepi-mba capirera, defcarnar el cuc- •o. Ypepyniagucra, raedu- ras. Aipepí'chtrecá che- ifl$a3mbeu ha-üama , ha- ser examen de la condena íiä.Cherecö aogavpäba ai- )epí' heyabojde raiz he de- jado mi mala vida. Péyper >i'eymlm3pendecó angai- >aba, hcñSÍ ycbrne, íino Jüitais de raíz tas vicios >olueran a brptar.Pepiape guá angaipáiraä-í' y épé pe> ixi8rn8h£ yñapépyngatúbo, limpiad el coraron aun de vicios pequeños. Opía ara ' mCí ac;é guecóaícuérape- ; pí'ndicatui, quitarlos vi- ( cios -íuperficialmente , no es bueno. Oñepepyndet*? Tupá'gracia a ce angagu¿ acéangaiparamS, borrafe totalmente la gracia con el pccado.V.Py.n.4. ¿cjgfäi. Alasdeaue,bor- W¿ ? e q^lquiera cofa. Guija pepo, alas de aue. Güira pepócáng , huellos dejas alas.Gitfrápepócang ípi, el principio del-huefíb del»la.Guirapepqcangre- r nybanga^cododelala. Pe- Ppipi', encuentro del jjju íeporobrcangué.loratr fizodelaplumadondecíi tan los pelos. .Pepórobjf cangipicue , canon par* eícnbir. Ypepó quír/cj vruguacu ra?, ya le fale el canon al poílo.f ígapepé, bordo de canoa, Membé- 5epo,bor4o de plato. Che- >epo ári, hanfemequitaáo los bríos, porqueras falto ' el arnrao que; tenia, gcc. >«? r-Tí Tr^ a r^^STrrrr» ju. - a* ^ * 1^— - .^v.^-¿ — sp TESORO t>B^LÁ Mocoi 1 peponuneá yaree'6 ¥bape : nandébebe- hagöa, Tupa raiKújMndera picha raihú abé , tenemos dos alas para el cielo el amor de Dios, y el del próximo* Opepó yrungué- penfraftio oye acarar* guiráhóábo , íi al paxaro fe le quiebra vna ála,tuego cae en tierra. I Pepa. A4as,brac_aletes pa- ra lleuat'- cargas actieftas. Ambopépu chebohíítába^ poner.bra^fö'a lacarglu ^ppfemfuyjoi , fon éfíöi brazales pandes; Cheyá aftio^ ypepú^pongo braja- ks a mi medida. ■I : Peré-tb'Jrferebl. Serial , 6 rttäfocha dé far na. Nachepe- ré&Jynb tengo feriales. Aya póípéré f> ¿tebí éherembia- ^ó'ihagO'ítti-obraá peda- ^b^ r 4:a manchas. Nambo perébi cherembiapó-, con- tiriuómi obra.Cherací pe- :ré pereb , de qüando en quandoéítóy enfermo. Ace aó perecué -yuquíVi píp© yyéhrgíríungara&9fi&^e- äng peVecué teca ípípc y ye higij afskomo con lexia fe quitan í®§ mäfecfiä^ *de k ropaVáifsi te- del aTma con las lagÄmás. Añemombeú pers-peréb, callar pecados en la confefsion. Yperebí reb'r peañga angaipá peré- pipé/eíta vuefíra alma man chada con la macula delge- cado. Ayépérébog guiñe- mombeguábü , quité las manchaste mi alma con la eonfefsion. Cheaó yperé peréb, tiene muchos remié doá mi vefíido. z Pére. b. Terebí. BaCOy fiarte ¿él hígado, lomif- mo que.ibiupiá.chepereba cí',teñgo báco,eíloy enfer- mo del. Yperecuera,íu ba- jo* Tértreg. Batir las alas d aüe.Qperereg guirá 5 rebo- letea el aue. Ofxcmbo pe tferég güira , anda rebók- teando . Oñembopereréí efe oquápa, andar ear^eai dó,fm juizio,&c.Onembo perére bér&mi Perú, pare ce que Pedro anda loco Ghemüopereregepé,rrae me al retortero. Apererej ychupé,embrauezcome có \Y¿ el. Fenembo perere¡ pendérerecóbo añänga an sai 'USNGTA GKÄRJNL gatparehé, traeos el demo- nio al retortero cor* vuef- tros vicios. Aperereg gui- tecobohecábo, ando loco. en fu buica.Cheperere gui- tecóbo,ando defatinado. P^^.GolDe.c.d.pe.cha- to.y.teg. fe nido. Aipeteg ao ytubj roca , golpear la jopa por eipoluo. Aipeteg íbirapipc^aporrcar con pa? lo. Aypeteg? chepo pípe, golpear el agua con la ma- no.C bembo peteg,facuJio me. Ayépó peteg,dar pal- madas. Aypetegaó yheita, lauar la ropa. Añeäng pe- teg ytubiróca angaipába- gui,hazer penitencia^ exa minarfe. Arteang peteggui QemSmbeguabp, he limpia do mi alma con la confef- 3 Boa. Ahobapeteg, darle de bofetones, Ohobapetepe- tcgI.X.N.Y..dierondebo tetadas a Chriílo nuefíro Señor. Yo obapetepeteg, iieronfe de bofetadas. non-pé^vso : numeral-, pete? "ehebé , de vna voz. Pete? -ehebé MiíTa pehendu, oíd :odos Miffa de vna vez. * Gharahápet.éíír ehebé, lle- némoslo de vna vez. Peteí- que haba note oyme, no ay mas que vna'dormida,. Pe- téyguacú chachá, vamos juntos. ; Petefteí;de vno en vno. Peteí' te? é , cada vno aparte. Peteí" pira año che- raruába , vna Tola cofa me daña,que es el peícado.Pe- te?Tu$í rai^úbaSocheñaá garequába , de vna fola co- fa cuido , que es, de amar a Dios. Peteí' j-cheiíepetef MiíTa chehenduhaguerey, cheangatahájfoAo vnefte n junt os todos .ñepetefer ok% efta- mos juntos. ^iVy. m. Xabacö^P^ tynguá , inítrurnetítp ,^or|:^ fe beuq,, Petyriglura,beue- «dorée tabaco. Apetymbú, echar el humo por la boca, p.narizes : .ApetH,-bt«cr ta baco. Pety cuí , poluillq. C heap ííngu á i . i upí pet yn- guí aipií^temo - 1 polui'ljp por las narizes. Petyngjui chemoatiá, elpoluiílome haze efiornudar. Fiípíí pe- Yyy % ' l tyn- TESORO *BE LA ty nguí pYci ndicatuí, es vi* ció tomar tan a na envido el. poluillo. Ptf^Cofa picada,carco- mida, e.d.pe. chato, y. Ti. Dum.i. Abatí, peti, maiz gorgojado. Oñcmbo peti abatí, vafe gorgojandoel snaiz. Guaratymbu ombo petí abatí , c¿mefe el gor- gojoel maiz. Ypeticuer? yepe eruchébe , traeme al- go , aunque fea el defecho., Gheraiy^eti , tengo comi- dos los diétes. Cherai petí, cuopipécherembiüoiqui c, en los agujeros dé mis dien tes fe entra la comida. Ei ombopetí cheyágueá , la miel me pudre las muelas. Cheaó/. ypetí , rompefe mi ^eftido.Cheao ypeticufra- fio ar ecó/olo vn v eítidíftro ío tengo, Bacog ombope- tícheaójhafeme apolillado mi veftido. Gbecháragué aó ypetí curkeíj la ropa de lana fe apoliliáprefto. Aó ypetioporu etéramS , gaf- tafela ropa fi la vfan mu- cho • Aá anohe quaracípe ypetíagui , facar la ropa á orear por la polilla, iba petí , fruta comida, podr^ da. Chepí peti,tengc el pe- llejo faltado , 6 deshecho de rafearme. Vide. Tí.wk muero i . 'PeuJ.Mhu. Materia, podre. Chepeüj tenfopo- dre.y. o. ndipeuí range, aun no tiene materia. Ti- peu range ', crié primero materia. Tat#ypeu,efla la podre dura,. Ariämí'ypeü, efprimir la podre. Ypeú icú,efterala la pedre. ¥>e v. Yerno, dize la mu- ger.Chepev,mi yerno. P.. mte \JX. L VuLmhu Pellejo, cher i, mi pelkjo.y. o.chepirarí ay có .1. opíbo ayeó .1. opíbo cher econe , eíloy defnudp. -Hö^o~íbä,el defrudo. Opí- bo guitecóbo , ando defnu* do. Opiboybó che , yo ef- toy definido. Opíbäta',de£ arrapado.Qp/batatae che- guitécóbo,andó defarrapa* úo, Opíbatä aico,eftoi de£ "arrapado. Piaó , aforro de pieles. Aypiaá , aforrar en pieles, Am- it&<¿<£^^é^é^jtfdMM®^& LEKGVA GFARANI. Ambopiaó, veftirlo de pie les. Añembopiaó , veftirfe de pieles. Chepo púó, mis guantes. Añembopopiaó, pone ríe guantes. Pibu,pelle jo faltado co- mo quemado del Sol.Che- mbopibu quaracY, el Sol me ha defollejado. Ambo pibu .defollárlé,. Pice. Salir el pellejo, Cheaípí fe , ya fe me ha en- corado la llaga. Ndeí ypi- cema rang'e, aun no ha en- corado la llaga.. Picha .peile jo arrugado. . aypicha, pellizcar. Chepi- cha, pellizcóme. Aypicha" quypa pipé, atenacear. A,m boba hoóquypápi'pé.idem. . PichV, refregar. Chepi- chjf,refrieganme. A vpicftf, refregarle, Ayápichi , re- fregarle la cabera. Ahety- má pich? , traer las piernas, Ndipiehj hábi,no fe ha re- fregado. Pichiri , fuzíedad, co- chambre. Chepíchn ^ten- go el pellejo fuzio de " /ív dor,&c. Aipichjfrfogjim- Piarlo/Ndepó pichírYñan- du , íiemprcLtienes las ma- 271 nos fuzias. Ndcpo pierna- cue ereii veá chebe eñembí abíqujábo , dafme a comer en lo que guiías la fuziedad de tus manes. Eyohi yohí catú nde pe pichi relimpia* te bien las manos. A ceang pichi r jcue n f mSmbeu pi'c c oyéhij laíuzicdaädel alma fe quita con laconféfsion, Peiqu\'ttqutti pcang pichi- ncué cuérau- ñernombeá pipé, limpiad vueftras al- mas. con la confefsion. Pigué-, pellejo amorti- guado.Ghepigue,efioy def- colorido*. Afíembopiguc, ando defeoíorido. Tíípa'- boya?, ypigue- penitencia apóbo, los fiemos de Dios andan deícoloridos por la peniteneia.Accangypigué * ramí'.angaipárerecóramo, el alma en pecado anda ma cuenta. Pirm,coger todo el cue- ro. Chepíhü roí* , padezco frió entre cuero y car- ne. Piyábi, pellejo atado. Avpiyübi, atar por qual- quiera parte del cuerpo re-' chepihague- ra,enconofemela picadura. Yfíyr'o ítíñ chepihaguera, hafe defenconado. Vid,Ti, num.i. :; - ^/VPrégunta. Itábaepi- co^.que es efto ? Abapiclie? quien foy yo? Aba pi ang? quien fon eftos. Mbae pleá ereyeó ! que hazes aqui? Aba picó her^ri rae? quien traxóefto? Zzz &; RS§ TESORO DE LA 4 Pl Raedura^cepilladu:. ra,torneadu.ra,trafciuiiadu- ra,deíblle']adura. Arriopj? ibirapé,acepillar tabla.Ka ndara^dába. AñápiUref- quilar la cabeca. Apynda- gucricüe ramí eteí, íníuifa, cofa, Chepícheraei, hame dexado en los hugáös la enfermedad. Chepyngatu hací cuera,mucho he fenti- do fu enfermedad. Anopí: íbiraymbo araquaíta , tor- near madera. íb&apynda- BaVcepiUojy torr^. Jbirá- pyndárajacepiiiadorjy tor ñero. Ypymbi'ra,. acepilla- do, torneadp f y raido. Ypyn dagUé, acepilladoras. Aipe pírpíri j 1 efcamar pefcado T Aipepí ahe,refre§ar,y raf- ear a otro. Ayepepi', yo me refriego,y rafeo. -Vide. Pepí. numer.4. y. Apíínu- Hierq.3.,. - - ¿ 5 ! Pí. Apretadura. Cnepi íbir áy apretóme ó palo, y, o. Ayapíp?; apretar,. abru- mar,aprenfar.ca cara. Opi oquena ,cfta apretada la puerta. Ahobá pipi, apre- tar para, 4 que quepa^mas. Cheapipísi chemomarana, auergÓ£ome.Aipipi£Í im8 riamo , confundile. Ayopí m^mbt , tocar chirimías y flautas . Amopípí,aprenfar. Amombi,.atar. Añequámbí 1 , cogerfe los dedos entre al- eo. A y pop 1 pí , cohechar le . Anepoambr, cogerfe la ma no. Aneaeimb*, apretarfe la cabera. Ayopingote^ y-> guabo.l.apingote ymocon- t;ä , comerlo fin mafcar. Ayápip¿yneen£a , atajarle las razones. Gheapiibira, cogime la cabera entre dos palos . Anacambí capii ,atai paja por la cábeca. Yidc; Api pt . . . ¿ tíj 5 Pl Qla,Ahaycóchep^ ola ya. me voy. Ayuíma chep^yavoyjóvengpola, Pcí^dízelamuger.V.Ti, num.i 1. -11 Pu Centro , capacidad vazio.^piguasu^hondun de rio,6 rio hondo. Aopí gua^ü,ropa ancha.oga ypi gúacú.Cafacapaz.Ypiagu yc°cmy,falio del centro. I pipe,en el centro. Ypimv rí cofa de poca capacidad no hondo, :Ypipucuetei muy hondo- Ypíguacuatu wS&fiföfiBm LENGFA GrMANL lr ih r!J anchicorto* Ypí'coti a- mSndccheaójVeftimela roí padelreues.Ambopiquy- ti', limpiar por dedentro. Ambopi'quytí' yépc y gua- bo, yo folo lo comí todo. Ombo píquyty ató tem- biurirucué , el larnio los platos .Ambopí qaf tí'hera ha.bo,lleuelo todo/ Ay'p&i gymbójlimpiar por deden- tro. Aipi^ymbó ¡tñmbbfl limpiar ^bien, los platos. Ambopiguacu, enfanchar. Ambop'i'myrfyeníangoílaT., Pi J qui ragui , los lados de lal coíápor dedentro, lo como vexo. Yapepó.piatfragufy lo convexo de la olla. Am- bopiquirzgui , cabar por dedentro. Ambopiyéroa. ídem. A^og, Tacar lo de- dentro, A ypfoeci, abrirte dedentro.Aipique>?bg©gü¿ aipico engog.l.aipicó %y- og,cabar j)or dedentro.Éy; piacá afa Tmc, nopaíTeís; del eétrc, ; y comed tn vueí tía pertenencia;; Aiptbói, labrar por dedentro. Aypi*. eog¿ facudir por dedentro.' Aipiechag-, mirar por de- dentro. Aipiguari, rebol- wer por dedentro. Aypicy- ígaía } -labrar pcl idamente lajCármáix>rdadentro. Ai- P? acá caá ? aträueííar mon- te. Áyépi* engata gu¿ Heen- getá-bo, heme derramado en 'íiabUf.Pciepi -rngatü pe ñfmombeguábo paí Vpé, . '.cóhfeflTaos biemTaífeS p'i engatú ndebe 'cherecc mo- - mbegu á bo, quier orne" déf- f cubrir a ti. Añf mbo pV quy tí'cheangarí guiñemombe- ' guábojhe limpiado bien mi conciencia por la confef- fron. Pepycymbó pendecá quia cticpeyahegiíäbdjlim- pfád'con lagrimas vueftros pecados. Tupa ombo pi guác; ü ©por" ó por iahüber e- có haba an^aípábiyára v- ^cyDiös eníancha fu miíe- ríoordia ' con los pecado^ tólo Pembo^euacu Tupa! rehe pcyérobiahába , fiad mucho de Dios. Pembopt- guácripcpja , enfanchad el oófa^on. i Oang piquiragUi i ruptoña oMng angaípába,.' añgaípabiy ara, embaiíaífen pecados los pecadores en los ícnos dé fus almas. Om bo piqitfraguiró canga an- Zzz z gai- w r<*l"? S==^= A te TE SORO DE LA gaipá pípíca,eníanchan los: fenos deíüs almas para en* ceñar pecados. Oyepíog ñandú ,. r áefeptranarre las arañas. Ayepíog ypoíta, \ defentrañome por regalar- le. Ayepíog guin^mpmbe- guábo , he de fgub ierro to- dos mis pecados al confef- 9 for. Peangu recó tatqcué pe, ypiboi catú , quitad los deíbrdenes interiores de vueftra alm-a^Peíepiecá ta- pian peängä momyromo, examinados fiempre,Tüpa. che pí echag > pe v e peyé,au-i \ tamo ! ó fi penfa*ades que-. Dios os eí& mirando b#q vtieftro interior 1 Aipígua- rácherecó,exañiinarfe. V, Guara,num.2. n t kcÜ 8 Pí. Gerca.CHepípéhrn^r efta cérea de: mi-. C&píftne arec^tengolo cerca de mhx Yyapií'me amoí, cerca del canto lo pufe. Pe pí tupí aqua^pafsé por junto el ca- ( mino. Chepírupí. yqu4y>, paisa por junto a mi. Ck$n pjífupí amatíríhoa, cayo; muy cerca de m¿ el x&y&q GtepíMpí guara aypé, efe fo es cofa que tengo cerca de mi. Ndépibo aquá, paf- fe por junto de ti. Angaipái pn"meereicóeábo,cerca ef tas de caer en pecado. Nde niano pi í-me ereycó , muy cerca cílas de morir. Vide. ípí. num.3.y. Api. nume- ro 6. «nyd Tí. Pefeuerancia , obfti- nacion. Cheangaipápí ni- pohangy,no tiene remedio mi obfíinaciÓ en el petado. Chenemoyrombínipohan- gy , no tiene remedio mi enojo. Neangarpapí pohäng LX.ruguíreheoycó, nde e-reiporúpot áramo, la obf- tinacion de tus pecados tie ne remedio en la íangre de Iefu Chriíto , fi inquieres. Cherecé' p&aycó Tupa r'í ye¿oMá;;haba rehé, eftoy üúnam la Fe* Aicopí che- tem^mbotápe , tengo fir- me voluntad.Guecópi Tu- paboyáoguerecóramo Tu- parehe yerobiahába , oye- yucáucafei , ychuguí peí ey néheykís Santos firmes en la Fe fe dexaron matar por no dexárla.Cherecó pí yo- parf chebo rehe, algo de- teinUnado eficy de y r. Na- cho LENGFÄ^GFARANL z8i che recópí teco marangatu rehé.Lcherecó pi eyme ay- có teco marangatu rehé, no cfíoy firme en la virtud. Añ J m8' ecopí coite , ya ef- toy firme - ) Fi. Aduerbio afirmatí- no. Aháamopí, cierto que yo fuera. Aypó ndaeycé amopy, eflb yo no lo dixera ciertamente. Ti.Lmbí.pfc.chcpí.mi pie.y.o. Piäcäpe- Grietas de los dedos de los pks.. Ghepi^ :äpe aipörar k , padezco grietas. *■' -^ Piacjá,pafTar los limites.. Eypiaj á ímc ecáruábo,co ñed en vueílra pertenen- :iaen vn plato. Peypiacá méTfipa ñandequaitábaj io quebrantéis k ley de 3 ios . € hecog i biy á pey pí- ícáfrné, no paífeiá los li- ñites de mi chácara; Che- frifá gUYteM , tengo los >iesatraueí1ados. íH Pradal , pies- anchos. Ühepi äcuí , tengo los pies nchos. Pi ambu , ruido de pies, topel.Qrepíambú oroqui pa, vamos haziendo ruido* Pepjfambú imeque , no ha- gáis ruido con los pies. Piapá,pies tuertos. Yp? apábae,patituerto. Chepi'a pá guiatábo teco máríín- gaturup/ , no ando de pie derecho en h virtud. Pupcngu*raí.l.PÍ'cap£'n- gu£raí,vñero del pie. Ptapi,punta del pie. Opi- aplfbo ana cheandúbagui, voy de puntillas porque no mefíentan. Chepíapiaro^ bag guiyebifoo , boluimé del camino. Chembopiapi Ferobag,hizome boluer del camino. Teco marangatu- gui chembopiapi rerobag, hizome retroceder deíca- mino de la virtud. Piata ; ,fortakza.Chepa- ta,foy fuerte, y eftoy alen- tado, y. o. nachepritá bei, yanottngo fuercas. Che- P&t<& guyténa cherobai- chüarupéjtíloy fuerte con- tra mi enemigo. Amopia- ta, esforzara ctro. Opia- ta hápe ychugui her ahany, quitofelo con violencia. ÄífémSpí'aía' , esforcarfe, €pnfortarfe,animarfe,Opu atS TESORO DE LA atahaguepec hecony,efta en íus treze. C hepiäta ha- giiepe a y c ° cheangaipábo, períéueró en pecar. Che- p&ita haguepe aicó teco marangaturehc ,perfeue- ro en ia virtud» Opiata ha- guepe oguerahá, porfiada- mente io lleuóé Guiñ?^mo piata.hápc arahá , lleuelo con porfía. Pepiataque te- co marangatu henoína , ef- for caos a la virtud. . Píata ata , pifar blanda- mente. Chepiat a guiatábo, pifo blandamente. C hepia- f | guitecóbo, pifo con tien to .Ndepíat aguejeyquiabo, entra con tiento. Pi ití; efpuelas , efpolo- nes de gallo. Myaty aipo-, tix cabayu cutuca , vfo de efpuelas. Píbáng, patítuerío,y ef-, teuado. Añembo pybang, hagome patituerto. Che- pibang,foy efleuado. / Pibojdepies. Ghepibo aá,cai de pies.Opibooá,na ció de pies. Ópíb© oabae hecó porängau yé> dizen ^ el que nace de pies es di- choíb. Pibobog, grietas de loi pies. Chepíbobog, tengo grietas en los pies. AHem- -bobog chepi , voy criando grietas. Chepíbobog oí, quitaronfeme las grie- tas. Píbol, coces, corcobps* Apíbol hecé,acoceele. Pí% boíbó , acoceado. Opibot xbi rehe oíie'mSyr om8 , dio patadas de enojo. Cabayu opibói cherehc,diomede coces el caüallo. Piboí'.Cerca. Ndepiboi' ayeó cuehé,áyer efiuuc cer ca de ti- Taba píboí' aqüa, pafsé cerca del pueblo.Cu- ña upé oyáupíbae ofiern- bopíboí' angaipabupe , a riefgo fe pone de pecar quienmíramugeres. Añe- mbopiboí"gui manomoi pe, eftuuea rieígo de ahogar- me .Pehembor* boí'i me an- gaipabupe ,no os pongáis a tie%Q depecar. Peñé'mbo píboí'bógangaipabagui?, a- partaos de la ocafion de pe car.Pefiembopíboí'bóg pe- iecotiahá pochi agui, tape* mboepochi ímc , apartaos de malas compañías , para que LEKGVA GVARANI. 2S2 que no os enfecíerv malas coftumbres. Peñembopí- boí catú teco märängatu rehé , hazed hincapié en la virtud. Pibondi , capatear , fal- tar. ApíbSndícheroribo. I.cheroríbamS , danzar de contento. j Picöí , trabas para los píes. Añcmopicoigui yeu- piábo , fubir con trabas. Chepícoiey ndayeupiquaá- bi,fin trauas no fe íubir. Picuba , trafpie. Vide*. Cupi. Picupc, empeine del pie.. Chepxcupciati, tengo alto |1 empeine. Chepicupcpc,, tengolobaxo, . Vr : ^yc^dedodelpie.Che.: 3y <£a carap^dedos fin vñas acortados. Añe'mo pycä- ;arapf;caerfe las vñas, Py- £a rendíbaguí .,. las yemas le los dedos delpie.. Añe- p^cangájaftimarfelos dz- ios, Py cä apira,las puntas k los dedos ^Pycraiangjar- tejos, PycSetobapí, el re- dedor de lá.vña, Pycáyoá, m dedo fobre otro, f y $ 8¿atog,.an4 * de los pies.Pí^acangyepotahába, coyuntura de los artejos. Ficacang íoapi,artejos.Pi- cáchaí^pies laílimados. che picjá cha?; tengo los dedos laílimados. w PiCap€,vfiasdelpie.Ay- pícäpcog , quitarle las v- ñas.Ay épigapeog, quitar- fe las vñas. Chepicapebü, quitarfe ellas miímas.Aíe- ptj'a- aptretá, cortarfe las vñas. Chepycape agua, ten go las vñas redondas. Añe pícagembopog ,. quitarle las vñas tropecando. í^apeum, lo negro de la vña.Cliepicape uní" ayo- og, I impiar las vñas. Piciricába>deslizadero.: Chepi" ciri , fuefeme el pie* Chembcpi^iriu chemoña- iia,hizome deslizar. Yp^í ri íga focaba , deslizofe el botador. Chep^n i angai- pába pipé, heme deslizado en pecados,, Pi^urog,atolladero.che píeurog,atolleme. Ayefi- cur og . angaipábapi'pé gui- tecóbo, eftöy atollado en pecados . Ay bj ic ú r ¿og: ar - gaipaipabagui gumf m8m- be* TESORO DE LA II» i. » I ti * beguabo, he falído del ato- lladero de mis pecados por la confefsion. Píchombe, pie tuerto de llagas , ó de nacimiento. Chepichombc , tengo los pies tuertos. Pí eboi, comecon. Che- pi ebol , tengo comecjon en los pies \ Chembopíeboí yniipyryehui , los aradores me caufan come.con. Prendá.l.my¿'ndá,eftri- uos de filia. Amocambatú pi endába, acortar los eflri uos.Yf ambucu js? endá,ef- tan muy largos los eftri- uos. Pí itá. Cofa en que fe ahirma el pie,y comunmer^ te.quitanla.y.y añaden. A ¿í Mbitaá > andamió.Yeupihá pítaá, las atrauiefias de la efcalera. Ypitaá amoí'yeu- pihárehc,pener atrauief- .fas a la eícalera. Chepitaá \ j cayofe la atrauieíía de la efcalera.1. o/ chepitaá. Piii, pies fuzios. Viát. Pí íquecúaí, la cintura del pie. pi y aya, grietas* Chep% yá hací, duélenme las grie ; tas, Anc.mbopí'yaguitccó- bo. tengo grietas. Chcpf- yafcoite,hanfeme quitado las grietas. Ptyeá , píe defconcerta- do.Äy épxyel, defconcerte- me el pie. Añembopfyeá. idem. Pííehii,caíambre del pieJ Chepiyeha, tengo calam* bre. Pimbegué, efpacio en andar. Chepimbegué , foj efpaciofo en andar. Ndep*- mbegué Vmeque ñandú, no feas efpaciolb en andar» Ndepimbegué mburú,eres efpacioíb en andar; Ndep^ mbegue • teí' teco märanga- tú rehé,eres perecoío eñ Ja virtud. Píndaqua , encuentro de pies,paíTar íin encontrarlo. Öroñopindequáoroquéboj dormir encontrados. Che- píhdequá aba cherembire- có rehe , fulano trata con mi mugeí r S. entra quando yo falgo. Heró pinde qua hape,al contrariö.Chepíi^ dequa, me erró , no me en- comió. Am8pmdequá,hize ctue *é V v " ' • F^&ÍMMi I LENGFA GFARANI. 2 S) ue no le cncontrafe. Aipin iequátecomarängatu,íbi vicioíb. Peipindequá quc teco angaipa , huid del pe- cado. Piouä',tobillo.P?nuä'can- dujtobillo faltado. Piobí , pie puntiagudo, Añf'mbo piob/ ypica,aprie toelpie para hazerlo pun- tiagudo. Pintoja planta del pie.~ Chepi'pi'térae-i', efíoydef- peado. Chepi'pí'té piruá, tengo callos en las plantas de los pies. Pipfté pfguá, lo hueco del pie. Chepipité ypiguá catu , tengo muy hueco el ci pie. Pipó, huella. Chepipó, mi-Huella. Ypipórupí amo- m8he, faquelopor fas hue- llas. Ndipipóri>no dexa raf tro/ Ypipó piahu .1. ypipó ndicucri , es frefeo el raf- tro. A yepip ó mbogu é ^ui- hóbo guiñrmo mShernbo- tarcfmijfui borrando mi huella porque no me hallaf fen.Ycuerrma ypipó, ya es antiguo el rafíro*. Ycué:atú ypipó , algo antiguo es el raítro. Orlopindequá ypi- pó, van encótradas las fiue" lias. y pipó aquymiVeíla fre^ ca mojada la huella. Cue- hé có ypipó,de ayer ion ef- tas huellas. Mbohapiár* co ypípó , tres dias ha que fon efías huellas. Peangai- pápipocué peymonanf pe- ñem8mbeguábo,borradlos paííos errados de vueílra mala vida con la confeísió.* Periembo pipó catu teco marangatu rehé,dexadraf tros de virtud. ^ Pipú, ruido de pies.Ypi'- pútio ahendú, el ruido icio oi.Nache pipuiguiteíquiá» bo,entré fin ruido. Ypipú- cuerañoyñangaipábae,om^ n8rc ninandupábi , los ma-í los no tienen mas que ruU do ; pero en muriendo no no faenan mas. Ndepip$ ímeque eyqui abo, mira qu* entres íln ruido. Ypipú ey chepocohu,cogiome de re* pente. ^ Pi rehcjcpn los pies .che pi rehe aguapi , fenteme en cuclillas. Pyi v,poner el pie, pifar paíío.Apyt n v,yopiio.Apy. Aaaa ríim* TESORO DE LA rúmbele guihobo,yr paf- ib apaño. NapYrvagy,no pifo.Ap?rühecé,acoceele, pífele. Peteí' picíf ndoya- poi teco marängatu rehe, ni vn paffo da por la vir- tud. OpirvnomGmií guei- quichagüama^nomueueel pie para entrar. Opirvpi- r?m8hecfeoyuc¿,matoloa patadas. Apírü chdíbije- hc,eftoy en rni tierra, nan- deibi rehe handemo ypi- rumbotibo Pai rúa , no nos vienen a íacar los Pa- dres de nueftras tierras. Apirvpíi'v, hago ruido co los pies. Pepivvpirvime, no hagáis ruido con los pies. Epirv' mbegue nde- andúbagui,pifaquedo,por. que no te Tientan. Pirurú, pies hinchados. Chep?rürú,tégo hinchados los pies. " P?tá,carcañal.Chepita, mi carcañal. Chepitaeibe oyeó, va en mis alcances. mmm abrévemelos cabañales. Opftiboaata, andar con los carcañales. OyopitaribéypiF ^ 1 ^ van las huellas feguidas. ■ Phabí, carcañal levan- tado con llagas. Chepitabí aycó,tégolaftimadeclcar cañal. . Pitacog, ahirmar el ta- lón. Pítajociba, firmeza. Aiphacog, afirmarlo, for- talecerlo. Aba onee rehe ycp&ac6hára,conftantccn íu palabra. Aycpita$o S mbaeyerobiahábarehe,a- firmarfeenlaFe-Ayepita. co?ndeñRngari, f eftnw) en tu palabra. Aipuaeogí cheñe«habanguéra,caUe,y repare en lo que ausadea- uer dicho . Ayepnacog ímícotábapípfc, yacfi°y arraigado en cfte pueblo. Avcpi tacog teco matan- gatureh6,he echado raizes en la virtud. Pi.r.Particula,aduerbio pafsiuo.Vide.Pfra.nume^ t % P?.r. Cofacruda,verde. Pira ypír a, peleado crudo, coó vPira , carne cruda. Ypiraí>eftacrudo;ibiray- pía,paloveide,Ypirache ígára,efta nueua mi canoa, eftä por quemar. iP 1 **? 1 ndiguábi , no es cometo- W& tENGFJ GrAAAm. kíe fo crudo. 3 ?y.Baiben.Ap?ap?guia- tabo,voyme contoneando. Ancmbo íiba mSpy , bra- mar el que fei>afea,ö dan- $a.A bápyp?, hombre def- bahjado, y lomifmo dizen de los arboles que fe on- dean. Amgpy jfcirá yyibá. mSnguíta , menear el árbol para que caiga la fruta. O- mopy ipiramg hoá, al pri- mer baiben cayó. Angaipá pemCpv ípfrämoi pemboá aú pemboguápa, al primer baiben que os da el pecado os derriba. Chemopy mo- py chemboábo, conbaibe- nes me derribo. mc.d.P?.y.A.pclo,to- manlo del tigre que tiene pelos en los pies, y anda blandamente , figniftca, de repente. Aipíá ypi £Íca,ar- rebátelo de repente. Co« bae ñanderembiapó yé eca pía hábamS , hagamps efto en el Ínterin de preño. Ye- e$a prahábamo ame? cSndé be,toma efto en el interim. Cohanderecó y ée$apí á há- bamo oycó, efta vida es pa- rapoco tiempo; í bapeguá- ra teco nda y éecapVa hába- mS rugúai, no es para de preñado la gloria celeñial. íbípé guara mbaé yé e^a pi á h aba rióte, fon de pref- tado las cofas defta vida. Ehe$a pía mbac amo ym8- mbeguábo , di algo de re- pente. Añembo eca pía gui teyquiábo, entré 3e repen- te, nandembocapíá áraca- ñyne, cogeranos de repen- te el dia del juyzio. Arla- dcftk Te^á , ojos por la prefteza con que íe a- bren. Amboecapíá , cogilc de repente. Ayepíá .1. aye- chapia, fui de repente. A- íiee re^apm ychupc, hable- leapre/iiradamente, y ade- lánteme en hablar.Ayecca- píá ychugui guihóbó^ogi- lela delantera. Aba ecp.pká, hombre arrojado, apreíura do.Oyee^apiacheremyty* mä, ha falido mi fementera antes de tiempo. * FU ./. mkíá. Eftomago, barriga , y torcíanlo por el coraron. Cherft, mi cílo- mago.y o. Miá.Coracon.Chepuá hzci, tégo mal de cordón. Aaaaz Pía ^i rym ' ^^^^^!^m .~-^ k -^~- "^ ^^^^^^^^^ ^ 9 TESORO *DE LA Pía abaetc,bafcas. Che- piáabaeto ,v tengo bafeas. Chembopíá abanté mbae- ne,cl mal olor mcrcbuel-. ueeleftomago. Píá acú. Calor de eíloma go. Pia.acu omboícd tem- biü cuera, el calor del efto- snago dixiere la comida. pía acu porey mamo none- mboi cuí ace re'mbiu cue- Pía acubo ^abrafamiento deleílomago,yteruordel coracon. Chepiá acubo, abrafanfeme fcis entrañas. Chembo piá acubo caguy, el vino me abraía. Chepía acubo hápeañernboé, orar con feruor. Piáací 1 , dolor de eíloma* go,y de coracon. Amboac? chepiápendemS yrShagúe ra , peíame d.e coracon de auerte ofendido. Chepiá- guibé amboacji Tupa che ymoñemoy rShagucra , pe- fame de auer ofendido a Dios. Chepía arengo do ( lor de cftomago, de pecho, y coraron. Pi á ai , mala voluntad. Ypí í ai chcbc,tkncmc nu : la voluntad. NacKepYá ai yepé ychupcjhae líache am botki,aunque no le quiero mal, el no me quiere bien. An'mbopíá ai ychupé,ten gole mala voluntad. Chébe y pía ai nandú , fiempre me tiene mala voluntad. Ndi- yapi ribeí ypia ai chébe, no ceíTa de quererme mal. che be opíá ai gui ndoí potári, no quiere dexar de querer- me mal. Piá angecó,congoja. che piáangecó guitecóbo,ando anguíliado. Añemo pi á an- gecóguitecóbo, aflijome. Aypíá moangecó , arguf- tiarlo. Pfé áram8.1.piiailmSr, fuperficialmente, fin güilo. Chep*á árame? ahaihu m- bae íbipeguára, no amo de coracon las cofas deíla vi- da. Chepiá aramo ayápó. fuperficialmente lo hago, fin voluntad. Nachcpiá ara mei rugúat ahaíhn Tupa', amo mucho a Dios. Che- piáaram8íherahany,lleuc lo contra mi voluntad. Che rifa aramoi acara, no cómo conguito. -Pcplfá aramSí imc « LEHGFA GFARAKL 2$; ime teque peyu Tupaope ñandú, no acudáis de mala ganaalalgleíia. Piáberá , alboroto del coracon. Chepíáberá berá guiñana , tiemb.lame el co » racon en corriendo. Che- píáberá teongué reta re* chaca , tiembÍame el cora- con de ver tantos muertos. Chembo pía berá eheangai papaguéra , conturbanme mis pecados. Chembopíá- berá nderú eyma,e{taua al- borotado viendo que no venias. Tembiu chembo pía berá , la comida me re- bnelue el eítomago. Che- piáberá eí guitecóbo,ando alborotado fin íaber de que. Píacá y coracon quebra- doXhepíacá nderáejíréhé, quiébrame el cöracon tu enfermedad. Nderecó an- gaipáchembopiácájtu ma- la vida me láftima el cora- ron, nande angaip^pagué- > raömbopiácá IefuGhrifto ) N.Y. Miman nueftros pe- ■ cados el coracon de X. N. Señor. - I fíí cabala , prompti- i tuddc la voluntad, Chepiá eabaqua Tupa runde quay- taba mboaye rehé , íby prompto en cumplir la ley de Dios, Nandipícabftquai chendequai tabari , no eres prompto a lo que te man- do. Píácabaquä ey ereipo- rarájpo íaber tener promp titud. Ndepíáca'bSq'ua yo- oará^avezes de xas de fe r írompto.Cheacá chembo-, pía cabaqua,el reíiirme me íaze diligente.. Pira caraí,raígu£o del co racon^onciencia, eícrupu_ lo.Chepíá car ai nderechá. ca, eftomagado eiloy en ver te. Ayeprácäräl guitecóbo ychupé , ando estomagado con él.Chepíá carai caí, ya femé ha pallado eldilgofío. Chepíá caraí angaipábari,, tengo conhiencia de peca- do. Nacheprá caräí angai- pába rehé, no tengo efcru- pulo de pecado. Chembo* pía car ai cherecó angaipá/ ba,mi mala vida me trae lleno de efcrüpulos¿. Pi á catupín, buena con- dición. Chepíá catupíríy- chupé , tcngolc buena, vo- ten- r^r'v*öP w-tsttS 3==3S mmj m WMa m mmj ^ s=r v1 I TESORO DE LA lunta.d. Ámbopiacatupiri y chupe , hago que le ame. Ypiá, catnpYrí au aú chébe, tinge que me ama . Nache- pía cafupír'i aú rugüäi ndé- be tí, mira que no es fingida la voluntad que te ten- go. Piácuc ,aííadura. A c c pía cue, las aíTaduras del hom- bre. Chepíácuérarí aycó, eftoy en ayunas. Pía cayngó , tripas col- gadas ,tener hambre. Che- pía ^ayngó^ñoy hambrié- to. Ambo pía cayngó, y- pot eymä, hagole citar ham briento , fin darle de co- mer. Píáecot ? 'be 5 congejade coracon. Chepíáecotebe, eftoy congojado. Afiemo pía ecotebe nderecó rnbe- gue,afli jeme tu flema. Ym- bo pía ecotebe mbíra, con- go) ido paísiue. Piaetá , muchos cuida- dos.Chcpiá etá,tengo ma- chos cuidados. Chembo pía etá nderú ev , tu aUÍen- cia me tiene diuidido el co ra^on. Pía guaca., gran cora- con,aliento.Chepia guaca chereco ttbe pipé , tengo coraron en misafliciones, Nde chembo píaguaeú , xv me pones animo. N achem- bopnguacuíndeaquirc, ti floxedad me quita el ani mo. Pía guapí,coraeon foíTe .gado. Chepiaguapiguitg nä,eíioy fofiegado. Ndipia guapíí rnbía oquapa.,aun eí ta inquieta la gente. Chen bo pía guapí neiiee maran gatú , tus buenas razone me han íbíTegado. Ndipi guapí potári ahe , eíte n quiere íbfíegarfe. Pía í,dexar decorador C hedí a í ndehegui,he apai tado de ti mi amor. Ñachí pía iri ndehegui,no he apa tado mi coraron de ti.Nc 1 recó pochí chembopíaí nc hegui, tu mal proceder n ha apartadode tu amor .el píaí reymämo nde^ heg nachembopía guapí í,elc< tinuo amor que te tengo i me dexa repofar.r&ndepi reynhape chahaíhü Tííp amemos a Dios íinceiía Vide.Y.n.9. I LEKGVA CVÄRAKU Pía í. coraeon chico. Ndepíaíeycóbojtienes cor to animo. Nache píaí' gui- tecóbó , yo tengo animo. Ndepíaí' emetequeMndú, mira que no feas de corto mimo. Angaipáombopíaí' ¡icébe, el pecado acobarda al hombre. Pía ícú, coracon tierno. Chepía ícu ychupé, amolé. Chepía ícueym aicó ychu- pé,no le amo.Oñembo pía. tcúhapc LX.N.y.íiände- r;aíhuni,Chriítc nueftro Se nor nos amó tiernamente. Pe pía ícú angaque y chupé, nirad que le améis con ter^ Mira. Pía ymbaé,deícoracona- io. Chepía ymbae cuérari- iycó,ando deícaecido.Na- ;hemopía ymbae teco ací, 10 me derriban los traba* m« Pía yoíbíjcoracó dóbla- lo. Opía yoíbíri ahe ogue- ■eco chcbe^ trátame con loblez, Añembopí ayoí bí ri fchupé, tratóle con dóble- les* Ndayecotíaha aguíyd ügúaí ypíayoíbíbae , no es >uen amigo el que tiene do ble ees . Nda chepía yoíhín ndebe tí , ola'no tengo do- bleces contigo, píaycíbí- reyhape ayapó, hagolo 11a- namcnte.Ndaypía y oíbí ri- cé rügüaí che, no íoy hom- bre de dos caras. Pía mbaraeté ', coracon magnánimo, chepía mbara eté, iby fuerte. Amopía mbaraeté, pongole animo, chepía mbaraeté yepará guirecóbo , ando entre el animo y temor. Pía rnocoíjdos coracones. Ahe ypía mocol,eíTe es hó- bre de dos caras. Nachepí- amocoí , no ib y hombre de dos caras, chebopíamocoi teí' che re recobo , fin caufa me tienen por de dos ca* ras. Pía mondé, aplicar la vo- luntad. Aipó rehéchepíi amondéj pongo en efo to- do mi cHÍdado. Tupä'raíhu barí chepía amSndé , todo mi conato pongo en amar a pios-Tamcndé chepía te- co maiangata pipe eoíte- rá, eftoy determinado de empleóme en la virtud. Nandepía mondébicberai- ~<(¡? *.*W \rtsT < V -_«■ ^ TESORO DE LA huba rehé, no tratas de ve- ras de amarme. Vr Píamongueta,coníIderar, peníar. AyepiamSmguetaé, coníidero conmigo mifmo. Yepia monguetahára,coníi derado. PeyepiamGngueta catü,coníideraldobien. Ye píamBngueta harey aguíye- r ambo y mbae o yapo, el in- coníiderado haze las cofas a poco mas o menos. Aye- pía mongueta tecobeapírey rehc,coníiiero la vida éter na. Pía ña?, congoja. Chepia fia? guitecóbo, ando congo jado. Amo pía ñaílierecó- bo , traigole congojado. Nde pu naí'i- queeicóbo, dexayaeífas congojas, che pía naí" i guitenä , he dexa- domis congojas* Píafíeiribíahá, tekdel coracon. chepía ñembíáha pí^pc anaSíibSTupShcrc- cóbo , tengo a Dios en mis entrañas. ; ¡ PferTcmoyro, enojado. chepía nemoyro ^Äapé, eftoy enojado con el. ehe- fé-á ñemoyro caí coíte, gaf- foféme el enojo. Opíafie* moyro a/ ñape Tupa* ogue Í recomeguá angaipabiy ara* ne, con gran enojo cafti^a- ra Dios a los malos. Pía ne'pv , coracon lafli< mado.chepia fta'pv guitecé bo nderecó ai reeháca, laf timame el ver tumalavi j da.chemopia ¿iepv ndera- $í, tu enfermedad me tiene íaítimado. Pía ñaí'ñy, congoja, che pía ñäí ny guitecóbo, and< afligido. Ambopía ñaí'rií herecobo , traigole congo jado. Pía nyny, latidos del co racon.ChepVa ny ny guiqu hiyabo,tiemblame el cora conde miedo, chembopi ny ny teo chepocó hubo la muerte me cauíaefpan to* Pía ñyro,coraqon defen jado, chepía ñyro ychup coíte, ya eftoy defenojad con él. Nache pía ny rol rä ge , aun no me he defenoj; do. Amo pía ñyro , quite! el enojo, chamopía ñyr Tupä ñañemombeguabe defenojemos a Dios coi fcíTandonos. P LENGFA GFAtML 2S7 Pía oba, íuperflcie del cora^o.Ghepia obabo aha'í h\i , no le amo de coraron. Chepiaobaboí ayapó^no lo hago de voluntad* Nda opia obaboí rugáaí Tupa ñande raihuni .. tíos .ama Píos fupcrjgqialmente.naci depiaobábo catu charecó au mbae coibz peguara , no amemos de coraron las co fas defta vida, Ybapeguára mbae p^a oba eyhapecatu yahaiháne,las cofas del cié lo las hemos de amar de co racpn* Pup?, apretura de cora- ron. Chepup^guitecóbo. ando congojado. Añareta* meguara opiapi ai aíoycó ycó oquápa , los condena- dos padecen grandes con- gojas de coraron. Ypiapi tué ndoyricéapi reymene, íii congojadurara íin fin. Píapipébo, lo interior delcoracon.Chepia p?pé ' bo ah:iihúTupa,arno aDios en lo intimo del coracon. Chepiapi peboí amboa^i Tupa cneímoáemoyrQ ha- guera,peíame de lo intimo de mi coraron de auer ofé dido a Dios . AnSreí !í&ie- guára op*a pipeboí oyaba eterecó T8p#, Jos conde- nados aborrecen a Dios en trañablemente. Pía pichibi*, rebolucion de e&omago. Viát. Pichi- bäf. g Pía pochnmal coraron." Chepia pochíj tengo mal coragon , mala voluntad. Chembo p'ía pochf gueco ai pipé, íu mal proceder me haze de mal condición. Y- pia pochi nipohangy, no tiene remedio íu mala con- dición. Aipóháno ypfapo- chi,he hallado cura a íü ma la condición* ,.,'■ Pía pope, coraconenla mano,dize rezelo cuidado. Chepópe chepia arecó, ef- toy rezeloíb. Chembopia chepópe, hazemeeftar con rezelo.Ndepia ndepópe te' rerecó eycóbo ? víue con re zelo.Opia opópeherequá- ra ndiya guiye!,no ion ven- cidos los que viuen con cui dado. Opiaopópeherequa rey yyagiuyeimandí/prcf- to fon vencidos los que no viuen con cuidado. Bbbb Pía, F«v*üü^*-* TESORO DE LA Pía poriahu, mengua de coraron. Ndepía poriahu, eres vn menguado. Chem- bopía poriahu cherecó po- chí, mi mala vida me tiene enuilecido. Píaporiahúberecó, co- raron compaísiuo.Chepía íporiahuberecó , tengo co- raron compaís iuo. Ndepía poriahuberecó que eyeóbo teco tebebóraupé , mira q te compadezcas de los po- bres. Vide..Poriahubere- Pía qu é,coracon foífega . do. Chepíaque guitecdbo, ando fo llegado » Nachem. bopíaquéricheágaipa,traé- me inquieto mis pecados. Chepíaquccatú. cheñefmo- mbeu rite, eftoy foffegado defpues que me confefsé. O iee pipé chembopíaqué, con fus palabras me foíTe- go . G hepiaqu ér ey nipohün gy , no hallo remedio a mi inquietud. Ayeboí chepí.i- quérey chercrecó, conti- nuamente ando inquieto. Pía rerecó , eonfiderar. Chepia rerecó chemarío re heguitecóbo^ndo en coníi deracion de la muerte. A ye piaerecó, coníidero, Peyé pía erecoey peneo rehé pe- quapa , haubc peangaipa, porque no os acordáis de la muerte , poreííb pecáis, Yñangaipabae ndoyepíae- reeoí tecobé apírey rehé ; los malos no fe acuerdar de la vida eterna. Ndache pía erecóíri Tupagui ; nun- ca me oluido de Dios. Píarob,coracon amargo afpero. Chembopíarob traeme aheleado. Ypíarot nachembobíári yr^namS fu afpero trato me haze de uiar dél.Ypíarob ací chéb< yepí , afperamente lo haz< íiempre conmigo. Ambo -píarob , traigole ahelea Pía tí .l.píatítf, latido de coraeon.Chepí.i títíqu híyegui", temo. Chembo píatítí quíhíye , el temo me haze dar latidos el co racon.Chepíatí nderecha gaúbagui, defeo mucho ve te. Chembopíatítíchean gaipá , caufanme temore mis pecados. Chembopía títindeangaipá,efcandah zan LEKGFA GPARANL 288 JPia vpiájhieljpica c ö nda Piau pial, la palma no tiene niel. P?au pía cägiiyhaire- hc ytiquapí hoüuca Iefus vpearacaé,dieron a beuer a Ieíus hiél y vinagre. .PiW.Texer.Aipia aó,te- xer lienco.Aipía yn?,texer hamacas. Aip¿ara/, texer mal. Aipía catú,texer bien. Aipta ha mboguá , arrojar Hnme tus pecados. Che* piatiti cheangaipábarf chc- moñemombeii ucá,el eferu- pulo de mis pecados me ha ze confeíTar . Pi atiti angai- pabarí ndarecoi , no tengo efcrupulo de pecado. Nda- 3 chepiatituaypó apóbo, no tengo efcrupulo de hazer eíTcChembopiatití angai, parehé aipó apó reheypufíe ronme efcrupulo íi hazia eíío. Ambopíati tí, contúr- belo. ChepiatM nderehé, temóte daño. Chepiatiti ndeheguijtemote. Chepia- titi ndemSy rSrehc , temo darte enojo. AñembopYa- titi nderehé, eítpy con cui- dado de ti.Nacheptatiti ce rimbaé aubarí , no me .es- pantan a mi cofas de burla. Mbaé ou tecatú poromSn- diiyepé nachembopiatitíi, aun cofas grandes no me ef pantan. Pía tStSi, latidos del co- ra jon.Chepia tSt8í, tengo latidos de coraron. Ambo pía totoi,cóturbarloxhem- bopiatotoíclieangaipá,mis 4 pecados me caufan temor. V.at8í. la lancadera. Aipfa ayacá, texer ceftos. Aopia haba, trama. Ambo ypia piní'aó, texer de varias colores. Y- piahá ypó änä'bé yibagui, la trama es mas grueífaque la tela. Api á pocäng, texer ralo.Aip'ia yyaticá catábo, apretar el peine . Ypíaha po pe, las liíks texidas,y lo q no efta texido , dizen. ño- bav.Ypia pi ré,cofa texida. "Piahá,cofanotexida. Yni v yp'ia hábae, hamaca por te- xer. Tupoí ypiahá, venido de muger por texer,lo mif- moque.carahá.Ypiahá po- capocáng,ropa atrechos te xida. P/á . Mancha chepiá^f- t oy manchado , y mi man - cha.chepiá chembo yeeuá- Bbbbz c bo, ti fe ti I fe TESORO DE LA bó,pintarfe,afeitarfe. che- piá ymembira Haguera~en- aó piá, mancha de la ropa Ayéecó pía angaipaba pi- pé, efíoy manchado con pe cados. Tupacindipiaí , la Virgen no timo mancha. V.Tupl 5 PtáJ.pia?. Dizen al niño con amor. 6 Pía ./.wia. Bubas ,granos. Pía aiporara. tengo bubas, chepíachepía , foy bubo- íb. 7 P&'? Pregunta. Aba pia> 1. aba piäng ? quien fon ef- tos? E Piá./.^/á. Reparo. Aye 9 piá quaracagui , reparóme del Sol. Ayopiá ama aguí, deíiendolo de la lluuia. Ayo piá cherecó angaipá , eícu- farfe,encubrir fus bellaque rias. AhecópiáPeru^efcu- lafe a Pedro.cherecó piá e- pé , mira que me efcufes. Nacherecó piá céri,no foy amigo de efcufarme.chere- có piá ce guitecóbo, ando • me efeufando. Ayepiá gua- racapapipéjadargarfe.oro yoecópiá,encubrirfe eívno al otro.;Poroeco piá haba, efcufa,cncubrimiéto.Ayo : : - '- - -■•'■-.' ^ ¿ cubrirle el parto. Ayepiá curucú pipé afiangaguí,re- pararfecon la Cruz con- tra el demonio. He'mbiáhá- ba, atajo. AmSñembiáha?, atajar el rio. Aropiá,encu- briraotro , y afimifmo. Haüderecó piáhamo I. X. N.Y. nueftro reparo es le- lu Chrifto nuefíro Señor.. ATupací eyopiá anga ore- angaipá ndemembí, roba- que. A Virgen Madre de Dios efeufa nueñras cul- pas ante tu Hijo. PíL por. de camino, y. con.de perfona. cogpiá-, el camino de la chácara. Nda checóg piárirar¡ge,aü no he hecho camino a mi cháca- ra, ibiájcamino por donde fe va al rio. Ypiá mombiij gran diftancia.Ndipiai mo- mbiríiyno ay mucha diñan- cia.Apiám8ndá,embiöpoi el. chepiá mSndó , embiq por mi. Yyáré toy piare vea .1. topíá mboú , cuye fuere embie por él acá- chí piá rnhou , embió por mi a.ca.Ntpi'á mSndo hábi , nc fe ha embiadoporél. Ay «l3 LSNGFA GFARJNJ. 2Íp moangr > tcf'chepiárü, en- tendí que viniera por mi. Ypiá rupí ahá, ando por fus vias , y caminos , y por fus coítumbres. Iefu Ghriílo piárupi* yaguatá yaicqbo^ pcyté ey rupí yaicone, fi anduviéremos por el cami no de Iefu Chriíto,no anda remos por camino errado. Añäbiäyté y té- mburú e- te/, el camino del demonio es muy errado, Opi-a.ii.gue rupí oremombia pota, quie renos lleuar por íiis cami- nos fuzios.Pepiá añang biá ragui, apartaos del camino del demonio. Tupa'boya biárupíque pepiá, feguid el camino de los Santos, o T/á. Apartrmiento de camino. Chepiá, mi apar- tamiento.y.o. Apiá,yo me aparto, bo. hára. Ayopiá ahe, hazcrleyr por otro.ca mino. Ndayapiári guihó- bó,fegui. mi camino. A m8- mbiá , hazer que fe aparte por otro camino. Aropiá, apartarfe él licuándolo co- ligo. Ayepiáychugui,noíe (^uife encontrar. ibSfráquy- tí'háraioyopiá, efta.trií- cado la fierra \ -Amombia m8mbiá íbiráquyi? ra!, trifcar la fierra. Apiápere- teguihóbo , apárteme del camino real. Tupa rapé re té agui opiá oicóboypo- chibae,los malos andádef- caminados. Peyópiáyopiá oguereco añänga , tiene el demonio diueríbscaminos. Ndibibi Chrifiianobae v- pé^ teco angaipábiá rupr atá,no es licito al Chriítia- no íeguir el camino de los vicios. Ndepi rupí apiane, pallaré por donde eftäs. Apiá ebapóne,por alia iré. Pemombiá vea teímbae guacií ñande rehéne fes fra fij no hagáis algo que nos fucedamal. Ymärangatu- bae ndoyápiáricéañííretai. mene , los buenos no irá al infierno. Ndoyapiá rey ce- anäretame ypochibaene,.. no dexaran de ir al infier- no los malos. Ndeñatey- ngué yé'pé añäng oguero» pía ndcangaipábane , íi pe- cas te lleuará el diablo,aun que no quieras. Cfienatey omSmbiá ■añanga,hei I ype- chibae ,contra mi voluntad me - UJU_P^.L..L-^-ii ^==r TE SORO DE LA & me lleua el demonio, dize el pecador. Ndequi rey Tu pa omombiáne , íi tu quie- res te faluaras. Pía dramoL Inuolunta- rio. Chepíá aramoí oguera há, lleuolo contra mi guf« to.V.Piá.n.2. Piaba. l.mbidhú. Nueuo. Ch.epiahú cot'ápe, íby nue- uo en efta tierra. Añfmbo- piahú , renouarfe. Am8m- bíahu cheróga,renouémi cafa. Añemboecó piahú, re nouar la vida.Mbaeipiahú amoaí' ymomSrangbira .1. ypiahú mbae ymomoyam- bi ramo.l.mbae yramongue ymomorängábamo, lo nue- uo aplace. 'Piambu. Ruido. Yid.Pi. pie.n. 1 1 . Piamt c.d.pi.n.7. Amy. num.2. Apretar lo de den- tro,eftrujarlo como reque- fon quando fe cuela,&c Ay~ piamí', aprietoloafsi. Ay- piamí' teco angaipába , he dexadoel mal fer. Aypia- mí'Tupa Haadequaítába, no he cumplido có los pre- ceptos de Dios. Payche- qu .íta güera aypiamí", no He cumplido lo que el Pa- dre me mando. Ayepiamí' guiñem8mbeguabo, confef femé muy bien. Ayépiamy cheñemSmbeú häguäma , examíneme bien para la có fefsion. Pi^i^i^.Vide.Piá.nu^ mero 2. rFíarub. Mancha. Che- piari, eftoy^uzio, -mancha- do. Ypíari cheaó, tengo má chada la ropa.Cherecópía- ri^mi manchada vida. A ñe- mbopíari', ando con man- chas. Ndiyipíaríbi Trilpací*, no tuuo mancha la "Virgen. Axerecópiari cué a^eomo- ñemboí acé ñemomombe- guábo, quita las manchas del pecado el hombre con laconfeísion. Ti^ä.Fuerte.V.pi.pie. num.i 1. Piboí. Coces. V.pi. pie. num. 1 1 . Pibe?. Cerca. V.pí. pie. num.11. Pibú.l.ffíbibüx.á.pi. cen tro.ybú, menear,reboluer. Aypibúcaramegüu, reboL uer la caxa. Ayp'íbu mimo!, reboluer lo cocido, bo. ha- rá. LENGFA GFARANI. z 9 o rebenté de enojo con- ra. Aypibu í , rebolucr el agua. Aypibuhuíymbó n- pa , reboluer la harina tof- tandola.. Aypibu cherecó cheñemombeú hagüamä , examinarle para la confef- fion. Aypibu caá,correr el monte. Aypibü tába,andar por el pueblo mirando por el. Aypibü cangúy ríiím- güe,reboluer las heces con el vino, iíepi bu, remolino de agua, ibituiepibú, re- molino de viento. Cagúy pibúhába, cuchara con que rebueluen elvinOjO masa- morra. Oiepibu vrugua^ú, reboluer fe la gallina en el hoyo. Oí epíoú gutr á ,r ebo- letear las aues. Ayepibú. guice lepe pótabo, menear- fe, reboluerfe para -huir íe, deslizarfe. Tíbuyeré.C.á.pí. centro, y.bu.reboflar. yfyeréjbol- uer, vaziar de vno en otro, y derramar. Aypi>buyéré íbipe, derramar en el íuelo. Oyépibuyéré, derramafe. Ambopibuíere herecó re- cóbo, hize que fe derrama- pe K traél, Ticóx . d .pa?yc ó, pr onom bre.Abápico'quien es efíe> es Jo miímo que pacó.Cha- picó ayu , aqui vengo, ecce venio.Chapicó nde, cierto que tu, ves que tu, ó cierto que tu eres vn tal. Fícoe ./. mb^co°é. Canal, concauidad, convexo. Amo pi cohibí rapé , acanelar la tabla. Amopicoe chepó,apa rar la mano, ponerla como cuchara para recebir. Am8 pfcoe chepo y íar ápa,coger algo con la manoaíi. An- gaipá rapé y py cohete , es muy trillado el camino del pecado. Nimopicoc'nhábi teco rrurangatu rape,no es muy frequentado el cami- no de la virtud. Ypicoen- gue,fü convexo. Pícofi. Duración. Chepi* cop?, he durado mucho , y he viuido mucho .Chepíco- pi yiapóbo , he eflado mu- cho en hazerlo. Chembo p'icopioyr-vnamo, detuuo- me mucho configo. Am- fe^manofeandolo. Ayépibu- bo picopí tembiu", hago q yéré guiñemoyromS ychu- dure la comida. Nambopi- ambopí co- - :* - y ^^^sTZ^. ^J» ' ^^ g*=^ TESORO DE LA copít ymeetefbo» defpcr- diciar lo.NdipSCcopiicherc- cobé ccVte , no es larga ya mi vida. Aneepicopí y chu- pé ,hablek largo.Ndaypí- copíbae ti rugüaí nändere- cobé,nueftra vida es corta. Tccobc picopí apirey,íbag peoymé , la vida eterna es en el cielo. Aritmbo pico- pí hecé gnibiabo , detuue- me có él por hallarme bié* Tecobé ací pfcopí api rey- ma, tormento eterno. n am- bo picopii cheñemoyro, no me dura el enojo. Quara^i pucúramS cóó ee eyíuqui pipé,ndipícopíí , en el Ve- rano no dura la carne fin íal. Ndipícopii ce ahe au guecó märängatu pepene, no ayas miedo que dure mucho en la virtud. Yp'ico- pi'tecatúpia' pytvna ! oque larga noche. Pícuí. Reboluer , bogar, Aipiciú\bogar,reboluer ei agua. Aipícuihuí,reboluer harina, t citándola. Atepi- cui guiitábo,nadaratrayen do el agua como los per- ros, igapicuitaba^ pala,re- rno. Peípicui ioia,bogad pa rejo, Aipícuí tftA bogar-re ció. Feipícul teabSTj no bo- gáis a vna.Vidc* ígi«nU'; mero 2» PicuL Tórtola. PiWfGarrapacilía.! Pícuragut Vide. Pigu?,' r aguí, en pí, centro, nume- ro/. m Pa ci.c.d.pi.centro.y.ca: ojo .S* coía de muchos ojos .Red. Amboficáyny: mbó, hazer red. Ao-pi^á, lizos deíexedor. Pícá rie- mSmbeguapegúara , rexa de confesionario, Ambo- píe á íbirapé , hazer ¿elo- gias en las tablas. Apif í mboá,arrojar la red. Api- eá rerecó cír> , pefear coa redecillas , llenándolas rio abaxo. Pica rSmí'chequi- há , tengo la hamaca hecha pedacos.Oñembopí cache aó,eflami ropa hecha an- drajos. Piháboía ap'íc áey ti ico guitupamamboári aéte mbáéamo,toda la noche he eftado echando la red, y no he cogido nada. Pica mbo* bebuítába,corchosde chin chorros. Pi&/é. Vñadelpie.Vi* de. tä.ir<#&&4Sl3&SÍ LmOFA GFARANI. de. (fr) pie. numero 1 1. i H i i.cd.p^apretar.y.c^ llegar } coger,bañar. AypiT- ^,yoio cojo. ca. cára. Pi- , SJcábajaíTa^omadero. A y- ¡ f%íbiari,arrebatar. Aypi- l ft yéacei.idem. Aipí^í che 2cängme,tomar de memo- ria. Aypi^cheíiangarequa bämS Tíípäog apó , he to- mado por aíTumpto hazer la Iglefia, OyprcY cneraira mS,prohijar. Aypíci diere cör*ma,tomareííado.Ay- pici guarf ny hápe.l.guary- nvhábari tequáramSguite cobo fft&fg .1, märande quipe aípicf, caütiuar en guerra . Ayr:?.? y ábarí, ar- rebátelo de los cabellos. Aypi^y ymbac , ví&n?aip4 biguerehc, lleuarle lape- tía. Aypi'cí yporúhápe, to- mar preñado. Ayporüypi- ^íi.ideai.Aypi^íchepópe, recebilo en mis manos. A y ptyi I upíi^comulgue.AvQ. píVí chelee!, tomarlo ac'uef tas. Aypiji°eheíibáocépe, tomar en buracos. Gaáfoi- pi^falio el rio porel mon te.Tacichepicipá,hame co gido toda k -enfermedad. Aypyci cuñ#, cogí vna mu- ger , ö pequé con muger. Aba chepí*^, el varón pecó conmigOjdize la muger. Ai piapici , gánele la voJun- tad,q¿ieTéme bien. Chepia p'ic> oyeaihü veábo chebe, hame ganado la voluntad para que ie ame. ; ^Pitfm.cA.p'í. centro, y. cy.lifo, alifar por deden- tro, limpiar bien,acabar de todo punto. Ypicymbeteí checaannpS, hafe acabado mi rc^a de todo.punto. Aí- picymbeteí yíucábOjOiate- lo de todo punto.Aipicym betí i ymSmbegiiábo, todo lo dixeíin dexar nada. Ay- pícfmbctef-ygüabo^comi- Jo fin dexar cofa, Aip^yn- gatu ymonguapa , dexelo muy bien aderezado por de dentro . Chepi eymbetei chembae rerahábo, ileuome quanto tenia, Nipicyngatu nábi, no efla bien Ufo por dedenfro. ¿Pi$mbi.c&. pi. centro, ^v.liío.y.o.qultar, limpiar por dedentro. A yp^c v m bó áaembé, limpiar bien el pía to. A Jpi'symbó. ygüabo,co- Cccc milp - IB»J< « ^5^^^^ .<*^ji' ^-^ 11 — * ■ .-^— * » — ■— * — '- I K ft» *1 Sfí I I k TESOKO Í)É LÄ JtífiSü milo todo. A ypicymbó pá herubo,no déxé cofa, todo lo traigo. Aypícyrobó che- rembiapóymombápa, aca- bé de todo punto mi obra. Nachepi^ymbovahe chere cócúera gui , no me facara, de mi proceder ordinario. Chepicymbó potára«bin|¡" cherecó marangatü aguí, quifome apartar de la vir- tud. Chepicymbo pacátuí herahábo , lleuome quanto tenia, 6 la gente que conmi go eftaua. Aypí^ymbó ca- tite cherecó guinetnombs- . guabo , heme confeíTado bien. Xecó marangatu, pi- cf mbbhabamS angaipá , el pecado es la deílruicion de la virtud. Picjmbucauc. d. piCY- : 7« vcay , acediade eftomago. Chepicymbucaí ,padezo a- cediaafsi. Mbaehaichemo >P ícfmbucai y lo agrio- nie aceda el eñomago. ; Pí^n.Refualar.V.pi.pie. • P^r°ó./.^Yro.Eícapar- lo,librar,ciefeödér^mpa- tar,hallarfebkn,eflarte- nazjrecib^continuar.xpó- gui chepr9iro,efcapome m fus, manos . Chepicí" t°ó Fe- ru,Pedro me libró.y.o. Ay picfro,librarlo,&c.m8.nga Tupa ñ^ndep^iroháranan ga,EHos es nueftro liberta- dor , Redentor. Tupa ¿ande pieíro guguípipe,Dios nos redimió co fu fangre. Arle- piciro;checóga.apóbo,con tinuo con perfeucrancia- a. hazer mirona. Añepicyrcí nemboerehe guitecóbo,có tinuo a venir a aprender. Ndachepify rSh ir i, no ten- go quien me libre. Tupa ñem8yr8 gui angaipá biya Hepicyr8,nipohangy , no f uede el pecador efeaparfe •de la ira de BJos.Nda che- picyr8hábi,no tengo lugar de refugio. OpicyrSharey omäna,,por no auer quien le íbcorrieífe murió. Hae 1 é anepieyro , yo mifmo melibréyóeícapé.An^p^y m ey amopae , pues no me aüia de efcapar.Ypicíroha- >rám8paéy no huuo quien lo libraíre.Ghau^pic^rSmbu- ruqüiegui oyaLbcymo ana- rctämeguára, no tienen el- seranea de libertad los - con- %*&%r<nueítras almas. Kc^.Eítender, c. d. pL centro. y. cog.foltar. Che- picóg,me eítiendé.y.o.Ai- pj^ogaó quaracipe , efíen* der la ropa al Sol, ca.cára. guecó yepYcopotarey , in- corregible.ÖyépYccg ynt- me , eírenderíe en la hama* ca. Paráyépi^¿ rupí ígará- tá obebé, buelan las ñaues x>r el eftendido mar. Oye- >icoheraquänä. efparcioíe afama. Tíípff I. X. mano reraqáana, oy épico eté ibi yépífó yácatürup/,efpar- ciofe por toda la tierra la muerte de Chriíbriuefíro Señor. Che ai oyepieó, va- fe eíténdierido mi llaga, Ndoycpjcoi che araquaa- ba, tbága ambo iprrig^ara «juaipa , no fe eítendio mi ingenio, a faber el eípa'cio imaginario del cielo , ö lo que efla íbbre el cielo. Acc remymoangábaoyépijó cu Cecea rí - ►1 »1 ^1 1 i TESORO. DE Ljí n nabo 1 upa remymonan- gue h&bo rupí, corre nuef- tra memoria todos kxs mo^ mentos por todo lo cria- do.pirá oipicó pindá,el pe 1 ce enderecjö* el ancuelo. j Ahe au oyepicó feí'acc guerecó catúramo-, efíien- defe fulano, porque le tra- to bien. Quar ac, i puciiromo oye píe ó ára,el Verano fon largos los dias. Aypiv 6 che pómbaerábo, eíknderla mano para coger algo, che mbopó yépi^ó mbae mee- mbotá bau , haé^hemopy- níyhizome abrir la mano para darme algo,y me bur- ló. Peipíto'áapár, poner la balfa derecha , quandoefta atrauelTada a lacorrientc¿ cherecó yepi^ó ffikoyngue ragut .1. cherecófícconfn- gue oyepí^ó > hafe mejora^ do mi mala vida. Amone- conyngó ymboyepí^óca, helo enderezado. 3>icüa. Boca deefloma- go, la paletilla, Chep^ua hoá, hafeme caido la pale- tilla. Aypícuävpi ,leuan- tarla.Mbacápi^üangúera, el pecho de la vaca. Ypi- ^uangüei aamor^pufe i eo? cer el pecho. Pyf//a.Pellizco.V.enpi n. i. (picha) -\ Piché. Pregunta.. Yid.pBé num.3. Piché A.mb'tcbL Olor de chamufquina,, que madura. Aopichéjolor de ropa que- mada, coó piché, de carne quemada. Añembopidieáj hafeme pegado el mal olor. Y piché a c£, olor afsi pefa- do» G hepiché piche/ , hafe- me pegado algo>traer caca. Ambo piché, quemelo^ha- zerque huela a quemado. Añembc* piché bíá,, recojo el mal olor de lo quemado, Angaiparecó ypiché, huele mal el pecado. Ticbu Refregar .V.pichu enpi,pellejo.n.i. Picbíbí ( mbubíbt), oler mal,fieracofa, terrible, lo mifmo que yabaeté , filen- cio , quietud , alboroto de miedo. Ndehóré ara ypi- chíbí, defpues que te fiíifte me ha hecho triíte dia , ó tiempo.Ypichibí picó nde- recó , terrible vida tienes de mala afquerofa.Mbapá- ra LENGFA gvárani. 'ra amyrí" rogöe yp khfvty ha quedado la caía del di- funto efpantofa. Ypichibi tábaa oupa hac?pábam8,ef ta el pueblo efpantofo coa tantos enfermos.JChembo- piapichibr cñerapichá ma> no recapiahagüe,hame en- triítecido el auerfe muerto de repente .Ypichrbí yagua reté -rendaba , es efpanta- ble el lugar del tigre. AHa- r&amS ypicltíb? ' chcbe,hor rible espara mi el infierno. Chembopichibíbangaipá . , sícandalízome con fu pe* :ado. Ndipi chí hí, bel mba< >árogüe, noesefpantable a cafa deldifunto.Cñepia- >iehibiguitecóbo,andocó x :1 eftomago rebuelto. M> >aénS chemboprápichito?, 1 mal olor me rebuelueeí ftoniago. Mor andu picra- »1 ou^maías nueuas vienen emerofas. Tembiu poro- ibopiá pichiM, comida ue rebuelue el eftomago. ee angaip á chenab ó pichi- ¡Sno guftode oirdesho- íftidades.AralefuChrif- ) ruhábabí' tecó>pab? re- 1 porändupa ypichibxca. *93 tune, ferä horrible eldia del juyzio. Ypichibí'cuéra omSmbiru mbirü aba y- mSngihi'yábo hen8ama,ííi horror hará que quedé los hombres fecos de cfpanto. Onecngue percmbopichr- biiheytica^bíopacatu orno tum°¿ tiunv imbo rírnta, quando arroje fu efpanta- ble voz hará que fe con- mueuaJa tierra. Amopichi b£mia chereraqua, he per- dido la fama. Pichíri. Suziedad,coháJ bre del cuerpo. Vide.Pi, num.iv Pig. Diligencia. Vide, ¿^.ceflació.opig Vbftu, calmar el viéto.AmSmbig, hazercefíar.ca.cára. Che- rugujpigjeílanco la fangre. Amombí tugui , hazerla es- tancar. Aneneembig , cef- far de hablar. Ndopígi o- ñeeíigä, no ceíTa de hablar. Ndopígi yñSngaipá,no cef ía de pecar. Curíautamo' opigndeangaipáraé, ojala ceílaras ya de pecar. Opíg etéjpues auia de cellar, ha- fe de dezir con fu tonillo. Opig m TESORO *DE LA Öpig am8 pae, dio fuera fi cefTara. Opi op>ig,vn poco haccffadö. Opig pavpa^* ceííacióeo interualos*Amii opíg, cefsó la lluuia. ©pig cté morandubai, pues auia deceáfarlas malas nueuas, Mdache yurupígi , no ccf- tsq de hablarlo comer.Ndo >pigicke chenem8yrpne, no me defenójaré. Chepigey aicó guiguatábo, Tiemple ando caminos, l&dopigi 2 ; <)hobo.l.pigeyohó,fempre w¿u.Pigey mbape^contimm, mente. PigeyhápeahaYha Tupa' .1. ndapigi Tupa ral- hupa , continuamente asuro aDios.0pigefcheacá,fié- prgmé riñe. Chererec0.ii nomoíibigi , no pone fin al maltratamiento que me haze ¿. nbnemombigi che; rereeoaibo, idem. Oyaceo abaeté nornSmbigicé api- rey anäretím eguárene, no pondrán fin a fu llanto los condenados^ i g ey oyaheó oquap'ans, fin fin líoran.O ñ^mbobíteboi teco íbápé guará pígey ou óub'bo oí- m , h v ida celefk no tiene fin,Pigefndeangaipá;íiem pre eres vuin. Gurí au ta- mo cherec 6 adose ypígi- rae, 6 fi fe acabaran ya mis trabajos . Rornb? hele y» gíne,al;fintendraniin,Ndi- pig eymi teco aci Purga- torio pfpegtíara , no fe de- jarán de acabar las penas del Purgatorio. Tám§m- big coi te , quiero darle fin. Tapig coite ,■ quier.oceiTar ya. . Pig. Sacudir. Ambopig jibiráí , aporrear los arboli- líos tiernos ipar a la-chaca- ta. A mbopig bír á t uouor: Bó hy pipé, feñalar los pa- los el carpintero concuer- da. C^embopíg , jne íacu- iio , acotö.ca&o. Embo- pv^icapi'jfacudirel rocío délas yeruas.Ambo pig u ytubiróca , varear la ropa 5 quitándole el poluo.Ymbc pig pirK ynatéy üárane 5 loí perecofos han de fer cató gados. Ahímbopig guiatá' bo,eítirarfe,entonárfcpaí feandofe. Añembopig ych* pe, leuantarfe contra algu no.Hyndó ahe oñembopí* .íeí'ohöboraé, miraldoqu* entonado va. Pig-que ha LENGFA GFJRJNI. zp} amo* ynäpSmSi raer á> , btéñ empleado que le acoten. Cheremymbopigúe taquí*- cuerí guara , al vltimo he de hazer aforar. Pígua+c. d.pu omrro. i%. cjua.n. 5. Abolladura, eníe- tiada.Cämbuchí ypigúa,e£ ú abollada la olla, ó canta- •Oj. rp?g4a,eníena ;e. Ambopigua checóga, lazer la chácara a modo le enfenada. Ambopigua juarepoti yápepó, abollar a olla de hierro. Ámbopit 'uaibíVá y cortar el palo a a redonda como muefca,. PíguL, Cofa en arcada». &>irapigua,palo arqueado, imboibira pilgua , hazer Lrco de palo. íbifapi'gua- aí<, arco de palo mal ar- queado. B'iguarA. Reboluer. Vid. 3uará; • Piguarí. c.d.pigua. y (¡j; liminutiuo, arquear. Am- >opjgúarf ibírai , arquear 'aras. Ambopigiia cambifc hí, hazer el ollero barri- ca a los vafos. Ambopigua biquara, hazer concauo el hoyo. Píhku Nóehe.Pihábo, de noche. Pihábo íacatá^ toda la noche. P£haré.l.p£ habete£hpíhayé,media no che.Píhaye rf honde, antes dé media noche. Pihayera • m8bé, luego que fea media noche. Pihayeguibe ndica- tu£o T%a rábaeramä ye* r vni , no puede comer deí~ pues de media noche el que ha de. comulgar. PiMave- bo/ añaretanie.l. píhá m'e- mcrañarrtame.l.pj'hárurf- catu. rioban ey aiiäretame... Lndóyeccobiir'o pihá ; aña- rétame .1. ndoyeecobiáro ypihábo árarranaVetamev l.nonemboyocue yoce pi* hábo arar/ aruretame.l.no, ñembo vpaguepague pihá^ bo arari.aharetam8d.no- rlemoendague ndague pi- hábo; árari añäretäme' .1. ndoyopopiaí pihábo arar i añarctame.l.ndoyopirúpi- ruí -pihábo ararLanäreta- me , eterna noche es la del .innerno.Ndoyti'pipe í $£b& bo añar eiamcguara, no te n dra luz la noche deliníier- no. Jtt *aneguemc.ChepÍy< ré,caime en el meló. Am bopiyeré , arrojarlo en e íuelo. Ambopiieré, hago lo derramar , ó anegar }SrdipÍjerébi,ro fe ha derr; mado.Peyepi yereb etei ai gaipábari,derramaisos ei pecados. Vide. Pibuye re. Píymú, c.d.pi.centrofyi rujboca , alforja , cofia! ?í *y LENGUA GFARANI. Pfyurü m?ry , talega. Pym. recio^durczajlibe- raímente. Pfmchc rerecó, afperaméte me trata. Pym chequaí, afperamente me manda. Pym tereíiapyty, «aterreció. Hecópymeteí chébe, dura condición tie- ne para conmigo , hazeme Retos. Nacferecópymy y é péychopc., bo tengo mala condición para con él. Ghe tnoecopym oyéupé,hazc- neque tenga malacondi- :ion para con él. Hecopym ihe, es duro de condición. if nangaipá hecopy ah3? , es :enaz en la maldad. Pym- )ae yyápóbo, hizelo con 3refte.za.Pyai haf ymombe >üabo,díxelo prefto.Pym- íréque ygtiabo, cómelo en /n lantiamen. Pym ndaeí ^yapóbo, no lo hize con srcfíeza. Cheniopy yyapo- icabo, hizome que lofúzíe raprefto.Py tereylpó tem i>iú,haz preñóla comida. PyWT: Ladear .Aypymy, pío ladeo, Anapymvya- :>epó,ladear la olla. Anapy ray che rec orna rángatíi, he iexado de fer bueno, Vide. ApymíCn.i. rjiié Ocultar , eíccn- det. A ypfmí'hecó angaipá- ba,oculté fes vicios. Aypy- mif cherecó angaipába gui- ñemSmbeguáho , mentí en la confefsion. Chemopyírn' ocotipe , hizome efconder en fu apcfénto. Chepymí' ocotipe, él meefcondio en fu apoíentp. A eapymí> ce- rrar los ojos . Amboea py- mí;hazerle cerrar los ojos. Aypymy igira , anegarla cahoa.Ygara oxicpymf;ane- gofe ía canoa.Am8flepymy ígára , hazer hundir la ca- noa.ipeaypf my cambuch/, eícondi el cántaro en el a- •gua.Añf'pymí; yo meane' gue. Peypymí'imépende- cómarangatu,no encubráis \ueftras virtudes. Peypy mí" imé peangaipapagüéra pe- ñemombeguábo , ro ocul- téis pecados en la confef- fion.Oráöpymí'uci añängä angaipába ñem8mbeguá- pe,haze el demonio que e£ condan pecados en la con- fefsion. 0mund$ haguéra omí; efcottdk> el hurto. V. Mí'n.z. Dddd P/«- TESORO DE LA si S? h i ti w S<4 h Si M TtnJa J.fmt. Anzuelo. Pvnahamä .1. pindájSmS, lina de pefcar. Pinda?, vara de anzuelo . Pyndá ítí- ba, el lugar deftas cañas. Pindápaä' , lina con lom- bricilla para cojer mo- jarras fin ancuelo. Pyn- dápoitára,pefcador. Pinda pó, lo cogido con anzuelo. Pyndá apohára, ancolero. Pyndá apohába,inftrumen- todehazerancuelos. Pin- da apáhá , boluedor de an- cuelos.Pindapotá, el cebo que fe pone en el ancuelo. Chepópindá , foy ladrón. Cheácäng pyndaihdai^ten- go vaguidos de cabeca.che moäcäng pyndaí ndasVcau- íame vaguidos de cabeca. Pmdahz.. Pyndapóy. 'Pyndapotá. ~ Y .Pinda. PíndequL Pafíarfinen- contrarfe.Vide.Píndeqüa. en (pí) pic.nnm.il.. . fípm* Limpiar al^niño el trafíero. Cherepyndi, limpianme.hé.gu. J ■ Pindd.b. Palma. Pindó : bagamos de palma.Píndé- b^elafíildelapalrria. Pin- dói.idem. Pind©tiba,,pal- mar. Pyndocurl J.myndócvr¿* Maiz medio quebrado , y deíbllejado. Vide.Ap£nu- mero £. Pint EngaHo.Vide.Py- ry,num.2. Pin?. Mancha , pintura. Yagüapftrí;tigre .1. yagua- reté. Cherobapí'rí; tengo pecas , ó manchas de qual- quier manera fu z i edad , a pintura en la cara. Cheaó- pf'rn^ tengo ropa pintada, o íiizia con manchas. A moptr ní>pintar afsi, &c. A film- bopí'ní' guiñe'mboy éguáca, pintarfe afsi , engalanar- fe. eftoy muy canfado. A* gemopifiuä mbo.idem. A- mopifiuambó, hagolo can- for. Pío¿. Raíz que fe cch me* Piop. Dizenlo al gami- tar del venado. Pípí.Poípofícion de abla tiuo,lo mifmo que cum, de inítrumento , y mouimien- to. Qmcépipc, con -el cu- chillo, idem quod f in ) de quietud. Ndereporabiquíi- eé aretepif éoe,no trabaja- ras las Fieftas. idem quod fimul,taM ndepipe, yré có- auer ofendido a Dios. Ay- qui tyngo yapepó ypi pebo, limpiar el vafopordeden- tro. Cheangpipebo T£p£ che niSngetá , hablóme Dios en los retretes de mi alma. Pepfopipébo pemoí" TupW , poned a Dios en lo interior de vueítro cora- ron. P\pe. Vltimabreue.W Pi.num./. Pipí. Apretar. Vide.PÍ. num.5. Pi'pu Picar el auc , y el pollo. Quapica,el hueuo pa rafalir. Opí'pí'gufrá, pica tigo en tu canoa. Chepípé el paxaro. Aypí'pf'gui carü- ohó , fue conmigo, idem bo , comer con melin quod fintra) Oym?mbaea« mobépe aypóbae piperas ? ay otra cofa mas en ef- T'ípeho. c. d. Vt centro, paTU/.y Pe. num.2. y. bo. Gerundio, por el centro , o capacidad de la cofa. Che- piá pipéboahaVhúTupa,en lo intimo de mi cora con amo a Dios. Chepia pípé- boi amboa^í Tupa che y- mSñemoy r§hagucra,de to do mi cora con me pefa de dre. P^.r.c.d.P^capaci- dad.Ypia.r.num.9. lo con- tenido. Ogpi 1 piara, loque eftá dentro de lacaía.íurú- pipía , lo que eftá en la bo- ca. 1 pipiara, lo que eftá en el rio. Caá pipiara , loque contiene el monte. íbitit pipíara,loq contiene el ay- re. Cabayu yurupi'pi á ^re- no de cauallo. Tupa^i ríe pipiar éra,fruto del vientre de la V irgen. Sefiora fama Dddd 2 Ma- F^TjgijgpFS TESORO DE LA Maria ehecha<*ucá ängá Iefus ndenef ípí rcra orc- be. Señora Santa María mu eft ranos a lefus , fruto de tu vientre. Tembiu pi- piara, dizen al calabacilio, que íirue de cuchara.Yape- pó pipiara, lo que efta en la olla. 'Pipíg. Feruor, diligen- cia, refplandecer, reuerue- rar. Apipig guihebo , voy con diligencia. Apipig gui- quápa , pafsé como vn ra- yo. Opipig itáquarací re- hé , reuerueran las piedras. có el Sol. Opipig catú ah?,. es muy diligente. Opipig teco marangatú , refplan- dece la virtud. Santos yqua tia hí'ny guoharehe mbae pipig renoína , los Santos eftan pintados con reíplan- dorenel roftro. Nderecá opipig cagúy rehé , relam ■■- pagueáte los ojos por el vi no.Cänguy ombopip/gche reci , el vino me haze ver .cftrellas. AmSmbipig yqua tíabo , adornar pintando. Afi "mbopípig ah'e rehé .1. aheri tequarämS guitecó- bo,eftoy diligentes íu fer uicio.Mimbig»es lo m¡ímo> que, pip i g . Y ad tat á m ynf£ bíg,eíreueruerar de las cf- trellas^ Pytíímymbig, ob£ curifsima noche. Pítuminv bi gett i añ a r - tam egví ara y la noche del infierno es obf curifsima. Pxpírá.cA .p j , capacidad.. y.pur. pellejo, y. ia. abrir, abrir,. Aypipira, yo abro, pa.pára.bo.hara. Aypipir^ chepo, abrir la mano.Aypi'- pira aó elléder la ropa.ndi pipiráhabi, no fe ha abier- to, Aypipirá: checoga , a* grandarla chácara. Aypi- v pira chearaquaá , abrir el entendimiento. Aypipirá cherecä,abrir los q\os. oté- ela pípirá ¿tem.Ahee.a pi- pira, abrirle los ©jos.Oye- pipitá íbág amaqüabiré, abrirfeel dialluuicfo. íbí ciepipirá aba Sngaipá mo- cSnga , abriofe la.tierra , y tragoíe a los malos. Agui- r apa pira, abrir el arco , y aífeftar a tirar. P*>ííi.c.d.Pi.pellejo.y. píu ; blando. íbfrápipjú, ár- bol que fe blandea. Mymoi ypipiü.l.yiapipiu>efta blan do m LENGFA GFARANL do lo cocido. Ndipipíu.l. ndiiápipiü, no efta blando., iba yíapipiu imá,ya.efíä.lä fruta blanda. Chepiapipíu ychupc , tengo el coraron tierno para con éi. Ahem- bopi'á pipío , enternezco- me. Chembopiá piput he- mí'mborar í h enternéceme el coraron con lo que pa- dece. V.Piü.. .-P*/#c.d.p-íLpregunta, y ios y al próximo. JP&n b* Poto, vn poco. * A r upi t% poco t raigo. A r«o \ qua p^pjf, pafíar lo vrs poco lleuando. Mbuyüpe yin a- mee y chupé , dile vn poco de pá. Ambof&rt ymeenga, quitarle de lo queáuiade dar r darle menos. Aporabi- quípMnóte, trabajar vn poco. Cbepiápirf , tengo e^ieocofacjo.S.íbi depoco animo. Arkmbopia pir?,. hagome timido.PMño aú, comi vn poquito. Piíriñotc añemombotáhece,vn poco me aficioné a él* ^Cofafeca.c.d.pi. pellejo,yru,tener. chepiru, eüoyfeco, ö flaco, íbírá ypiru, palo feco. coó piró, taíTajos. yépeaypirü,leña jecaXhey úr ü ypiru ? tengo la boca feca. Q^arepotí p¿- ni,oropel. Am.Smbiru ta- tape, enjugar al fuego. A- < m-ombíru quara^ipe, fecar Eeee M I^fíáfjaí^ ^==T _^ jr ^^ JLi» j^m*»J»-rf ST ■ TESORO BE 'LA ffl al Sol. Ambopiru. idem. Ypiru ata, cftä medio en- juto, v ■ P/>£ RuidQ,chiftar , la- cafe del ruido que haze la. cofa feca pifándola. Ndepí- ruimé,no hagas ruido, nda. chepirüy guihóbo , voy fia hazer ruido, chembo piru*. hízome hazer ruido. Nde- pirú teí-eh6bo,,mira no ha~ gas ruido quando vayas. Chepirúagui guacu ,one- guahe , huyo el venado del ruido que hize . Ahembo pi rú , hago ruido de propofi- to.Ndepir u pirúque tone * früähe , haz ruido para que huya.Che h%e pim, chiflar. Ndeñ-e piruimé , no chif- tes. YñBepiruirumobeay- ,quaá ymombeú, haguama, luego q empego a chiíiarfa pe lo que auia de dezir . Pfr^. Pifar. Vide.PL num.ii. A . . Tírd. Remuda, loltituir.. Ayp&fib atraen -fu lugar.. Chepirú i entra en mi lu- car. Eypíráah^,, entra ai lugar defte.OroÍopiruyia' póbo,remudamonospa*aria zerlo.Oroñopiruyyapobo, ayudamonos para házer lo» Qroñopirv yñangaguábo>> ayudamonos a murmura* del. Oyopírü cheangagua- bo, ayudaronfe a murmu- rar de mi. Peyó pi.ru tecó- marangatúrehé, ayudaos a la virtud. Kdapeyo piruí tecómaraneaturehé, no os ayudáis, a la virtud. Nda- chepírúhári, no tengo re- muda. A ó ymboíopirú- ha- guama ndarecoi .1.. cheaó- yopimhaguamä nderecoi, no, tengo vefiido que mu- dar. Arañaba cheaó ambo- iopirú , cada dia mudo ro- pa.mbae apópucüfiabo ara bolopirú checamifa , cada femana mudo camifa. Oío- pfrú cheacábo, ayudaronfe a reñirme. P/>«i.Bexiga.Vide.Pu rium.i.. ' ■ A centro, y. Búa, tallo, om • bligo.Chepyr®,mi ombli- go.y.o.YpyrSa'guacú, tie- ne el ombligo grande, ndei ypyrSa^og , aun no fe le ha caído el ombligo.. ttrutft. Por juntoycerca. V.PÍ.n.8. LEHGVA GFARAItL 1 Py^./.f^SJ.c.d.Pi . centro, y. täng.. colorado bermejo, colorado pardo morado.pytaumbicanduá, morado* Am8pyta,teñír de colorado. Tiepyt a, cama- jmaras de fangre. Hendibá. apyta,es barbibermejo. Y- pitängaí ,es muy colorado. Hetobapyta , tiene los ca- rrillos colorados. Oñlmbo obapytaoHepohänongä , a- feitafe decolorado. , Pitlng.lSjnitlng) pelle- jo colorado, qay yi pitang, agi colorado . AñemSpi- .täfig i poner fe el cuero co- lorado. MitSng .1. pitäng, el infante. Pítängf,dimmu- traojinfintecico. Abáoíie- mo pitäng , el hombre fe haze niño. V. Mitang. y. Tang, TítJJ. (mhí t ^quedada, Chepitá , mi quedar, y. o. Mbftahá , ranchería donde fequedp. Apytá,yo quedo. hára.hába.Ayüguipytábo, vengomeao^edar^Cneíííc pitá pitá , Toy tartamudo. AñemSnee pitápitá, hago- me tartamudo. Pitahába.l. mbítahába, andamio que. hazen en los arboles los c a (¿adores. Qyieopit apota* aquí fe tjuiere apoíentär' Amombitá , fioípedarle, a" gafajarle. Cherembipoira* ma amombitä,apofentar al huefp^ed.Amombitá tuguiV Teftañar la fangre. cheremi mombitacherópe , el que aoofenté en mi cafa* i típi- tá, la baí!úra,fbllaje que íe junta en el rio. Cherugui opíti , reítañofenie la fan- gre. Cherié opitá,quitaró- íeme las cámaras. . Pfo*.Carca!ÍaI. Víde.Pr. hum.i i, Títad. Andamio que po- nen en los arboles ? Itos pa raccjerpaxaros> Amombí taájpuíe andamio. : ^iW^.Eftriuar.V.Pi'. num.i i. Titagxxa* Paxarillo. Pitai. sarpullido. V.pi. num.i» P/Väísg, Niíio Infante. V. (mytäng.) Pítaqúa.t* Palanca en q fe atan cofas para lleuar. Aypitáqäa herahábo, po- , per en vn palo la cofa ata- * da para lleuar la. Ndaipi ta- Eeee z qtla- ^rrJ -..' ■■ " TESORO DE íuÄ fc qüar i , no le he atado él pa- lo. Aypi táqüa 'íbir á che ieupíhagüäríia, atarvnpa; lo delgado al árbol gruef- fo para fubir por él.Ópíta- qüabo oroguerahá , lleüar dos la cofa atada ,envn pa- lo. Péipítaqúa teongúera, atad el difunto en vn palo en la hamaca. Peipitaqua carameguS herahibo, po- ned eíf vfra palanca la tm para lleüarla. Pítaiwbí Anduá. Muy morado/ , _ , j Pft¿. Chupar: Chepite ? chupóme, y.o. Aypitc;, yo le chuf e.bo.hára.Ánequä- pitc, chuparfe los dedos. AmS fie quambité, hazer g fe chupe los dedos. ChemS quambité nariguera, ¿hu- parfe los dedos faböreaíi- dofe. Ahobapité,befarlt en elroílro. Oypfte igara tu- vupe , eft a encallada Ikcaf- ■noáenelDattó.V-y a - 11 ^- y,bi.nurn,z. , . , P^.r.EnmediO.OgPi- " tepe, camelo de U cala. Chepop^tépe, enUspa^ m as de las manos. Chepo "pite rocé rocépe arana, líe ... • . _ i uolo fobré las palmad de las manos . Gfecang pite^ rocépe arecó , tengólo fo- : bre mi cabeja.Ghepiápité- pe Tílparaihúba anoí', ten- go el anior de Dios en me* dio de mi corajomNambó p'itéri cherecó rtíarangatúj no he medrado en la vir- tud. Ambopité ímSchere- eobé.he llegado ya a la mi- tad' dé mi vida. Gueecbé pi t é r e.r ey meom ano > no lie gó ala mitad de lo que auia de viuix. Quiguá y píterey, peine que le faltan dientes. TCheraípiterey , faltanme dienteLmocoipitépeaycó, efloy en medio de dos ¿.che- quambitjépíguá , el dedo de enmedio de la mano.Pe- pítépe yépé aicó yepí, fiem pre eftoy entre vofotros. V.Apitenum.i. Típé.r. Sobre. V.Apité. num.2. Pi^.r.c.d.pi.capaci- dad.y.'pó.continens, dexar en medio algo. Ambo pite- «po checóg , dexar alguna mancha por hazer en lacha cara. Ambopitepó íbirapé, : muy poca obra he fe- cho en mi chacarä.Aypite- rog note ymeengtl , Tacar del montón para dar. Ay- piterog cheangaipa guiñe- Hiombeguábo , encubrí pe* cados en la confefsion. P/í¿.Cbmecon.Vid.TÍ. íium.i. -Pftfi Apretamiento, a.Rogamíento.Chepyty che rembiu-, atorafeme la co- mida. Chepytf yett , ato- raníeme las patatar. Fíftüirí. Sacudir. Yide. Tubí.num.2. i -P^y¿o.Ayudar.Chep& tybo^me ayuda .y.o. Aypi- tybo, yo le ayudo. mo/ha- f ra. Aypitybo ycurápa,ayu- darle a mormurar. Aypi- tf b© guicarúabo, ayudarle adorne r _ Ay pft y bo y he á \ pa,ayudarle a reñir. Nda- poro pityboí , no fauore- cer, yprtybombirey, desfa- uorecido.oron©pityb8tecó marangaturehe, incitamo- nos a la virtud.nachepkybo hári , no tengo quien me ayude. Ndachepitybohábi, nótenlo ayuda. Taypity- bo ahe ndaetibi 3 no ay quié trate de ayudarle. PítiúgJ. [mbiiiu) olor de cochambre. Chepítiug,yo huelo aísi.y. o. Ambopi- titrg , hazer que huela ais i. pítiü guacu ,.olor afsi gra- ue. Abáyépitiúg , hombre pobre que huele mal. Ypi- tiugac&angaipá, el pecado echa malifsimo olor. Ofie-, mbopjtiug angaipabiyára, cobran mal olor los peca- dores. Pitá. Vntar. Vide. PL rmm.i. Pité. b. ./. (mlríté) baho, calor deP fuego , ráfaello, alien* TT^nr- TESORO DE LA r< aliento , vapor. Tatapftú, vaho del fuego. Cheyurupi tu ,baho de h cabeca.Pi tuí eí,agua del vapor de la bo- ca, y de la olla caliente, che pitupá , hafeme quitado el aliento. Chepitúpá ndere- chageyma , eftoy penado por verte. Chepitúpá gui; hoeyma,defeo yrme. Teco angaipá ombopitupátecó- märäagatu , el vicio aboga la virtud. Yyaigué omom- bitupá .1. ombopitíipá my- tynguéra, la maleza ahoga lít fementera.Mbae aiihua- tyndipearé ypitupá, ahoga ron las efpinas el trigo que cayó en ellas. Ambopitu tátapeyuhá , hazer que io- ple biervelÍHelle. Ndipitu- catul,no ech^i buen ayre.Y- pitúeté, echa mucho vien- to. YpMränguéoce.ypá- rupí^ v. fe todo el ayre por Ja rotura del, fuelle. Arapí- tu,,ayre.Pitub^quii , rete ner eí refuello,aliento. Aíe pitubequíí, detégc el refue llo. 3 Pítupo, boluer a refo* llar. Chepitupó , he cobra- do el refuello, aliento, Pi- tuce,falir el refucilo, Che- pituhe nderacháca, defean- fo en verte , he cobrado aliento con tu vifta. Aypi- tupí,inapedirle «1 refuello, Chepftw , mi aliento, y. o. Nachepitúcemy,iio puedo alentar . Pi tu cemb aba , el xeípiradero. Chepitú cata coite, ya eík>y con aliento Chcpitácatíi porabiquíre* he , eftoy alentado para e traba jo. Chepitucatü teco íriaraagatu rehe , efto^ alentado para la virtud C he recóaquí n a c he m«pa tu catul,mi floxedad no m< da aliento. Hechacacche pYtui catü , luego que lo v fe me quitó totalmente e aliento. Anoí'bíté "chepitf cuera, he conferuado toda . via el aliento.l.X.N.Y .« có acicüerehé chemaen duápabé,añcpítúá tecóma rengatnrehé , en acordar dome de la Paísió de Chri to nueftro Señor cobro a tiento para ía virtud. Op¡ . túpucu cuera ri oleó, dalo refuellos largos, como el fe eíta muriendo. Ambopl tupá,ahogarlo.Chembop tupa cheporiahü , aflijem LENGVA GFARANI. fopobreza. Cfiecotihef á- cangey chemombitupá,afli jeme la obícuridad del apa fento.V.AbiL ^Py/S;n. Noche,obícuri- dad. P?ty atiiL, noche cor- ta.Py tuejäcäng, noche cla- ra. Hecihecacäng aípftv- na, algo clara efla la noche ► PjW amSngí-, noche llu- iiiofa.Py tunguet cbo,noche entera. Pytv. yacata^toda. lanoche. Pytryequaacatü,, Boche clara. P ytumeg üara, cofa nocliurna^Pytv mfín- bígy noche: obícurifsima». Pytumbucá.,. noche larga*, Pytu nabo, todas las no- ches. Pytündaí^ noche ma* fe,o muy obfcura. Pytun* daibí,noche con garua.Py- Ppabeyngat&añaretame,, m noche eterna la del in- fierno.Pytu mpitépe,a me- dia nochc.Py ruqui'ryryfíga . t&, noche íerena.. Ápítun- 3aubáubáguihóbo,fui atié- U paredes . Opy tuhdauba . tnbaé cherehé., acometió- le a eícuras vna iantaíma., Pftu£chébeíivme *cogio- ne k noche en- el campo., eoa py tvme,muno de no> che.UPrt^meoman^cbcpu tungatu guí québo , hame ydo bien eíta noche que he dormido.Nachepítíingatuí gui querey mo , mal me ha ydo , que^ no he dormido. Amopy tv checoti^obfcure cer fi* apoíénto. áraypvt v cfrebe che hóramoJ.arapy- tvichébe chchóramoj co« giome vna obícuridad en el caminov Onemopytv*, anochece, cheypy tífguihó- bo ,, anochecióme en el ca- mino. Y. ípftví. Bitubá^ y x.d. pupelíe }q*. y.Tubji.g.eítar..y. A. co- ger*S~tener cogido elpe- llejo,dercaedmiento.Gne- pitubá^ffoy defcaecido.y^ Qxhepitubicätéágur, ef- toy deícaecidcp deB traba- jo. Ambopitubá*,hazerIe defcaecer.bo.hára.Amom- bitubá hébae , acoíar la ca- ca íiguiendola. Añembópi- tubáe/,heme dexado deícae; cer. chépitubarr guitecóbo teco marangatu rehéi ando floxoen la virtudlMoroän gaFchem&mbitubá chere- recóbo , traenme acoíado^ las tentaciones*. Pi- 1 m Á ^j j st— cae ISW TESORO DE LA num.2. PMLc.d.pit°v, refucilo. y . e .r ebofar, defcanfo^c on - fueíojcontento^fatisfazer, chepitue, eftoy eonfohdo, contení o.y.o. Chepitüeeí, eftoy coníblado fin auer ac cidente para ello.PitueeJii, alegría de la vifta. Nache- mo my tüeí cheporab? qm- bo,continuanaente trabajo. Aba pituengatú , hombre coníblado.Ñackepiínemy, no eftoy coníblado. ñande- pituengatu apjreymä iba- peoymSTupa rehé, nuef- tro defcanfo eterno efía en Dios en el cielo. Nachepi- tfismi íbipe, no tengo con- tento en la tierra. "Nache- pitüebei, ya no me queda confuelo.Aixiomytu^hazer defcanfar, contentar. Añe- .momytue giú cámabo , ef- toy alentado defpues que comido he comido lone- ceflario* NachemSmytvel topehií, no me harto , o ía- tisfago de dormir. Nache- momytxífi tembiíi , no me fatisfaze la comida, Nofie- mSmitueicheróga , no ca- ben mi s bienes en mi cafa; Nouemomytud oquíránt- mo,eíla muy gordo. 'Pítvmbí. Obfcuro , par- do. Aópítümbí, iQP a o P ar ; da,o morada. Amopiturnbi aójteñir de pardo. Amapí- tiimbr^empeñad.Ypitfím- bi caá m8mbMguechága< mo , eña obfcuro el monte mirándolo de lexos.Pnura bí apipe acc gueel emen- dó , echar la viíla muy le- xos .Quarac'í y pítumbí, ej ta el Sol obfcuro, One'mo- pitumbi ace angä angaipá- ba pipéjobícurecerfe el al ma con pecados. ChemS eqa pitílmbí cheibígüa po rey, eíloy defmayado de hj bre.chemoecá pítumbí ch( caru eymo. ídem. Cagu; chemoeci pítumbí', hami turbado el vino.Cheapí h güera chemoecápytumbí el porrazo que me dieron o pedrada me aturdió. Y y raquaáópy tumba, tiene o.fc curo entendimiento* FitupAAcko, ]V.pit * Pitupí, no refollar.] aum. TítmJ.wbituú.DtfcM íc ©. -tEKCmi WÄtAKl íb. Apitnu , yodeícanfa. Guábo,guára,amimbi tuu, hazercjue Peleante. Pituu apfreyma,défcarí{aeterno. Chemomb&uujhtsome def canfai%Cíi^iiu'tt í fldcrechi ca,defcanfo enjerte. Na- chemgmbituui nderecba- gey\, el .no verte me tiene concuidada.tecobé pítuú, lavidadéfGanfadav.Guigua % pibo apftuu, defcanfo eítan do femado. Pituu rehé,aye íCohú,gozo de defcanfo.Te cóprtuu rehé yecomj apí- réy íbapeHo oymé , el def- caníb eterno folo en e 1 cie- lo fe halla. Tecopftuuíbr- pénditibi,no ay defcaníb enlatietra^Pfouu ecaí,có- lent amiento de la % tfta ,ale gria^ Pfä. blando .l.(mbiu} - Yprú , cfta Mando. Ypiuf; mui bládo.Amboeeoapm. ablandarle la condición. A- mombipíu , aflojar lo ata- do. CMurupiu , tengo la boca guftofa,bknda. Che- £1 aypi%chup¿,tengo blan do el cora fon para con él. A ñ^'mbopiáypva ,enternez - come. AmSmbiu yraiti ta- w tape, ablandar la cera ai fuego. AmSmbiu mbaepí 'herecó recóbo,fobarel cue ro. Arríombiú iba chepópe, ablandar la fruta con la ma- no. ¿Amorribiü cfiereccäta, ablandaríacondkion. P. ante O, P^.T)em©ríítratiiíp délo tren$a, cordón de tres hilos.. Ambopepi- rupía,hazer cordón de tres FítT ¿u-" i i li J I i ¡fe i mh r^se mVmm j*M» TESOÍLO T>B LA m hilos .aipoboí,defcoÍgar dc lá cuerda lo que eftaua en ia cuerda atado , y tirar del baftago de los friíbles, que trepan por los arboles, ib? tí pogua$u , palo grueílb. íbirapopoiVpalo delgado, Ypovérá,deftuercefe lahe- bra.YnymbópÓquiryt| hi- loque fe retuerce de muy torcidb.Ypcietos,quitarfe efto retorcido. Ypoquíry- ry, eflá retorcido. Aó pea- na, ropa bafta.Popé r ^cofa de hebra chata. íbirá po- pe ,vara empalmada , o ta- bleada. Ambopopc íbirá* empalmar madera, y hazer cofíts chatas de hilo , &c. Mucura popé,£aja.Ambo- pbíoíb^doblar eí hilo. Ara bopoíera^hazer queie def- tuer^a. Añ«mbopoí; adel- gaejarfe eí gordo. Aypo- bombí, torcer el hilo del- gado. Aypcníhgá, adelga- zar lo gruefíb hilado. Áy- pómSmbrheymapi'pc , m •bañar en el hufo.Poaimbé, •afperaropa. Arnbopoaym- bé, hazer ropa baña gruef- fa. Aypóeré, chamufear la cuerda.Aypocurog .l.aipo pichr ycatroca.I.aípo equi!; traer la mano por la cuer- da^ tirar la para que fe em- pareje, o adelgazar eí hilo. AypoSngá , yr adelgazan- do el algodón que han hila do en grueffo. Ytárehéoi- putucarimo ao , ypupá» gaña la ropa la piedra quan do fe laua en éllsu Aypócí- nbóí j traer la mauo por el hilo deñorciendole. Cheaa ypotirá, efía desflorada mi ropa. Ypóabiyú cheaó ,t ié- ñe pelo mi ropa y efía nue- ua. Ndapo abiyuy cheaó> efta rayda miropa. Ypópi- rua tucumbó,efía rocada ja cuefda.ypópiruárupíocog pota/por lo tocado fe quie re quebrar . AípopicM, en- cerar la hebra. ^Ndipobl tacibó, no fe leuanta el en- ferrno.YpobM'írfó tacibó, ya anda conuaíec ient e . i bi- ráypoataí', palo derecho; i y poat ai; r io derecho . Che* poataí'guiatábo, andotief- fo.Aypoba,hikr.nga.hára, Ynimtó ypóyérábae , hiló torcido con la mano yz- quierda. Ynimbóy poíera- ymbae , Jallo torcido con I ma- LENGFA UFARAN!. mano derecha. Ynymbó ymbo póiofbipirera , hilo torcidadoblado. T¿. Mano. Chepo , mí mano. y. o. Chepóacátua, mi ínano derecha , mario abil,- y lo rnifmo dízen a la fiüieflra íi fe amana bien có ella , porque acama es dzC* treza,y mana. Arácañfrä- mSI.X.N.Y.opóacátu* cotí' omoí -ymar angat ubae- ne, el día del juyzio Chrif- to nuefíro Seíior pondrá a íü dierlra los buenos. Póabiqui ," refregar las manos. Äyepoabiqui gui- ñemoyromQ, retorcerfe las manos de enojo. Ayépoa- bí qiu gui ñ ' mboac ubo, ca- lentarle las manos v na con otra. Poacá, mano apta. c.d. acattU , deítreza. Chepoá- ca .mbohíit á r erahábo,ten- %o fuerzas para lleuar la carga. Ypoacá pfcbe herú- bo , todos traxeron gran- des cargas. Ypoacá catú Tupa ñeeibagarnboaéyía- fo hägüámä,es poderofa la palabra de Dios para ha- zer otros cielos. Ypoacá nhe ypVtybomS, fulano m c ayuda brauamente, ó tien c maña o deítreza en ayudar- me. Ypoacápá hei úbo,rin- dioíe a la carga. Ndepoacá Malo tereyápó 5 hazlo co- mo pudieres. Añe'mbo po- acá pota yépé yécoacürehc haeñembiahii nda chembo- poacári, aunque me ánima- va a ayunar, me vence la hambre.Nadbepoacári, no foy fuerte. Nachepoacári ch¿ra$i resecó, ya no pue- do fufrir la enfermedad. Na che poacárí Jfíerahábo , no puedo lleutrlo. Nacheíiee poacári, no tienen fuerca mis palabras, no tienen efí- cacia.Tupa Hee ypoacá ca- ta, fon muy poderoías las palabras de Dios.Añémbo acá coite , ya voy ílendo fuerte. Chem©nemembo- acá,hazenme fuerte. Poacang,artejo de la ma no. Poacangpibubíi,padraf tro.Poacu, mano finiítra. Poaó,mano con guantes, o ropa. Ayepoaó, pongome ropa en las manos para to- mar algo caliéntele. Póai, mano de garaba- Ffffa- to, M ^^^^^ ■ ^^ • ^ ^^ fo TESORO DE LA to,agarrar. Chepóaí Herc^ cobo , tensólo .'agarrado, Ypóaí chererecóbo, tiene- me agarrado. Poäpe , vña déla mano,. Poape apir é, lo que fe cor- ta.de las vñas. Ahetá che- poape api. >. cortajrfe las v- ñas>Poape gu?raí¿vHero de la mano.%y epoap^^ú teft, eftby : peníatiuo,o:auergQn-- jado, : Bbapenyá, mezquindad... Chepóapeñyájíby mezqui- no. Añcmbópoapeny a , há- game mezquina jtabopo- äpc'nyá* hagoló mezquino. Ypoäp£ñy a hereeopi ch c , foy tenido por. m#zqui- n0 " m ir Poapé ypibubu, padraí- tros,. Chepoape yP* b f°!í' tengo padrafíros.poapchv, vña negra que fe laftimój o lo negro déla vña,. [ Poapi^muiiecadeläma- no-.P.oapicäbg jhücífo de la muñeca. Poapirayú nyny, pulfo. Chepoapirayü qny- ny eté, tengo calentura, Chepoapirayü ony nyíoa- bi,eftan los pulios defigua- les.Onynypoiaba.l.ony- ny albetef V anda veloz el pUlíOe. Pbapiquá,ataduradc las muñecas.. Chepoapiquá .1. añembopo apiquá , atar fe cuerdas, ¿n» la muñeca para. tirar, flechas., Poapiquiy á,bra£alétes, manillas* Chepoapicjufyá, tengo brazaletes. ÁHembo - poapiquiyá,pongome bra- zaletes.. Poaraquaá , prudencia en hazer de manos .Chepo araquaá pipe araee, f epar- to las cofas, con pruden- cia.Ndepoaraquaáque íya* pobo, mira que lo hagas con prudencia. Ndepoara- quaá quaabau,no tiene^pru dencia.enhazzer.. Poati,no alcanzar lama no. Chepoatacue oyme , lo que no alcancjo con la mía- no queda. C hepoatarí.t aba relié , no puede llegar al pueblo. . Y.poatar i •raráóta- tapiácinahendii, fi los tr- zones"no llegan vnös a o- tr-os no fe enciende. Ypoa- tari oquapa, no llegaron al lugar. Ypoatar/ aó ychupé, no le alcanzo ropa. Che- po* Ik&^. — LENGFA GPARANT. poatarí huphitfmo , no le pude alcanzar. Ypoatarí hernbiachébe,no me alean co nada de lo que cogieró. Embopoatart imé'-, y pota ychupCjno le dexes fío par-- te. Ndepoatarí.iméchere- he , haz que me quepa par- tero liega a mi^y no te que- des poralla. Ypoatarí yé- pe á coeymbóbe ypábfc, no » dura la leña ñafíala maña- na. . Poarí acoger, quijar de* la mano. Ore iopoarí, qui- tarle la carga para lléuarla el. Chepoari* ahe checog ranguerarehe , quitóme la chácara ó: auiá. de fer mia. , Chepoari cherembirecó- ranguera* '^quitóme la ma ger con quien me auia de caíar. Chepoarí cherem- bí ara 4,eh esquitóme mi pre fa de lamano. Oroyópoarí oycembiirarí', andamos a la rebatiña. Ayurupoarí,, quitarlo de la boca. Ay eyir rupoar/ ypoíta , quitarte el' bocado déla baca para dár- felo. Aíurúpoarí ymSmbe- guábo,cogile lá palabra de * la boca, y dixela. Oy épíá- mShgetáaí poari, defecha r los malos peníämientos' AycWpoarí,defcolgar.Chc angaipá poarí güiñemSm* begüabo,encubrir petados en la confefsion.Cheangai* pa poai í catú chepia ¿m- be, ya he dado de marro a mi malavida.Chepoarí che rembiapó gui , caefeme de las manos lo que cíloy ha- 2Íendo,id eft,no tengo gana de hazerló^CHepoar/che- rembiu gui , no puedo' co- mer.chepoarihe raHáhabá- guera gui,no ten^o gana dé lleuarló; Chepoari hamá- Bagui, nádame da güilo íl- nofu amor.Ypoarrcherai- hubagui j nada eftima íko • miamor.. PobeeVmofírar có la ma» no. Aypobee,yo lo mueítro con la mano. Aropobf^teí' ychupé , moítrefelo. rola- mente.. Fobibi : r palpar" mano* fear. Apobibi rióte guihó- bo,yratientaparedes. Apo bi'bi caramrguapó , traíTe- gar loque eftä en la caxa. A ypóbi bi eheangaipapa- gSera,guiñem8mbegüabo, exa- TESORO DE LÁ examinarfe paralaconfef- fion. Pobo , por las manos» Op¿bo poboí , lo mifmo q poaii, quitar de la mano. Aypoboi nupahába, quíte- le el a^ote de la mano. Che poboí mbuyápé , quitóme el pan de la mano. Ayurú- poboí , quítele el bocado de la boca. Opóbo aguata ? ando ga- «teádo.MymbabácGÓ opó* bo o guata iba£ari omae- eymo, las beítias andan ga- teando íin mirar al cielo, íiandé opíbo yaicó ybá^a ñande machammoyar eco- ramo , nofotros andamos de pies , teniendo por ob- ' jeto de nueííra viña el cié* lo. Pocaneo^mano canfada. Chepocan'eo, el trabajo de mis manos. Añembopó* caneo, trabajo con mis ma- nos. Nachepocaneondéri, no foy amigo de canfarme. Ambopó caneo,hagole tra bajar. Chembopocan?o, íiazeme trabajar. Chepo- caneopó chemongaru , el trabajo de mis manos me Menta. ChepocaneSpórá rí aycó ? viuo del trabajo de mis manos. Náchepocaneo por i , no faco fruto de mis trabajos. Chepócane'o pó rechageymo , nachepó- can^oiidédj porque no veo fruto de mis trabajos , no quiero canfarme. Chepo- caneo' mbopo ey mamo na- che pocaneo mbotari y chu- pé, porque no me paga mi trabajo no le quiero fer- uir. Pecog,tac1:o>tocamien- to,aísir. a y épócóg,afs ime, Menteme. Pocóg poräu- duhába , fentido delta&oí Apocog hecc, toquele. ca. cara. Apocó hecó rehé,tOj quele en la fama. Apoco hecé, trátele nal, y tcque- le {implemente. Núapoco- gi hecé , no le he tocado, Ñdipococábi j no fe ha to- cado. Ndipococábí chem- ba é , eftan intactas mis co- fas. TüpW^i ndipococábí, fue intacta la Virgen. Ay c- póco guiyéehé , teca-ríe a£ fimifmo. Chepoccbó.l.che guarynybó , lo que cogí en elaílalto.Puab'o .1. muarn- bó* LEUGVÄ GVARANI. bó.idem. Aypocog, guiar al ciego de la mano. Che- pócog , guíame dize el cie- go, eyo ndepó reropccóca hece , ven a tocarle con las manos.Aypocó abaeté he- ce .1. aypocopochi hecé; tuue malos tocamientos con él. Pocupé, lo contrario de la palma de la mano. Pocuipé, mano abierta* Chepocuipé , abrir la ma- no como para recebir.ahe- mopocuipe yyái apa, coger algo afsi en las manos, che pocuipeí ymeenga, cogi vn poquito con la mano , y í¿ iodi. Poe,meter la mano.apo?, yo meto la mano. Arngpoe, hazer que meta la mano. An8poe,hazer que meta la mano, metiéndola él. Na- poei eherembiuprpc ran- ge,no he metido aun la ma- no en el plato» Posh6, hallar con ía ma- no. Apoehu , metí la mano hallado, ndapoghnbi mbaé, no he hallado nada con la mano. Ppeyá , dexar de la ma: ■¡0$ no, defamparo. Aypeeyá, yodexode la mano. Nda- chepoeyáricéne cherem- biapó, no he dexar la obra déla mano, ima aypoeyá cheanáma, mucho ha que dexémis deudos. Chapo- da Tapa, Dios me dexa de ^mano. Tachepoefarimé Tupa, no me dexe Dios de fu mano. Poeyaripi,defam parado. Opó poeíane,yo os dexaré a voíotros , ó e- charé de mi. Ceri"chepo- eia,porpocomedexan» Po^fSrfr^.c.d.fpo^nffé terla mano(mv)diminutiuo ( a)ladear(r8) buelta quiere dezir mano mezquina en dar, dar có la manotoreida, cuchara. Ndepo£mvary- roym^ngSchcbe, daíme con mezquindad. Chepoe- myaryr^ yme?ngä ychupc, dileco mezquindad. Poen- íog , no facarlo todo co la mano. Aypoeníog .1. che- poehíogcambnchí, meti la mano en el cántaro, yfa~ que algo. Poep 1, retorno. Aypoe- píjdile el retorno. Aypoe- pi chenupar ämS> dile porq me '"""" *^ ^^5*^^^ TESORO DE LA N me dio. Aypoepi che poí- ramo , dilc de ...comer >ó co- fas porqueel lo hizo afsi conmigo. Ayp¿>ep¿ cherje- reco catü haga era, ¿ratele trien, porque ei lo hizo bié conmigo. Aypoepí y caneon gCi">pagueíe fu trabajo. A- íie.e p@epí guiñemSyr orno, refpondile enojadamente. AÓee-pocpí catupiri y chu- pé , refpondile con buenas palabras. Nache ñee poe- pi cériché, no foy amigo de vengante oo palabras,, icíopoepijvan los ríos en- contrados. Po-quamo, deftreza,mo do. ChepoeqüamS guirá- lucábo ayeó, ando con def- treza matando pasaros. Acíembopó eqúamo ñ em- boé rehé , hagome dieftrp en rezar. C henee po°qiu- mo ayeó guineenga , hablo a mi taoio. Mderembkpo pociai poequamo,yíapóbo, tienes mal modo de hazer- lo.Nachépoequamo ruguaí cheangaipá, np he acoftum brado^a pecar, pero ya ñ pe co. N lehepotqüamo ru- gual cherecó marängatá biña,no folia fer bueno,p¿* ro ya lo foy. Chepoequ am- bo éarecó teco matänga- t Ujfiempr e me Jie acoílum- hrado ¿¿a virtud. Peñem- bopo^qúamo teco matan- gatú rene, acoílumbraos a ■íer buenos .Noñembo poe- quäícéamo teco märänga- tü rehé guapicháxechagey mo, no íeacoflumbrarán a la virtud fin exemplo. Arle- mbopoéqüa teco reh.é,aco- modome a la coflumbre. >Jítvdcpoecpátoo rílguai anemona , tuue yo otra crianza que tu,foy mcjor¿ &c. Nande poequäma ru- guäj aycó,ot rascoílumbr eg tengo yo .que las vuefkas. Mande poeqüam-o rftguäl acaquaá , mejor doctrina q vos tuue en mi niñez. Poe- qua" petef charecó teco mi rangatú rehé, acoflumbre- monos a fola ía virtud.. Poerú , traer la mano* Aypoerú,tráigo con la ma- no. Ayépoerú , llamar con la mano.Oyepoerá chébe, llamóme con la mano, ■ Poeta , muchas manos, Chepoetá , dpyme maña. Nda« LEKGFA GUARANÍ. Ndachepoetal , no tengo vagar. Ambopóetá,ayudo- le. Nndepoetá eicóbo ñan- dú,acaba ya*, date prieíTa. Poetv,oler las manos, y tomanlopor befar las ma- nos, muy malamente , pro- Íriaménte íe dirá ayeyu- rumboyá ndepo rehé.l.aíe- yurumbübi ndepó rehé, befóte las manos, Vide.Bi. niímeroi.y.vá.num.z. Po gui>e',debaxodeIa mano.Chepogui'pe orogue recó, tengo poteftad fobrc tt.chepogujípe teq&ara ah'e, eíleeírádebaxodemijunf gicion, es mi íiibdíto.Nda chepoguipeteqii^raruguai ñjdé, no eres mi fubdito. Chepogui'ra gui yc?mí, fa- llóse de mi jurifdició.Che- póguirigúara tamo p é, ■ ojala fuera mi fubdito.Che . pógitfriguarey amo paé, ef- fo fuera fino eftuuiera en mijurifdicion. Póguiróg , íalirfe de las manos. Aypóguiróg, efea- pede fus manos. Aypoape- gUirog,efcapé de fus vnas. Chepógui'rog, efeapofeme de las manos. Poheí, lanar las manos. Ayépohel, yo me lauo las manos. Ambopobe!, hago que fe laue las manos, ta. tara. Yépoheítába , agua- manil.Amee ypohcita guä- «nadarle aguamanos. Cñc- pohelnoyreyre,lauome las manos muchaa vezes . ?ohó, yrfedelamano. Chepohó,fueíeme de la ma no,efcapofeme. Ndipohoi, no fe le efeapa de la mano. Poí,mano chica. Ypci che be , es mezquino para mi. Chepoí ymcenga ychupé, dile efca'famente. Ndepo* poí i mé ymcenga ychupe, no feas efeafo en darle. Ahembo popoí , hagome mezquino. Po/.r. Dexar delama- no.apoi cherembiapó aguí, dexo de obra. Vide. y. nu- mero 9. Pol,mano,fiielta , dar de comer, y cofas , partir con otro. Vide. Poí, num. i, Poíbiri , cpmpaáia enha- zer algo. Chepo \Mf£c ahe recony , trabaja eílc en mi compañia.Chepó tbiri- bé opoe ñaembépe , come- Gggg mos ^=^r= TESORO VE LÄ mosen vn plato los dos^. Chepo ibiribe chacarú, co- mamos juntos en vn plato. Chepo ibiribé chaporabí; gu?, trabajemos juntos.cne poSbfcibé charahá , Ueue- moslo en las manos.Chepo Jbíribé opoebae naembepe aMecatáchemrene.Lh^ ^é-chem ¿ en§a,el que come conmigo en vn plato , elle 3&e ha de entregar. \ Ponchábanos que aga- rran. Ndepoí cht, tienes buenas garras. Poítá , manos recias* Mboítacíte ohóylos valien tes fueron, Chepoitacüera QVucá, mataron mis yalieri tes. Ndachépoitacuebe*, ya no tengo valentones. Y- poltacue che, foy valen- ton. . Poytii arrojar la mano, bendicion,Qtmldk:ion. A- vépoytíhece , échele mi maldición. Oycpcnti che- be, echóme fu maldicioru Tovuca mbmú mboi nei ov&oittoctóbe, echóme maldición que me mataífe vnavibora,ayepQitícatupi Ü cheraírupe , échele mi bendkicnamíhi]o. Aye potícatu iebiiebí, échele mil bendiciones. Poity,mano fuzia.Che- poit v , tengo las fnaBOs fií- zias. Ndepoit ^ cuera ereu; ucá acébe , eres vn puerco enguifar. Poía, caber la mano. Che pok catuhecé , cabe bien mi mano. Ndachepoíabi', no cabe mi mano. Chepoía catú ño. anohg, todo lo que pude akancar con la mano faqué. Ndacépoíabi,no ca- be la mano¿ Poíaba,prefíezade manos, chepoíabá, doyme prieíTa* Ndepoyábatecatú, mucha priefTa te das. Anembo po- yábanme prieffa. Ambo poy aba ? hagole dar priefTa, Ndepoyibá eyubo ,,date prieífa en venir., Ndepoyi- bá yguabo , come preño, i Ambopoy ábábíber ihago- lo en vn momento. Poiai,mano abierta.che- poüi ,foy liberal. Ambo- poíai 5 hagole líberalen dar. ■ Nandeteí Tupa ypoíaíca- :. tú nííndebe guguí tyroetö vmombucábo nímderebe, * es B5s?.- LENGFJ GPAlbíN/. }oS és Dios tan liberal,que haf Ghepombcgfle , foy lerdo ta íu íangre derramo por de manos.- AHemSpSmbc- nofotros.Ché abápoyaírä- gue , hadóme lerdo de raa- ■mSpac ypicopieymíVfíyo nos. } fuera difufor no durara la Pcmgmb? , cerrar el pu- cofa. Chepoyay amí bina fio. ChepómSmbí , yo cie- chernbaeram8,era yo libe- rro el puño. Chepo morn- ral quando tenia. Ndache- bipe orotyngane , os dar¿ •polaibel, ya no foy liberal. de moxiecnes. AyépomSm ChepoyaibóramS guitecó- bi,cerrar el puño. Chepo- boe , ndache poíaibeí ? por momb^foy mezquino.Ypó auerfido liberal no tengo , m8mbíchébe,es mezquino ya que dar.Mboalaí taba, a lo que fe alarga h ma- no, Poiobaí,abrir las manos vna enfrente de otras o co- mo para recebir > o rezar. para mi. Ponera , mano inquieta» V.nefäV Poó , largo 'en dar , cofa detcmojgrueíla. Ypcóte- catú ahe , es liberal. Che- i J . — -;"r"."~"TT 7 tutu uní/ j t J llUVIAli V_JI.lt."* Añcmbópoíobaíjponeraf- poó.yofoiliberal.Ndache filas manos. Poyoibi , manos pueílas para rezar. Chepoyoibi, pongo afsi las manos. An-- mbopoy oí bi'.idc m. Ambo- pool , no doy mucho. Nda chébopópeoci,folos huef- fos me ha dado , no me ha llenado la mano. Ambopó- pe "66 ymet ngä , hele dado poyoibí , ponerlas afsi a bien, ambo apipe óóimc en otro - , , - ga, darle carne mucha con Poiopojdemanoenma- pellejo. Aycangüe poóca- no.Poiopó íopópe che hVé tu yme'&igä' , darle hueífos amSndo, embiar palabras con harta carne.Aycgngúe de mano en mano. Poíopó poó pPimféengg,dark huef y ópópe toguer u , traigan- fo mondo.Chepoó caneue- lo de mono en mano. ráyu ym'eenga, darle huef- Pombe^ue, mano lerda. fos ; y neruios. Gggg % Po- TE S ORO DE LA Pooi,deslizaríe.Chepó» oiychugui,deslizeme defus manos. Amboyépoci ypi- cjromo,efcapeío. Chepooi Perú , fucfeme de las ma- nos Pedro. Poóó, largueza, lo mif- moquepóó. Poóg,quitar,con la ma- no. Acumandápcóg, coger frifoles.AypoogíbájCoger fruta con la mano, Popé, mano abierta. A- ñcmbopópc iguabo, comer con toda la mano. Ambo- pope ymeengä , darle vna almohada en fu mano. Ane- mbopopcymeenga,dile vn almohada co mi mano. A- ñcmbópópc igüabo , beuer agua con las manos. Che- popé ^yyárápa , coger afsi con las manos, Popéyá:a- tu,quatro dedos de alto en medida.Mbopé pipé ahaá, fe ñ llar vna mano. Pópe,eniamano. Che- pope arecó , tengoloenla mano , y en mi potefiad. Chepo pe hfny teoagumde picyróha guama, en mima no cita librarte de la muer- te. Ypópeaheya, a ello co- metí. Kdepope amof, a m voluntad lo dexo. cliepópe arecó ndeyübica, tengo po teftad para ahorcarte. Popegúa , lo que efla en lamano.Mbopecüa.idem* Chepopegáa, mi báculo, Chepopegúara nanga nde- picyro , el librarte ella en mi mano. Pópeteí^vna mano. Pe- teypó am-e ychupc,dile vn puíiado. Peteí' póhau , vn puñado comi.Petey pó aía r acorné vn puñado. Popi, pellejo de las ma- nos. Nachepopibeí pora- biquiaguí, tengo las ma- nos deíolladas de traba- jar. Popiá , puñal , aguijón. V.Popiá. Popi^i, tomar las ma- nos. Aypopí entórnele Jas manos, odeípofeme. Oro- íopópiCi , deípoíamonos. Yopop^íbae , los deípefa- dos,y cofa continua. Oío- popi'^i ára,continuarfe los dias. áraamaagííopopicj, continuarle los dias llouié- do. Ambciopopi^ichere- mbíap ó .continuar la obra. Oio- n* ^ fr**fri ^^ LENGFA GFARANI. 3 o 9 Oiopop?cYMrapemM,jun taronfe los dos extremos del cerco. Amboiopopí^i Mi fía rendupa , continuo oyrMiíía. Oyopopíci' te- mymS angaí, continúalos nulos peníamientos. Em, boyopopici nderecó mi* rangatu , perfeuera en la virtud . Namboiopop^ii cherecó mäiangatíi ? no per feuero en la virtud. Pem- boí opopi'ci' pendi c i , atad lapoíTefsion. Pópindá , agarrar , hur- tar. Chepópindá , foy aga- rrador ladrón. Aricmapo- pyndá\hagome ladrón. Popmieqiía , retortijar ásmanos. AñemSpópyn- dequa , torcer las ktífr nos. Popip^apretar en lama* 10. Aypopipj ymetfígá, llenarle la mano,fobornar- e. Ambápppipi, llenarle, ías manos. Popirana , manos de p«» lejo recio, callos. Chepo- liana, tengo callos, Añe- nbopópirana, voy criando allos jguiporabí qui boj t ra >ajando. Popyrí', temblar h ma> no.Chepópyrí'hece guipo có:a,rehuir la mano tocán- dole. Chemopópyrí; enga- ñóme yendo yo a tomarlo, VT> ° O. .ryri.num.2. Popiruá, ampolla,roca- dura,rocado. Chepópiruá, tengo ampollas en las ma- nos , callos . Chepópiruá cbeporabíqui rehé, tengo callos de trabajar, Popítq.r, La palma de I* mano, Chepópitcpe arecó, l.chepopiterocépe 3 tengo lo fbbre mis palmas. Che- popiteroccpe oróguerahá- né, iletiarete en las palmas de mis manos. Popó, caudal, lo que efla en la mano. Chepópócatu guihóbo , lleuo mis maños llenas, he cacado , ö pefca- do,o cofa femé jante. Nda- chepópóri guiñcatímamo, bueluo con las manos va- zias.Ambopoppcatu imon- dóbo , dile bien que Ueuaf- fe. Chepópóayccatu , fufí- ciente caudal tengo. Nda^ chepo potári cheatey , la íloxedad y pereza me haze, fer pobre. Po, fe V k fe TESORO "DE LA Poporang , yentura , di- cha.C hepoporang, íbi ven- turofo. y. o. Nachepo po- rüngi, no tengo ventura. Añemopó poräng pinda- po/ rene , hagome dichofö en la peíca. Opóporanga^ pe heñir i, alcanzólo por íu ventura. Chepóporangápo re ycó , cíle es efeto de mi ventura, Chepoporing pa- rapeta vezes tengo ventu- ra. Chepóporangatíi gui- tecóbo , ando de ventura. -Nachepoporangatúbeí, y^a no tengo ventura. Chepó- porängatit tamo, oxala tu- uiera ventura. Chepo po- rangatú amo paé,pues auia yo de tener ventura. Poq8á,paffar, vencer, auentajarfe. Aypoqua,ñe- mboequaárehc, paflble en faber rezar. Aypóqüa yya- raquaábuí, hagole ventaja enenteridirniento. Añe'm- bopóqüau;á,hagoqueme lieue ventaja. Chepoquá . ahe cherec ó angatur a reh«, hazeme ventaja en bon- dad. Poqüá } dedo de la mano. Poquáioapi, artejo. PoquaájhabitcV.yépo quaá. PoqSábav,el ef pació en- tre los dedos de las ma- nos. Poqui , mano tierna, dar poco. Chepoqui ymeengä ychupé,dile poquito.Ypo- quiym^nga chébe, poco me dio. AñemSpcqui yya- póbc,hazer con tientOjó de mala gana. Poquihiyé, mano que te- me, tiento. Chepoqmhiyé y yápóbo, hagolo con tien- tó.Ndepó quihayé yméeiv ga,dale con tiento. Poqui remano torcida,co! qui .lias .chepoquí i í hazeme cofquillas. ÁypoquSfr?, ha- gole cofquillas. chepoqui- rf chembopuca, los coíqui Hasmehazenreyr. Poricwé,fuzíedad de la: manos. Ndeporicuc ere^ ucá,eres fuzioen guífer. Porírú.l.mboirú, guan tes. Cheporirú arubí, ten go guantes en las manos A fimboporirá , pon gom< guantes. Porupi,por la mano.che po rupí arecd^ tensólo de bax fe baéodemipoder. Ghepo- rupí guá renguera eboeoi, eíTo es lo que yo auia de vfarjótene^ogouernár. j Porü.c.d.pó.y.ru,tener¿ vfar. Aypord,yo vfo.V.po- ru,num.z. Potí; manos > apuntas. y*Pot£num„2. Potómano recia, cerra- da y mezquindad,coía recia. Chepoti , íöy mezquino. ChepotiMpe amée,doy co mezquinda i. Cheporáahe' guerecó, Kame hecho íer mezquino. Äñembopoti^ hagome mezquino. Nda- chepot 'íbi , no foy mezqui- nofhece) potfbi yára, mez- quino. Ypotiy mbae , libe- ral. Ambopot*, hagoíe que fea mezquino. i biH ypot?, eftä muy recioel palo. Che poti cheremymbotápe guy tena, eíloy tenaz en mi vo- luntad. Chepotihápe Ufé- imréychupé, con eficacia fe lo pedL Anembopotí' T5parerobiáhábarehé,eí: fcoy ñrme en Ja Fe. Chepo- ttcatu ychupé.rqíiílile.che potipará moroäangaipipé, fiQcfluuemuy fome en la, LEKGVA GKÍRANI. tentación. Ambopotíche- anga Sacramento pipé>for- taleci mi alma con el Sacra mentó. Chembopotiog mo roaängaiba,chemo angaipa bo> vencióme ía tentación. Ypotai ypotij el muelle de llauej&c. eílä recio. Ypotí pcti>eña muy recio. Aipotirog^deíatai^odef- aporrar. Petyr'o, todas las manos. Chapotyro hecc, pongamos manos a la o- bra. Ambo potyro mbiá abatí rara rí , hago que to- dos vayan a coger maiz. Ambopotyro mb?á chei'gi r a ri,hago que todos traba jen en mi canoa. Opotiro cheréga rí , todos trabajan en mi cafa. NlpotyrSmbo- tári mbiáoqthpa, no quie- re la gente juntaríe a tra- bajar. Ahágui potímgyvoy a ponermano a la obra. Potirog,deíatar lo recio defaforrar,&c* Poüba, mano aforrada. Ypcmbabge nde , efíás ata- do , no te deíembuelues a Jhazer algo , y al que teme eníuziaríe las manos , &c. Nde ppuba imeteque ñan- TESORO BE LA •f! dú, acabayadedefembol- uertc haz algo. 4 Po.r. Salto. Chepo , mi faltar, y. o. Apó, yo falto. Guipóbo. hára.haba.cpó- bae,el que falta. Ndaporiy no falto. Ambopó,hazer q falte. Apó apó guiteoóbo, andar a trancos. Opó porí pira, falta el pefcado. Che- rcha pó ,tengo los ojos fal- tados. Andagui pite pó, las corbas faltadas. Pirapó, donde falta el pefcado. V. (popóJy.Ccutipo.) < Po.r. Lo contenido en la cofa lo que efla la llenu- ra de la cofa , ferial , haze ( nabo ) quando fe le llega pronunciació narigalimm- bó ,1o que contiene el cam- po. Camluchipó, lo conte- nido en el cántaro. Para- nambó , lo contenido en el mar. nímb¿, lo contenido en el campo. íbagapó* , lo contenido en el cielo. Aña- * "'tambó .lo que ay en el in- ferno. Cherapá, lo conte- nido en el vientre. Nache- riepári 5 no he comido. Y- porey ngatu aycó,eñoy po ■bre.yporey ngatú picó erei fe H có, eftas pobre. Tíípa reenterne- cenme íiis quexidos. Ypo- ahe teí'yporeyme yépé, quexafe fin eaxifa. Amopo- ahe,hago que fe quexc, Poatmbé. Afpera ropa. V.po.n.2. Pöä>e.Vnas de la mano. V.po.num.3. Pe'itxJ.po'itíu.azxQcho.c. d.(pó) hebra, &c. y (tätä) eftirado. ípoatäí, rio dere- cho.ibirápoata,palo dere cho.Pé poatäí rupí ahá.fui por camino derecho. I.X. neenguera pe poatäi rä- mi' oye ó íbápe ohópotá> baevpé , las palabras de Chrifto fon camino dere- chopara el que quiere ir al cielo. Amopo atangatú ya- para, componer mentiras. Ypo atäí' gueco potare? .1. poatar'potarey,incorregi- ble. Pob%. Hilar. Vide.Po. num.z. Hhhh JV = ^U^L j_m ^ '■ ¥»»W e Paea.b. Arcabuz . Vide* Pog. p fi.c,:d,Pp. hebra, y*. cá,torcer.Áypocá,yo tucr- $o.bo.hara. Aypocaaba, tomómbeú hupiguara *da.fr tormento de cuerda. Ghe~ pociMcabaqüa,la corne- te del rio me -detiene. Aia- Íuboca vruguaeu, torcer el < cuello a la gallina. Aypnu* bí ypocábo , darle tormen T . to de cuerda. Aó aypoca, t torcer ropa, ibitu chepo-, cá,el viento me detiene. . Cherecó an^aipáchepoca , pocátecó mSrangatkagui* e{ vicio me detiene paraq no me dé a la virtud. Tfi{# fiände quay taba aypoca-, quebrante los preceptos diurnos. . PoÄng.l.moc a^.No con trnuada cofa. A6pocang ¿ Jienco ralo. Ayapo poca pocfcng, frazer ralo,o raras vezes,o ím continuar. Ahé- du MiíTapocfípoc^ng, oy- 20 Miffa raras vezes. Amo pócangatú cheíiemSmbeu, raras vezes me confie iTo. KamSpodangí chenemom- bcu , frequentemente me DE LA< confieíío. Aporabiquí' po* cg pocáng,trabajo a remié- dos. Nipocang mbotári- mbiá, no quiere la gente* apartarfe vnos de otros. Grepocane; ngatú , Tomos- pocos. Amobeú poca' po- cang , dezir la cofa are* miendos. P^ÄTrabäjo.V.po. num.j. Pof^.Ta&o^Vide.Pos num..^. P^.Eftriuo. Vid.cog* . num.i.; " PocobáfoJ \mbocohú. c, dv « poccg.y. hú» hallar , coger de repente, y en makífeüo| ákancar vna cofa a otra» H-Gpácheopocohu Fáme*tur bofe, poique le cegi de re- pente . AmbOop a ypocchu« ramo ? hÍ7ele turbar cogien dolé de repente. Chepoco- hu ombac rehé chemun- dáramo , cogióme con el hurto.y.o. Aypocohuche- ren^birccorehe,cogilccon mi muger. oropoeohú co*- te,ya te he cogido. Ciopo- cohubc abatí , alcancafe vna cofecha a otra,y tengo maiz nueuo y viejo. Cíopo CO' frdfStSgQSg LENGUA GUARANÍ. -/r¿ cohubé checogpiplara, ten- go raizes en mi cnacara del ano paflado , y defte, Ndo lopocohúbi yépx cheremy- tyma , fiernp're me falta la comida antes déla cofecha. Öiopocohubc mbia, vanfe alean c ando vnos a otros. Aipocohuyapuraraa, cogi- le en mentira. ■Pecqfi* Duración. V.?t~ eopi. PochiJ.mtectf.Cokn- xd , recio , enojadizo , mu- cho., íuziq , ruin , y malo. Chepochi , foy m ilo ,,&c. -Ch:.pochi'agr,íby bellacue- ..lo.Chepópoehí', tengo fu- .zias las ñuños. Gkepochi', dize la muger que tiene el ■menöruo ." Chepochícue re.it "ca ayahu v lauome por lafuzíalidc Cheñeepochi ychupé,hablele mal , colé- ricamente ,1. aneepochi y- chqp.é,che.pochi hápe afiee ychupé^hablcle con enojo. Nachepochií ychupé, no le trato mal. Amombochr che rembiapó, eche a perderlo que hazia. Amombochi cu- ña , corromper muger , y aunque no fea donzella. Chemombochi', peco con- migo dize la muger, Añ e* mSmbochi'c, heme echado a perder. ÑdepocWngf'aii, eres vn ruincilio. Hembo- cW, efta muy falado, ó dul- ce^fabrofodcfal. Yrópo- chi : efta muy malamente a- margo.ibírááypó-ch/oquá pa, ay mucha fruta. Curii ypo-ern , ay muchos piño- nes,abefFei.RetprnQ. PöeVü2iwo.deftreza^ Toetá. Muchas m¿ nos. JWv. oler las ma^j nos. Hhnh ■•*'■• ¥acoíl:amonos juntos. PobiiJ.mbobíí. Gofa pe- fáda,cargofa, autoridad, pe; fo, enfado. Chepohií, foy pefadb.y.o, Ndachepohn*. no foy pefädo. Cheñee ypo híí y chupé chererobiárey nimo, parecióle cofa pe- dida , y no hazedera la que i dixe. Hecópohuchébe, is me enfadofo,/NacHere- :opohíí ychupc , no le foy :argofo,ó enfadofo.ArecÓ, >ohíí cherópe , tengolo en ni cafa con pena mia.Ypo- iiichébe^rayá-che acá, pe adámente 1 leuo que me r i i: mnfiémpre.Ypohíí yépé ^chébe arayácheyécoacú, hae Tufi rehé ypoMi cííy chehegui,aunque me es pe- nofo ayunar cada dia , el a- morde Dios me quita la pefadumbre.Cherecó ypo- híi coite , ya tengo afsien- to, no foy Jiuiano .., y teneo autoridad. Ndipofni hecó, no tiene autoridad ,0 afsien t?.cheñ£epohämb?ávpé, tienen: pefo , Ö autoridad mis palabras entre la gen- te. Orerecá ypoftíi catú, nueítro. gpuierno, ó modo de vida- tiene peíb y auto- ridad. Ambobohff,cargar- le.ta.bo.hára.CJiembobo- h?í ai aíjapefgome. Añem- bobohu;yo me cargo. Ghe anga obohii angaipabap?- pé , tengo el alma cargada con pecados. Ndipofiíi é heí,dixolo fímplemente íin efícacia.V.Boni'i. P^.Vífitar.Y.Hu.b. num.3. PoL Soltar., Vide. Y. r„ num.9. *Bot Delgado. -Videro;, num.i. ■Polícd.Po.mano; y. oí, ilícito. Aiopoi>doile.de co- mer, ^ J i TESORO mcr,y otras cofas ,ta.t áfa.' Chepoi , dieronme algo. Oroyopoi,damonos cofos, ocorabidamonos a comer, \ Apindapoi,pefcar. Chepoi ey ramo ay ú , no ha auido quien me combide «Chepoi aniopac , auianme de com- bidar .Chepoi tagúera am- bo yaó> repartí loque me dÍeron.Na chepoi. aguí y eí, diome mala; porción^ opar- te. Niipoi tóbi ahe, a efte no le han dado parte. Ndi- poícéri , no es liberal en dar. O/cpoicatu chibe, es liberal conmiga. x Peí. i mbdi. Cuentas. Mboi robi , cuentas a¿&- les .Mbofr ici /artas de cue tas . AtV^mbopoi pangóme cuentas. Poíí.L poyyc. Defpues, aduerbio. PoyyearnonJp- ne,defpues lo émbiaré.Poí yeayune , defpaes vendré. Poyyegu^raebocoi ahí re- corrí arängatö, es bueno ef- te deípucs de auer íldo ma- lo. Poyycguaraangchere- mbirecó, eftaxs mi muger iegunda. Poy yeguara che- leó märangatíi, efte es mi DE LÄ buen fer defpues de auer fi- do malo .Poy yeguara Mif- £a ahendune,la vltirna Mif- Jz oyre. Mbia hóriré poy- jyeahánc , defpues que la gente aya ido y re. Mbiáca .txfrir.c , poy^ acarune, def- pues que ayan comido co- .mere yo. Poy yeguara amo . emoyngatu í guarda algo p¿ v?a defpues. Poy ye ahemo- .mbcun¿ k ndicatui , no ei bueno dilatarla confefsió JPoyye ndo acatui , no5 .bueno dilatar la cofa. Po y ye y ye eprpé chemGpyp . che rereeóbq, t ráeme enga nado con diíaciones.Poiyi oroe^quieguinereá ndoyá ¿oräguäi ' aíiarMmegua ** , eternamente .padecei los del Infierno. Poyyc ta ñemombeú ndaguíyabo ru guai , no trato 4c dilatar i confefsion.V.Hayé. Pa^á.rezelo 5 acatamictc miraraiéto,aypoihú nder hk ahe, por tu cama me re zelo de fulano. cheremyír boifhu cata picó eyeóboj erqs de quien me rezei mucho. Oropoihu ,,teng empacho, ó^e&elo de ti , . m Tifisrif^áM LENGVA GrJiKAKi: niramiento. Chepoihá,tie le empacho de mi.Mboro > >oi1iú habej , on£e chcbe* lablome con atreuimien- o,co libertad. Ayépoihuj ezelome.bö.Mra.Aropoi ni,rezelar apotro no le ven- ;a daño. Porópoíhuftába* rs ezelo . Poropcihuhára? , terfona graue de quien fe iene refpeto.Ypoíhubipi^ - a ché , foy hombre graue, .„ le refpeto. NdoicpoShubif^ áribéramy T5fa abáän^ - ;aipá rechagíbo* parece q ä >ios no íehaze temer ,dií*. imulando con- el pecador;- lypoíhúPa/, acato al Pa- ire. Paí yperhubipi ,esel 1 'adre di**no de acatamien o.Aypoftm Tupä';aneyráv< a8 , tengo miramiento a )ios, que fino. Tuparehé : oroporhú habey me pe$u- ; urug eteí pcquapa angaú - ábarehe ¡ fin tener rnka- - liento a Dios íbltais fá i ienda a loé vicios. Peipot- / úihúaubéqueTüpapea>- echacira, tened fiquiera i Tiramiento a Dios, que o¿ s (la mirando. Qúííá, Fuerca dc^na* i jPfi nos. Vide. Po. numero 3. fomZng. Engredo; Y ide. Mong. fong. Sonido de cofx kueca. A m bopohg y mbo á- bo,derribek*haziendo rui- do.Chcjp©ng gui abo, hize ruidoicayendo. P8ng haé,' éik buen porraco. Pong: MynGp?m3> buen porra- zo fe dio; - ^o^í.OqHc buen gol- pe.--. **%%%:£:& ¥6. mm.6í . y* ñä. num.. el ceíto; Aporiang. idem. Ayapiiplypofíaniga .1. ypb^ nanga"^ -apretar ponien- P 6 ^.Lme^[ Andaré! i tullido con Jas*; manos a- • trancos , ó el niño que en> pieca andar fobré 1 las ma- nos medio aflamado. A po- ny gukt abo a andar afii. Caá pony } grama , ó otra - ycrua.q fe prende y eítiéde. * -«to-.ra.V-aTí'--- TESORO DE LA Toa. Goger en la mano. .VPo.n.3. Poóg.c. d.P6,ruido.y.og. qu itar, ceíTaf , opoóg am a- nä, céñala lluuia. Opoog mvtänga, dexa de llorar el niño. Atnbopoog, hazerle que calle, Apoóg cheya- jéo r ehcyhe dexado de llo- rar. Poflg.Coger con la mano. V.Po.n.3. Pool. c.d.Pó.hebra.y 01, torcer , enredar. Chepo oí chererecóbo , me enredan concuerdas. Ayepooían- gaipabarí , aado enredado en pecados. Áyipooirágui ñemombegiiábo , ya me he abfueltö por lac-onfefsiqrv Ndayepooi rabí r ange gui- ñe mombeú eymatng , aun no me he confeíTado. Ayé- pooi igípótípe,eí*oy embre nado, Amboiepooí, enre- darlo. Cherefaetácherñ- boyepooí, eftoy enredado có cuidados. Añembopooi ycra,defenredaríe. Popuc.d.Vó. vara.y(p£J acepillar,rafpar. Ahapopir mändiog^afpar la mandio- ca. Mandio popí; mandio- ca afsi limpia. íbirái popí; vara alifaüa.Amopopí' ibi- rá, labrar afsi. P¿?pí.r.Coflado,lado,ala -de gente,-enfancha.lgá po- pi j los lados de la canoa. Oque rnbopí , los lados de la puerta. Oque mbopipc amo^pufelo a vn lado de h puerta. Ypop¿ rupíahacj itú,pafse el arrecife por vi lado.Tpopiri' rupi ayü, vi ne por vn ladito. Aypopí 1 v,añadir al lado. Aypopi fv ehecóg , enfanchc m chácara por vn lado. Aba popí, ala de gente. Pete! abápopí ycemyVfalio vn, manga de gente. AypópiV ■cheao, pufe enfanchas a m ropa. Aypopírv íbírapé " añadir a la tabla vn peda co por el lado.Popirüngá pa,eníancha. Oyépopioe mbi a , la gente de vn lacjl fe apartó. Áipopíog chear gaipiba ymombeguábo,n me confefsé enteramer te. PofA J. mbopñ.Yuñ* aguijón de abifpas , diem de culebra, &c. Chepopi ].chembopü,daga. Mb< P< poplá, el diente de-la bibó. ra. ChembopopU mboi, emponzoñóme la bibora. Ndipopia catut mboí, no tiene fuerza la ponzoña d^ labibora. Las cofas que cmpoooñan. Aguaraca. Abif- • o Pa. *a¿v. Abiípa ne gra. lababayh. Ama- rilla. lañar o. Abiípa bermeja. - mké. Abeja ne- ' S^v uéickiii. Abif- ^pa. *«k*e. Pintadi 1U.- »?, Colora. da. Ubírupé. Negra V»ra. bermeja kfop/fo. Abegi- llas negras. *fa«ga»¿<*. A bejon. emitida ffaru.oir dones. t^J^iÉ*)M^^^é(MágáhM^m US LENGF4 GPJRANÍ. Ombopo- pía. Empóco- aan- ^piiratt otros Cardones, 7W*W.EÍpina. Taguafmd¿.o\r¿ cípina. ] Poprud. Rocarfe.V.po; %'.r. Brotar, o.d.pó. lalto, y aqui íe vía repe- tido. Opopó abatí, brota el maizÍbrraic?opópó,ía- le la refina.! bu opópé, fale el manantial. Cherecái o- popo, faltanfemelas lagri- mas de los ojos, ibaráro- quiopopó, brotan los re- tonos. TecóímSndcraío- popo, brota la mala coflü- bre. Ambopoporí cherecé angaipa , buduo otra vez a mis pecados.Ambopópori inbae ñgmíhgúera, defeu- brir lo oculto. Oüopórí cherecoac?, he buelto a re- caer. r -P^.c.d.^.vara.y.pii; fonido,ruidodelo que íe corta hueco, o que fuena hueco. ibfrápopSahSndtu oygo el ruido que hazeri cq d palo hueco. Yipopu, c I ruidodelacuiía. ?'£*', affar enhojaf al M ret [¡0] " TESORO DE LA re fco1do. Pira mimboque, pefcado afíado afsi. Amopi ramboque,afTar afs i . Poqttfn'y cofquillas. V. po.n.3. p^y*a\ñudo,V.po.n.2 pora , deftorcedura , V* po.n.2. P^a , lo contenido , Y * po.n.«j. P&rabíquí, c.d.^o. eenti- nens,y, Abíqui, manotear, trabajar. Cheporabiquijtrá trabajo, y. o. Aporabiqux* yo trabajo Jbo.hara.Amba porabiquí , hazer trabajar. Aroporabiqui , trabajar jü- tamente.Ndiponchepoja- b'íqm hagué,no alcanzo na- da con mi trabajo. Porabog, efcogcr.V.para bog. _ T , Peraca, coger, Hecoca- tupMayporaci,he cogido clbuenfer. Ayporaca Tu- paSa,cogi la palabra de Dios. Ndayporacari che- rapichára rnbaé , no he co- gido bienes ágenos,, Ave- poracaguihóbo^oyabuf. .caralgo,pefcar,o,ca^r. Avepofac£guitecobo,an. doaca9a,opefca.Ycpor fc caHára, pefeador, cacados Ayéporacá cpó rehe, ando acalde beftias. Ndachc poracá póri,. no he hallado ca^a,opefca. Ayeporaci ypocatu, hame ido bien. U cheporacá y pocatú, ídem. Añemboyeporacá , hagp- mecacador,peícador.Che poracáhájdizenalas tram- pas que ponen para cacar. Oypor acá cherúba vpé,buf co de comer a mi padre. Ayporaca chébe, el me bul ca de comer. Yagua ye- poracá,perrocacadorJSta cheporacá häbi, no femé buícade comer, o caca, &c 'PoraheiJ.wbwabéiyCznto Cheporaheí, mi catar, y .0 Aporaheí. yo cáto.ta.tara, Ndapóraheíquaábi,noícd tar. Aporaheí mlegu-, cá tobaxo,odefpacio. Apo raheí pucú. 1. aneembua gui poraheíta , cantar alto Aporaheí catupíri , canta bien. Apor^heíhee , dulce mente cantar. Aporaheí te ro tero , cantar defentona do, y con voz quebrada Mbaracá pipé aporaheí, c tar con inftruméto.l. Aro pe LENGfA GUARANÍ. „( Pnr,K,í ^*„" m e'.ra.pa.a. Naporandubi, Írifl?SS.°* Pw»g«ubae , no pregunte, Nderí aporai tnfte.poraheipoch?,malo. du porárá, ílcmpre pregun cata triftc , Mimofo.Mbo n morSndúamSmo ay nue- raheitara n?S ndoíoyábi, uas de ti. Porandubaí, «,a- au no ha tomado cada vno ks nueuas.Na porandubaí-' W c.oabí poraheitára beicoíte.yano aymatafa- flee,di,uenan los cantores, ma, malas nueuas. Moran- '(5S ' piahu ayapó - du ^cr, P eCidas nueuas. A- l.Amona, componer canta moranducäí guitccóbo.an-' res nueuos. Amboyoya po- do efparciendo nueuas.Mo rahei, concertar las vozes. r"andu ñSacaieí . 1 .yñe'ac*aieí i.amoiugatu porahcí. Mbo mgrändu oquápa , corren SSfä?? \ e Í!- '• Mborahcí nueuas. MSrändu cawpírf. •apyta. 1 . Mborahei yohííá- buenas nueuas. MSrändu- fl»o,coro de mufica. Toñí- cafngatá , alegres nueuas.. mo a pi tambo poraheyta- Mbae porandú pänga » quc ra , pónganle los coros a nueuas ay i Aporandú nde- parte.Mborahe./, Maeñro becherecóramari , pidotc p' ? ' U p a V - 'onfejo. Morändá F oureí, Po«/í«.Prefto,preflame nueuas vienen. Aporandú te. Anee poraibí, replique- cherú rehé , nueuas tengo le.hablele preftamete. Aya de mi padre. Aporandú che po poraibi, hazerlo prefta- rú mínS haeúe réhé ten-» mente. Chehó poraibí gu¿ auifoquemf pXes'Sr guapa, paíar de prefto Ahc to.AmSmSrandú, auifarle, ajuii poraibí, arranquelo de NamSrandú tfbi , no ar rcP p nt . e - /7 „ , . , nueuas. Ña mSranduhábi PorMdiJ.mZnndu.QA. hecé , no ay nueuas del. íí'U Mbae /fiT^^' ti Mbac mSrandu herí , noft que nueuas ay. Morándu íímbígí-ao ahendti,no fe que nueuas he entrecydo. Po- randu hü mbeté,mata s nue- ras ., Cherecorämarí apo- raadfcnd&é, pidotc confe- jo.Porandu hatt, coníulto- res., Kt&lgJ *&*&*& herma fa » agradable, pagarfe de algo. Cheporäng y chupé, foyle agradable, hérmoío, &c. y .o. NachepSr angina föV hermoíb . P orängi. L m8tftng4,ornatQ.Por£nge- te, muy hermofo. Nande- tef ete yporäng,hermofifsi mo. AypSränga TupaSga,, adornar la Iglefia. Ayepo- rängá,ornarfe. Ah&mg po- ronga tecómarangatú re- hé, adornar el alma con la. virtud. Ámoporangá , ha- zerlo adornar.Ace angpo- rängába teco marangatú* d ornato del alma es la vir tud. AmopSrang, hermo- fcar . AmSmSrang ndere- chica.gufíodevertevAmS- mSrShg chefeó , deíeo ir- me.AmSmSräfígChereco, tíftoypagado'dcmiprocc r DE LA der . Amoniorangatu nde* aó , parecemebientu vefti. do. Aífém8m8räng guite- cóbo mbac catupírt rechi- ca , .tengo deíeo, o embidia de lo bueno que veo. Aña- momorang nde aó recháca, tengo embidia de tu vefti- do .° HamBmorangyí teco poehí,no me parece bien el vicio. Namomorangucárii Cherecó y chupé, hago q, mi proceder no le parezca bien. Mbae p8r ang parápeí,, cofa algo hermofa ,. entre feayhermoía. Chepopo- rang , foy venturofo . Na che coó porängy , no foy venturofo en lá/caea. Na- che rembirecára p8i angy* no tengo ventura en hallar muger con quien cafar- Porzgerecó, L.moYigwec6' r cAporang.y.recójagrada- ble. Cheporangerecó y chu pc-,foyle agradable.Nachc porangerecct, no foy agra- dable . AmBpcrangereco che file Y chupé, hago que le agraden mis palabras, Ayporangerecó ahe , : efte rae es agradablé,contento- me mm *<¿í?*Kift*! LENGFÁ GKáRJNf.? ; r7 mc det,adeIIo.. Nda porart hece,hizele cofquillas ,o co gerecoí ah.e,no me agrada» fa femé jante. C ríe poraneu Orqporähgereco, agradaf- me. NdecheporängerecQ, y ó te agrado, ibag reehica ypor atigereeó , el cíeío es agradable a la vifta. Añ emS porängerecá y chupe , ha- gómele agradable. Nipo- rangerecobábi: yítee , no fon agradables fus pala- bras .. Míporangerecoi an- gaipá Tüpaupe % ef -pecada deíagrada a Dios. Aíepo- rangerecoe,pagarfe de íi. Porwgfy díminutiuo, de poraiig, PorangäfLmor^ngu^tníca.^ coníe ja, fábula .. Cheporan- g.tindébe.l.nderefic- > trifco- me eórigo de palabras. Na- che porangutmo me t rife o, ni digo trifeas.. ñee potän- gú , palabras confejas de tri£a.Ane^poränguy chu- pé,triíquemeconel(he9e.> trifqueme del. Amorangu; laSmbeu , contar coníe jas i* Poränguhapenote 'hac,di. 50I0 burlando fabulofisié- fe. Nachepoí^ngocérí-, no by amigo de burlas , ni de :onféjas . Apocó porängfr. hábamBarecó, tengo lo por <®h jeto ¿t mi s tri feas . Qpo- ifan gúh ä moc líe re rec o , ,tfe> nemeper objeto de fustrif- eas. Porará. /, mborará , afffc- cior%rábia, pafsiorj) defeo,, cuidado.Tei íepé tolepora. rá mburü,mas que rabíe có la maldición. Anaretame- guara^o&porariaitef, ha- pichaté ymarangatu cué Tupa piri hecóramS ,, rabia los condenados; de que fe faluerc fus conocidos.. Ndo iporaraíri recoacipigeynr gatu aEiretaiu-egiiára &djp dexarárr de padecer eter- namente los; condenados. Chehaihu poraracue oíeí¡ catú, la pafsion del amor q le tenia fe me quitó ya.ñf m bíahí laiporar á,padezc© ha bre. ñembiahir porarábó^ che. idem., Canuhdu» aipo- rará,tengo calentura. Anee ^porar a,hablármucho. A nee porzx £%mtQcébo r 3Ltido ha- blando y enojad o, afín que*, ñipara que. Aíeporar aguí- ñeénga. idem . Afeporara Jiece* r öT v'flT 'T 1 ;vt TESORODELÁ % fc «? ihecejpierdomepor cÍ,deíeo lo con eficacia. Aymoäng porará , ílépre efíoy imagi- nado en -ello. Aymoang pé Tacánderehe,{lépre ; pÍéío eíi ti. Ahendu -pörará iüe nee msguätapiarí chébe, fienv- -peö "by'g'o que hazes burla de mi. Forarähára , -el que -padece. Aierure porará y pe dir íiempré. Ateporará gui tec6':>o,andome deshazien- do de pena. Aitcmoy r o po- dará göiteöoÖo, ando per- dido d¿ i eriofo. Ahaihupo- rafá guite cobo, ando perdí do de amor. Chemboicpo- tfarácatú Xpiáno eymbac ígüecó pipé oína , aflígeme ver los Gentiles en fu gen- tilidad. Foré, diligente, es finco- pa de porerobia.V.robia. Poremo.. Puro , cofas to- das devna efpecie diílintas. Cfinguy ñoporemo , vino puro . Cümandá ño pore- mo, friföks íolos. Oñoiíia oñoporemo, todos ion de vna parentela.Oáoporemo híny,eftan fin mezcla. Amo íioporemojhazer qcften to ¿03 de vna efpecie aparte. Poríndota* 'i\kk delatite- ro,V,tendotá. Porenduh% mal manda- do.V.fiendú. PorgnS , fornicación. V\ me,n.2. • ím Por A , enceftar. V. po- fiang, . Q'Phbiahú.bdimhoriahú^S' tima, pobreza , cuita, def- • ventura, cor goja, aflicción. Cheporiahú , fby pobre, y eftoycongojado. y* o. Po- riahüheté, muy pobre,cui- tado. Poriahubó, retablo de duelos. Amboporiahú, empobrecerle quitándole fus bienes, o apocándole de palabra. Pa.pára. Nam8m- boríahúbi , no le empobre- cí. Añemomboriahúbé, em pobrecerfe,cuitaríe,amila- narfe . Ghemomboriabá: chercmbiecánubeymS , ef- toy afligido por no hallar lo que bufeo. Añemombo- riahú nderací rechaca, afli- jome deverte eriermo. Ay- poria hub 6 > dar I ¿ algo .C he- poriahubó ■ epc , tenme co- páis ion. Ti rey por iáhu. L am7rí',pobre huérfano. Por riahú og nabo rupi guen> bi- ^ LENGKi GTARANL bmre eahára , pobre men- digo*Yporiahúytymy ? po- bremente lo enterraron.!. .ofiSty por iahu. Ayc Ó. por ia- hu'jviuo pobremente >o con congoja. Ndeporiahú nde- recóriabebe yepé- erehá íbáp ne>con.:fer como eres pobre irás al cielo. Poríahá&erttóy corflpaí$ió> miíericordia. Avrenahu- berecó, tengole copáis ion,, bo.hára. Cheporiabubtre- có , tieneme compafsion.. Poro ponahúbereco ■vara* compafsiuo, miíericordio- fo. Cheporiaímberecóan* gáepé, tenme compafsion*. Nda cheporiahuberecó ía- ri.l.hári,no ay quien fe có- padezcade mi. Ayporiahíi bóg, ya le he perdido k kf lima. Cheporiahubóg, ya no me tiene laftima. Hecó angaipába ndoy poriahu- berccóucárichébe ,noda; lugar fií maldad a que le té ga^compafsion. Yptapo- chfbac ndiporiahubereco> :éri, los que tiene mala vo luntad na tienen compaf. Son. A TupMporoporia- Imbercc&yára , ó- Madre '" r" de Dios miíericordiofa. Torícue , fuciedad de las manos.V.po.n.3, Y cró.l .rnboró ¡zÁ.po.ctiti- nens.y. ro. executar la cofa por fí.Y afsi dize el que ca tiene en íi el exercicio de la qu® importa el verbo, 4 Nota exceffa, íuperlatiuo, habit%extenííon,exercitá^ da en? mssch©s k> que im- parta el verbo* Retiene los cafas de fos. verbos ä que fe llega?* Y también fe vfa abfoluto. Poromboehára, el que tiene por oficio en- feikr el Maeítrov Foroyur cinara, elquecontiene en r? oficio de matar* Poro* » niangarúhára, el que fiem- pre da de comer *Poroaíhu¿* hará, el^que tiene oficio de amar . Mboraíhubiyára* idem. O ama mucha, o a muchas, Aporayucáyjrengo^ oficio de matar. Aporoyu- cáabá rehé, exercito oficia de matar hombres. Guací*? rehe ano aporapiti,exerci- tome íolo en matar vena- dos. Aporaihü che anámtí rehé ano,a folos mis parié- tes pío w Cheralhúpárarí !*3| 1 tí 1 i ~*& •Se?\'¡ ruido de cofa cjue reuierita. : Aba- tí porpróg , maíz qne re- uentp toftandolo. Poca po rorog>eña!lido de efcope- ta.oro*pororog oroquápa, andamos haziendo eftruen do. Ambóporor oz , hazer ruido con efcopeta. Ama- tirí opororóg , el rayo dio vn eftallido. Capa 1 poro- róg , avenales , que quan- dolos queman dan eftalli- dos. Taqua pororóg, eña- llido de cañas quemadas.. Apororóg guitecóbo , an- dome peyendo. . Porú.cd. poro.y.u. co- medor de carne humana. Abiporú L , hombre que la come.Abáporutecatu ahe, , eñe es gran comedor de carne humana. Guírapurü, aue que fe fuftenta jde ca^a. . % Terúy víar, exereitar ¿ c. d.(po)mano. y (rú.) tener. ., Cheporujvso de mi, haze- me trabajar , y tiéneme al- quilado. ; Ayporú aó , y ib de k ropa.bo^hara. Ndipo ruhábi, no fe ha vfado, Ay- porú hepi rehé , tomar al- quilado. . Aíeporücuá hepi rehe, alquil orne yo.Aiepo* rü guarinírehe , exercito- me en la guerra. Áyeporui caui : pofabiqui rehé, exer- citomc bien en el trabajo., Aíepora poraheí rehé^exer citóme en la muíka. Eíepo; rucatúne ñängarequabarí, ä exercitate bien en tu ofi- cio U Chaíepoí u. hecábo, , bufquefnoslo entre todos é< G.hayeporü y guabo.: , co- mámoslo entre todos .Cha . yeporú y yapóbo , hagá- moslo entre todos. Cha- í e por u y pity bó mo, ayude- mos le todos . Chañe mo- nop hecé íeporubo , junté- monos para matarle ,o tra- tarle maL Ayporuucá te? ch'eaóiprelté mi ropa.-Y po- ruucápiracó.eíio es pres- tado, Ahe yportmcanabffl chébe có,- eño es lo que me preñó .ful-ano.Ghei embipo rtoca ycó y chupé > eño es lo que le pref e.yo.^Ndoy* poruucári ;ci ébe , no me lo preño.. Yporubo nóíe ay- potáj'nö lo i quiero ir as que preñado. Gheporú, dize la muger pecó cómigo. Nda- che porui , no pecó cenmi- Z°' it^^i^^MdmM^^:^ásM^^ LENGPA ' GFAHÄNL % o.Mbiporü,!o queTe vía, y loionun por el plato co- munmente. Tota. r.querer , defeo, in- fmtioiycúmr el ojo, Aypo í Wyo quiero, bo.hára. 3ng tóa é aypot 1 bina nde he « mi , eíloquiíiera alcanzar ie'ti.A /potar jí,deiear mu pe . Aypotá n\ck ; hazerle |*é el defeo ¿efta vida me trae, aög ta- ba rechá pota cherúri, el defeo de ver efte pueblome ha traído. AñSmbo abaré pot á, qu ier o tener padres , o quiero fer Sacerdote* Chembaepotá heeé , ape- tezcolo. Cherecóra aypo^ tá ndehegui , pidote confe- jp. A nemoembir eco pot a, quiero cafarme . A fiemo hembirecó pota, quiero a íuauger.. AfiemSecftog mbucvt r>otá , quiero äiafj gar la vida. Cherobae p©* táhá ebocol,a efíb he echa- doelnojo.ndiTupapotári o Tupa rehé,noquiere aDios por fu Dios. Nacherú po- tan hece, no le quiero te- ner por padre. 2 Pota.h. c.d. (pó) mano.y (tá)coger, parte, porción, lo que cabe* Chepotába, mi porcion.y.o. Nachepo- tábi, no tengo parte. Am- bopotá, hago que le quepa parte. Nambo potábi , ha« go que no le quepa. Aypo* tabóg.laypotáyará, apar- tar le'fu parte. Oipotabog piráplndá,lleuöfe la car- nada el pece. Aypotá mee 3 darle fu parte. Aypotá pe • keá, quitarle parte de fi parte.Aypotapeheo.idem. Yuru pota, bocado. Pete! yúrúpotá hau , vn bocade comi. Chepotáaymfiei,rc^ parti mi parte. Chepotabí mipartecilla.Chepotá oí tecatú,es grande mi parte Tupa raíhúbarí chepotá ba,mi parte efta en el amoi de Dios.AfiembopotáTí pa boy i recómarangatu Ú be ■ LENCrA GrJRJNL ¿zr be, quiero entrar en parte con los Santos. Tasáembo- potá LX. rugufrehc, quie- ro tener parte en la íangre de IeíuChriílo. Noñembo potábi añarct£m¿guára L X. recó aei rehc , los conr denadosno tienen parte en¡ la País ion dé Chriño. Na- itémbopota potári afíanga rehc , no quiero parte cor* el demonio, ñändeang po*- taguamä Chriño ro4 , k porción del alma es la car- ne de IeíuChrifto. Ypoti- pabe ymaVangatubaeGhrMT to roo rehc, los buenos to- dos tienen parte en Él car- cedeChrifto.Aypotá mboí. yehuguy , quítele íu parte. Chembopotá pane , no me dio parte. Gnepó potaba, la parte que cogí con las manos ►Ghcpotabóg , qui* tótr» mí parte. Ypotápa- be , todos tuuieron parte. Ndipot apabeí j no> tuuier oa parte. Ypotá poatá», faltó parte para algunos .. . Po/äí , muelle del la co có que eña armado^y de eíco- petas, cerraduras, &c. Po- €ÍpotSí ;/ muelle de efcope- ta . Oquembotipá potäí' muelle de cerrojo. Aypo- taírv,poner muelle. Aypo- tai mbcí,defarniallo. Ypo- talaí,efía el muelle malo. Ypotäi íareteí,efíä recio ei muelle. i íW,íuciedad, efcremen to. Apoti, yo me proueo.. Nda potii , no me proueo. Ndaguepotil,nofe prouee- Oguepotijellos^ el fe pro^ uee.V.tepotiv 2 Pot&ljuoifccjd. po. ma¿ na^y.tí;punta,canDaró.íbi- r á pott , palto* a modo dé afpapara.kmntar kmáde r a de ks caías . Y ápeu c á po tamaño de alacrán. Amo* potí'ifoiräen aípar palos* 5 Y ubi potí'baey el ladrón. Ané'mbó liba pot^hagome ladrón. 5 Pony recio^v.pó* mano; num.3. < yö£/i,pécho.Chepotiá, 1 mi pecho.y .0 .Pot i 4 aci^do lor de pecho.Ghepotiá pf, tengo el pecho apretado , o con pechuguera. Potiápó*. pecho leuantado.: Añemo- potia pó. hazerfe graue,, cuelli erguido.Y del morí* bun- M M f^^rm^^^pS^ g TESORO DE LA buí*fo quando fe leuanta t\ pecho. Chepoti.iacSngü- ru , eíloy en los guefíbs. Opotiábo aíeupí, fubir ga- teando. Aíepotiá piro gui- teupi|bo..ídern. Airaroche- potia , herirfe los pechos, darfe golpes haz'iedoafito de .contrición.. ,FotlMt4 , palos quepo» neo fobre la cumbrera, co- mo tixeras para poner fo- bre ellos otra cumbrerilla para leu antar k -cafa. MqÜ$k$ aponer manos a te abra.v.po^. j. &mkMj& ; $&£&* áebra, o mano. y. tu. golpe, y. cá. quebrar ., iauar aporrean- do.. Aypótuc i ohe aé, lauo miropaJbo. hará. "Ndi po- tticabábi,no fe ha lauado, ÍP< ante m 1 ijR7vlaftimar.G|iepy, me lattimo. en la Cruz, I.X- tecóací porará hagüe chemoñé'pv, lafíimame ver padecer a le XuChriño . Qñepungatút í>upa , eíla muy ¡enfermo. Amoñepu b Mtmte Mi- mar . porpmpñepG hára- ché, hagoque&compadez ea f ñepöíhárache > íby cosa* pafiuo, % jP^/^teyíonidOjruido, iYpá,íuena,Pöyp6)a]la fue na>Ndipúbei,ncíuena mas. vYpú etcí yquaí , paila gran fonído,y ruido.Pi pu . I .mbi pu, ruido de los pies . Yta- pá , fonido de campana. Yta- >if¡ar.&&it&M LENGUA GFARÄNL ¥tapú nahendubi , nö oí la campana . Nda che pjípiu guihobojfuy queditö, Nde pipü emétjue chóbo,ve pä- ib. AmbopuUtáj tocar lä cá pana. Ytá ndipú catúy , no tiene buen foñido la cam- pana., Angüápü, fcnido de atamborjadufej&c. Ambo pu anguá, tocar la caxa. "Ambo púnabaracá, tocar inítrumento. Ambo orí orí ytá imbopubo , repicar las campanas. Amboyaheó y tai irabopubo,doblar. Ambo- pu e/ ? tocarla como de or- dinario.Cheñéepumombí- ri -ofíeendú) oyefé de lexos el foni do de mis palabras . . Mbueyme,fin rüidöífin fo- nido. Mbueyngata ahe ru- ri raé 3 ha venido eñe fin ru¿ i dojoeítruendo. P^heruir.v.pupö'. i^,reuentar.v,pug. Puä,dedo.v.quä.n.^. I Puf./, mua, leuantar,ré- - bato^affalto. ApuW, yo me leuanto.mo. hará. haba, y, o. NXpuamí, no me leuan- to. ApSa ychupe, leuantar- fc haziendole.reuerencia, comedimiéto. ApuS hecé> . leuafifeme c'6tra el, di tras eljätéemö COtitra ellos, (al- téelos. ChápáSÍ hecé y de- mos tras e^hagámós legue rra.lL Chapuämbumrí.MÍí- ambába , áflk-lto j robo. Muimbápe nda y ehubi, no mé hallé en el aíTalto. Milsrrtbápe aycó ; efíuue en ekáííalto. Mbaé muambá- pe guaréra, cofa cogí da e a aíTalto. Muambábó.adem. Muambabó che , íoy cogí-, do en la guerra. Ghepíí abo, mi defpojo.; Nda chepíia- bó y no cogi nada enligue rta. 1. cKepua pane. idem. Amoamándaíe gui píiamo hecé, hago gente para le- uantarme contra ti: Míiam bápe omario, murió en el aíTalto. Napuamy ,dize la India: No me í, manto por- que eftoy có la regla. Hur- bó hetá muambápe yíú'it- ron muchos flechados del afíklto. NapíS'm? che nan- dé rübiehá rehé, nunca íuy traidor. Apua* ychugui y le- uanteme decapárteme del. . Apila guiquebo , duermo- me en pie. Apua chepiap ta- rarí , leuantaríe en punti^ « 1 m i mmm j^ssnw/^^t^^s^^s^^xr s^ TESORO DE LA Q. ©J lia*. AmS ?3a\letuntar a o- tro. A /aapaTyaparahece* kuantarte teítimoivio. A?*3 púa, leuaitar fe coa ello te- niéndolo coriíijo.TerepuS aubí , ieuant ate fi quiera. Igda^he rsropaat cheraci, nom¿leuanto ya de la en- fermedad . Ángaipap'ípé peárupibeí pepuambaibí pe nemombe guabo, luego que cayere des en pecado leuá- taos por la confefsion. V. fiSfSpul a PuLrJ.muLI.quLr.il- ro,golpe, Chepua catu,foy buen tirador certero.Nda- chepua catuí, no Coy certe- ro.Ndapuari Recé, no le ú- ' ré. Apuá catúy ñyboma, fléchele bien,acerteie. Am bopuácatu, hazerle buen tirador.Puahára,puáhába. Y puaíiábagui aíicsnoytí', rehuile el golpe. Ypüacatu cherehé , acertóme. Che- pua moCSi ayabí, erré dos tiros. M8:oi opüá pipé che abi, erróme dos tiros. Pe- te note aropüaí", vn íblo, golpe, o cuchillada le tiré. .IPeteí'puáhar ípé note ayu- cá ; matek> de vn golpe. _ FuL/y mandar. V.quaíJ nuai.4. Pucd(mhucá) c.d.pu. rui- do. Ca, quebrar, rifa. y.o. Apucá y chupé , reime con el.bo.hára. Apucá hecc, f eime del. Apucá candahc, reirfe deshoneftamente. A- pucá é capia, íklir la rifa de- repente . Apucábibí , fon- reiríe. Apucápopó.] dar carca» Apucapucú.] jadas. Apucá apiraí,reirfe trifcá- do. Apucá fiem?, reirfe al diísimulo. Apucá tybäng?, reirfe al foslayo, Ambopu- cá, hazer que fe ría. Mbu- cahá aypó. 1. pucahá aipó, eflb es cofa de rifa. Mbucá hábam© herecópíoycó, cj cofa tenida por deríía. A- pucáeí,reiríeíiacaufa. A- mocS chepucá , reprimí la rifa. Chepucá moCong ndi- catuí che be , no pude difsir mular lariía. Chepucá po r porí,foitoíéme la riía. hem bechoríchor/ypuc aboto- nóle. Nambac pucá haba md angaipá , no es materia de LENGFA GFARANI. de rifa el pecado. Poríahu- beterehé a^epucá angaipá" nanga , es pecado reirfe de los pobres. ChemSmbuca omeguä pipé , con fus gra- cías me hizo reir. Apücá heh2 , fonrdrfe ías muge- fcs/ChcyurÄbag?guipucá- bo.l.apucaatá.l.apucaf:!. apucá her^n?, fonreirfe. Afíemombiicá, hago que fe ría de mLChemombucá,hí zome reir . PucáhábamS aypó, es objeao de rifa. Nda pucaíri yepi guitecó- bo , fíempre me ando rien- do. Fucity largo . Chepucú, foy largo,y tardio.y.o.Pu- cu eté,muy largo.Pucú ata no muy largo. Pucúmyrf; medianamante largo. Pucu pucä,muy largo. Pucuy. ] vnpoco Pucúcerí;] largo. Chepucú ebapóne , deten- dreme allá , eftaté largo. Chepucú y yapóbo, foy fíe maticoen hazer , o detén- game en hazerlo. Ypucú oñeénga, es largo en ha- blar. Aquepucú, duermo mucho. Añemombucú gui- 3¿; ñeenga , heme alargado en hablar. V. Porombuctr, Pucul, es partícula de pregunta.V, fvcuí.J Puí^^reterito. V.cue. r.num.2, ■Púera, conualecécia. V. cuera. ^^í,enfado.V.cuerai; lo i > «g,rebétar, ab efFe&u. Opug che ai, rebentofe mi poftema.Cheruru púg.idé. Cheraipúg, tener polució. AmSmbupúg , agujerear de parte a parte. Y yñrú* pug ocarÜabo, hazer ruido con la boca comiendo. Na- mSmhupúgi chefieenga,no arroje mispalabras. Am8m búpú lepé cheH^ haé na- cherendu potári , arroje mis palabras y no me qui- íieron oír . Am8mbúpúg cheñeengací ychupe,folté con él la maldita, AmSm- bupuig, hazer rebentarel agua , hazer manantiales • Amombúg cuña,de Aerare virginem. AmSmbug ibirá cutucába pipé, barrenar. V.tai.r.num.i. ^Vy^eíTos, y es pregú- ta de plural . Abápuguy, Bill quien « ! K I K t * l * TESORO DE LA quien- fön eílbs?Nde püguf ohobaerama?erés tu de los que han de ir: ;Chepüguy rae? foy yo por ventura de eífos?Pepuguy ndapehoice- ne?no aueis de ir voíbtros? Mbiapugúy omombeú, di- xeronlo eflbs. Mbiaclpü- güy , eífá gente de porai. MbVaé pugüy, eííos,o ellos allä,&c. F$f) liño, diligente, cu- rioíidad. Chepuí chequáy- runio , foy diligente en lo que me mandan* Ghepuí gukecóbohcchápotábo,an doiiño por verlo. Chepuí tecatú guitecóbo ñe'mboc rehc, ando con defeo de a- prender . Añemb¿puí>hem€ hecho diligente. Ambopu'n ynupämo. 1. ayníipa ymbo puíbo , cafUgarle para que fea diligente, Chepu/teca* tu ychupc, eftoy preño a loque me dize , o manda. Cumurní y puí catú,mu. chacho preño que eftä aler ta^yalamano. Puíi ínter jecion del ca- fado , o que rechaca lo ^que le dizen,o del ftojQ.Puihih dó cora, miren con que ft« le, veis como es loque yo dezia. Puiguihóbocá,ca ya me voy., ^ Pwga, hinchazón. Che* pungájeftoi hinchado.amo* punga , hazer que eñe hin* chado, Añapügá.ibirá) ha* rer colunas , © cañas ente- ras , y labores íkbrefalien/ tes.V.Apunga : . Pupa , heruir. í opupü* hierue el agua. Ambopupu^ hago que hierua. ípupuháj horboliones de agua. Opu pú hecépochi cuera , haf< defcubierto fu maldad.Ors bopupüteí'chere mímom beühcm? ychupc, defcu briole el fecreto que le en comende. Opopu iebí che racijhebuelto a recaer. Purabá, canto. V.Pora i>uV n v.l. pururr, ruido Opürurv abatí , falta c maiz quando lo tueftan Checang opurtf, crujenmi los hueffos. Amopufv, ha zer ruido. Abápururugua cúyhombre largo. Tomaí< del ruido que hazen lo hueífos . AíiemoquapururY haz«r crugir- los dedos Apa •HÉ lENGF^ GFARANÍ. Apuríírv cheracuamo,cru- gcme el cuerpo con la en- fermedad. tiépururu,crugt do de las tripas. Chepuru- ru checaneoinoj, efíoy muy canfado.Chembepurv che- caneo , hazeme crugir la carga . ChemSbo pílríiru chenónga,dexóme molido. P&V«a,omblieo. V. pí- fuá. íPuraax.d. pu . y. ru . te- ner,y.á.fruto,preñez voy a bc- uer vino. Amonguá huí,cer ner harina. Amongua eíjCO lar la miel. AmSngua che- rembiá , tragar la comida. Namongüa quaábi cherem biú cheyuru agüi,no puedo tragar la comida. Ndicatü i cherembiu mongüa. idem. Amongüabí , diminuí iuo. tembiu qúapába , gaznate de perfona,y el coracon de palo por donde le paíTa la virtud. Aroqua chepo he- cé, alargar la mano , o par* tomar , o para facudirle- Aquabc guiquapane, def- pues iré. Chembogúa te? , hizome ir fin nada,o fin cau fa. Mboreroquapi chéca- ruguacupe,lleuaronme có- bidadoafucombite. Ere- quapängä? vafte ya? faluta- cional caminante. Aqnai- ma,yame voy.RoHoqua,co pentencLa.Poro ñoquande.. Lhoquambotahára, com* petidor.. Oron8q«änoquäf competimos. Marämbae. oqua aracaé. , fucedio anti- guamente vn cuento. Che rehé mará mbaéamoyqual carambohé, antiguamente me fucedio vn cuento. C o* naco vquaí aracaé , cierto que fucedio efto antigua-: mente . MärSoquahaguc. mSmbeü aguí yeteí, bueno es cotar antigüedades. He- ceyquai aracaé có cte ña-- guäm«c8r?,loqucaorahc de dezir pafso por el anti- guamente. Cheri märända qua biaracaé., nunca me ÍUr cedió a mi nada. 3 2¿á.b.eftardeplural,po ner. Oroqüa , eftamos % Mbia mmr&zté LENGFÄ GFJRANT. Mbi'á oqíhbe/,efta la gen- te ociöfa. Qroqüa oroicó- bo,eftamos. Oí' mbiítoqua pa s [eftä la gente .„ Mbacra- mSpé araiapeicóeipeqüaT pa l porque eñais todo el día ocioíbs?Oroquabeí oro cúpa, oreporuháporeyma^ eftamos ociofos porque no. ay quien nos alquile. El fupino defte verbo es, qíiapa , frequentemente ía vfa. Anaoyngátú mbaéy m8n. guapa, poner en orden co T las. Amboguabaí mba^po ner mal lascofas . AaaSngua, catu mbia , poner gente en orden. Oqúabaí rnbac, eftá_ las cofas deícompucftas. Gheremí'm©ngua catu; om bogúabaí,defccmpuío lo q yo compufe. Oqüateftern- biú cherope , tengo abaílo comida en mi cafa. Oqua- beítembiáúdem. Oqüabé baé tohó., quantos ay tan- tos vayan. |. Os á, trama de cofa texi- da . Ayquá moi', tramar. Amboaóquá, 1. ambogúa aó, tramar la ropa. A- moynyngüa, texer to.da la. hamaca. Ndiqüa hibi,la te la no eüä tramada^ o la ha- maca. 5 %a,r.goípe._ Aquahe- ce aporréele, facudile. O- quácherí, aporreóme. O- quá oquá cher/, facudiomc mucho. Chequari haba , al que yo cafiigo, Oquari Mr banio cherér ¿có , ílempre me (acude.. Cherí quarihá- ra,el que me cañiga.Aquá- rííbíatarehcydar porra- zos con la pared. OquarL quar£rämohec.c oytijderri bolo a porracos. Cherá o- quápipc, cogióme con el golpe. Oquá pipé nacherá- ri,no me cogió con el gol^» pe. Aíequá , hagome cafli- gar, doy caufa para que me: caftigué.Chcangaipá chem bo íequáne , mis verdugos, ha de fer mis pecados. Che quáucáteí', hizome cafti- gar íin que ni para que. Nde che.mboquater yepé, tu me hiziíte cafíigar íin culpa mia. Aquarí gui ye- ehé , caftiguéme a mi mif- mo. Amboquarí,hazer que el cafligue a otro.Chembo quarí,hizonie caftigar.TS-- Pa- mm mmm \T^ST mi entendimiento. y.o. ajf quaá, yo sé, y comprehetr do.pa.pára,mboro quaáhá ba , conocimiento . Oyo- quaabae , conocidos. Ay- quaácuñfí , he pecado con muger. Ndaiquaábicuñ&, no conozco muger. Oyó* quaáimff ,- haníe conocido ya en buena y mala parte,y los cafados. Yquaapápe.U yquaabipíhápe , conocida- mente.Ndayquaábi,no sé,, no lo comprchendo. Ay- quaá y yipiguibé, faber de raiz . A yquaabí, colegir. Ayquaábucá , hazer faber, conocer, y dar a entender. Ayquaábucá ychupé hecó- raírva,hele dado a entender la vida q ha de tener . Ay- quaábucá Tupa ychupé^ hele hecho que conozca a. Dios. Ayquaábucá íbiraí* iarucu vpc , acúsele a la jufticia. Ayquaábucá Tupa vpc irundlf ara cheíecoacu hagúuma,he prometido de ayunar quatro dias. Yquaá bi piYa,el conocido, y cofa fabida, conocida. Nderecó ma- lí i 1 i s 1 I i ^U^S- TESORO DE LA märängatu yquaábip?, es manifieíta fu virtud. Aíe- quaa ibirai yárucu vpe, manifefteme a la juíticia. Alequaá mbiá paüme, feria lome entre todos. Che año -cherapicharupé aíequaá , yo folo foy el que cuido de mis próximos. Añemboíe- quaá guaryní'mo,fenalóme en la guerra. Ariembóíe- quaá che ananraupé > darfe a conocer a íus parientes. Amboicquaábc cheremiü- rama,buíco de comer. Am boiequaabé cheaóguama, hallo de veftir.Cheäna pav me amboíequaabc cheaó, entre mis deudos hallo ¡de veftir. Amboíequaabé che- . rapérämä, he defcubierto camino.Yquaápára , el que fabe. Yquaáparey , el que no fabe.Yquaápápe, cono- cidamétcyquaapára mboé haé , como quien lo íabe lo digo. A^épiáde gua- ra Tupa año oiquaá , íolo Dios fabe los coracones. Araquaá , entendimiento. Chearaquaá robabooqua, no lo pude comprehender. Nachearáquaá robáboo- quájcomprehendolo. A po" roquaabucá^defcubrir mu" ^ho, o de muchos. Poro-' quaábucáhára , denuncia dor. Ayquaá pota , quiero faber.Aypotáquaá, íe que- rer. Ndaipotá quaábi , no fe eícoger,o querer. Añém bo íequaábucá, darfe a co- nocer, defcubrirfe por me- dio de otros, Coriré oro- quaáne , yo os echaré vna cal<¿a,Quaracioiequaá,def cubrefeel Sol.Ndcicquaá- bi,no fe deícubre, yquaaca- tuhaba, certidumbre. Ndi- quaácatuhábi,no ay certi- dumbre. Ayquaá catu,eítoi certificado, Taiquaábeé cherecorama,deliberare,q vida he de tener. Ayquaá- bé yehupéne , yo lo tendré en memoria. Ndoíequaábi oíeehé cherembiapocúera, no me es agradecido. Ai- quaábí taté nde y agüera, colegi al rebes de lo que dixifíe. Qua¿a>barcar,abraear. Ayquäba , yo abarco , ngä ngtra.Chequäbä', me abar- can. Ayquäba herecóbo.l. henoí'na, tener abarcado. Ai- LENGFA GFARANI. 3 z 7 Á íqaSbü herahábo , llemr Qu$b% , eftar de o?ura ! * ?; f, d °- QnSquSbíoio- OroquSb^cñamos/hour ítí rehc,IuGhar a braco par be pequabé' oquäb?. Oro- ndo. OnSaúabár 4m8 oío- quäbe 1 teí' orocüpa. 1. oro- guerecoaí, luchan. LX.ñän quabeí oroeupa, eftamos de rara teco aci etc ofqsfc ocioíbs. Oroquäbe quäbS ba nandcrehc ,-ChnftcTN. oroa$äm3 , eftamos efpar- S.abraco los trabajos por cidos. MbaerämStepé pe- nueítroamor. quab?quäbSpefáraÍapcc& Aroneno yqáabän^a, te- nerlo abracado eftando e- chaJo.l.ayqu3h% ypohébo. idem. Aiqnaba qSaba , dar ábralos . Peyquaba teco mär inga tú, abracad la vir- tud. TereiquäbaPeruché- be,dak a Pedro en mi nom brevn abraco. Chcquabá*- parae'porque efíais todo el dia^ocioíos^Of épcruhá ti- beyramo oroquabeí'teí'oro cúpa,por no auer quien nos alquile. fi«^eVmoítrar,ha!zer ía berjprometer, énfeñar,dar a conocer. Ayquabeeychu pe heeóráma,dile modo de pi catu, apretadamente me v¡da.Ayqu2be?pé y chupé, n*°/ . j > n nioílrele el camino. Ayqua t Qj>*bäixA, qua, eftar, y fagg ychupé morSnd6,híic- ^maUercompueíto.Ccua Je faber las nueuas.Ayqua- bar > eílad£fcornpueño,He- bc^TSpívpémbohapíára cóquab^iba , hombre def- chckcoacu haeüämaf pro- bar atado. A nembocco qua- meti a Dios tres dias de baíbaíjhagome desbarata- do. Chemboecóquabaíbaí chcmí)ñemoyromo,ha2eme difparar de enojo. Chere- ayuno.Tup^remf'quabeln- güera , las promeíías de Dios.Eíquabee cobac chc- íparar de enojo. Chere- be.explicame efto. Ayqua- i morigatupiri ombogua- bSStbftatti ru*c6 vpc/denu- bai , defeomponer lo que cielo a la ¡ufticia. Ayqua. ba/^defaliáo de cofas' cubrí mi inocencia. Che- Mmmm qua- TESORO DE LA quabee áhe, efte me defcu- brio. Ayquabee note ychu- pé, fígnifiquéfelóíolamen- te. Nloíequabeeíchébe,no^ fe me defcubrio, -. Q¿abiy eftar con perfeue* rancia. Oroqüabi.yaqüabí. peqüabí.oqúabi. ndoquabí bel , ya fe fueron , es dimi- nutiuode.Quá.b.num.3. . QgaboU-, c.d.Quá, eftar,.. num.3 ,y. note, eftar quie- tos, de plural, en paz.Ndo- quabóterugúaí , eftan in* quietos.. Ndoiquaábi oqua bote , no faben eftar que- dos. Pcquabotéq ñandú .1. PéqüSbote q rá,eftaos que dos ya. , 1 <¿'ai 5 pafTar,efte es com- pueíio de.Qua^aíTar^^. y efte fe conjuga con pro- nombres. Co cheqüai,aqui p^flb yo.. Cu! y quaí , alia paila viéndolo. P ó yquaí, alia paila. \ 2 2i;4Í,cortar. Ambógúay ibir á,cortar el palo.Chem boguáy , me corto , hirió, me dio cuchillada. Chem- boguaí hague , la herida q mecieron. Che ymboguaí Maguera, la herida que le di. Ahaymboguaíta,voy a cortaalo.ta.tira,taba.Ym- boeuaí taguera, cortadura. 3 £Mu,cuelTo> cofa cen ida . Cambuchí y cu á quaí , vafo ceñido por la cintura. Am- bocuá quaí cambüchí ,ceíiir ! afsi d vafo.Aiequai ata,ce- ñirfe recio por la cintura. AHc'mboquaí .1. añe'mbo cuáquaíjceñirfe.íbi'rá ayü quaí,palo torneado. Oñem bócúá quaí ; tucümbo , ro- caríe la cuerda por vna par te. A ce cúá quahába, ceni- dor.V.Araquaí.y.araquy- ta. 4 ' fi^áj/, precepto, manda- to , comedirfe , gouierno. Ghequaí, me mandan .y.o. Ayoquaí ,yo mando.ta.t á- ra.tába. Mboroquaítára ayu,vengoa gouernar, Pe- quaítaramamoayüjvengo a gotiernaros. Ndaioquai quaábi,no sé gouernar. A- poroquaí guitecóbo, eíloy gouernando.Ndaporoquaí bei, ya no gouierno mas. Poroquáitára,el que man- da,Corre£Ídor,&c. Aypó ndiquaítábi ränge, efíb aun no fe ha mandado. Ndipo- ro- WM LENGFAGFAmNI. jsi fluaTÄ atancé f^- V° * candaré nande quaitaba , los man- . atar a vn Da i A m < ,~ dantos de Dios. Che qualelme^cííig^^ mando. Nde chequai taba, a ipó angaipá* , yo híze ac lo que tu me mandas. Pal -*-- - ^ ff?i - y : ndequáíta güera , ne angai- ¡ pá repi , la penitencia que te dio el Padre. Poroquaí- tába.l.mboroqualtába,pre cepto,mandato,yquaí pira \ ¿crio ÑdaÍeqiSa ¿q™ che % mandado. * man- comido. ?S yé aubl dable,a quien mandan. Te- mW.; H ^rS € auDc mynguaí,elpage.>Chere- mihguaí , el que yo mando. Temynguäíetévára, el 5 tiene muchos criados.Mbo tar a eíTe bellaco. Yequaié, mandarfeaíi mifmo,comedirfe,öfreeer- fe el miímo. Aíeqúaje y ía- pobo , yo me comedí a ha- mirí amo , fi quiera os co^ midierades vn poco. Aie- quayé herahábobinf haé- aéndoipótári, comedime a S"^*' iYlUKJ ^ euar lo,yélnoQuifo.Ndo quai rebí emeteq no., mira comidió, Téqmíeí cébae t¡!t ^ andc " a , s - Aí ?' comedido, q uefiempref¿ fes iseesS te mandare reñir J. de acá dirfi? a hLerla AHmví rehe aioquaíne. Oro teo ,.»„„'„» k /"-quaje quáyne .I.teS ayoqu índe" ÍÄeÄÍ '7°"" rehéne.l.oroi,o q e S ,nde q^^Ä Mmmm a hi- I 3 JS ►i I 1 I i ■HM _^JTJ TESORO BE LA; hizome exponer a la muer- te por amor de Dios.Nda- yéquayéi cene, no me he de poner a riefgo , ö no me he de ofrecer. Ndachere- mynguai potárindén, no, te quiero por mi criado. Qrandé , muchachon. V. . qua,nun>.8. %áW.V.qua,num>8. ^ Qftapapifát paííb.c.d.quá, num.ó.y.pa íu gerundio.y. y . dim inut iuo. Quapapí Ro- te amSngeta , habléle de, paño, quapapipe note ahá, depaííovoy. AmS-quapa- pi , lluuia que pafla preño. Añcmbo qnápapí guitúbo, vine muy preño. Anembo quápapí guihóbo ne , Iré muy preño. Quapapi rio ace ñemombeundicatu^no es buenoconfefíarfe de co- rrida. Qaapoi, higuera loca. Qúaqúeó. c.d.qíh, paflar. y.haqueó, torcer,quebrar, paííar muchos. Oroqua queó,paíTamos.Guiyquá- queó , alia paffan viéndo- los. Pó yquaqúeó,alla paf- fan fin verlos/ Pira oqüa- qued, paila ei cardumen. Amboguaqueó.I.ambcqúá qúeó J. ambocaqüeó , ha* zerlos paflar .Ocaqúcó, di* zen ah¿ui os,allä paíían. Quaa> agujero. V. quar«, num.9. Quarafi. c.d. qúa, aguje- ro, y de. aci , pelado , Sol* Quarac^i! a$ á,rayo del Sol. Quara'j.ia<¿á ieramó,a me- dio día. Quara^acúbó,ar- dordelSol. Qiíaraci am% Sol có agua.quarac/i aman-- dáu,cerco.dei Sol.Quara^í amarati,Sol de agua.Qua- ra$i ,3ng , fombra del S0I.2 Quarac.í 5^ falir el Sol., QoaracJ cembába. Orien- te. Quira^i^errbápegua- reoriéntales. Qinra$í $ e- ramo, en faliendo el Sol. (¿uraejíberá, reípbndor. delSol."Q"iira^ííbaté imaV" ya es tarde nafta mediodía., QuaracJ mymbí, reberue- racion delSol.Qmrac, íñe- mSipytv, eclypié del Sol. Qijara$i ogúeyí a$ai eguí.< declinar el Sol de medio dia.Q£ara9Ípíahába,quita. fol. QMaravipYt^,a pueftas de Soi,o,eclyp(e. Qua™^ poroápi> quemar el Sol. Qu a LENGVA GFJRA Qj^raf Sjpödi ¡vtnno . qtía H0 reiqt&ehiba, pueftade Sol. Qäaraci rembrá .1. Qíuraeí rembiobá iucá .1, Quaraej rembieci, el que- mado delSol. Qu iraci rem bipéjlo que calienta el Sol. Qnarací rembtréra, quan- do alumbra el Sol por vna parte Tola a! poner fe. Qua- raei remymboberá, loque el Sol haie relabrar. Q¿a- raciretymtl.Quaracíoy- tipipc .1. Quarací r endfttaV rayo del Sol. (¿arac'í ra- ; mábc aquá > paüe con Sol. Quarají reiquie robapi ime ayune., vendré a puef- tas de Sol.Qijarací af ayé robaprps híuämo , chemo- BioFandt* i auifame quando quiera fet medio día. Nda ípracjipei eremoäng ché- be , tras que no ay Sol me haz :s íbmbra. Quarac^oi- ti pípc el rayo que entra en las ca&s,y lareberueració JelSol quando fale,y fe po- le, y hiere en las cofas,y íii •eberueracion en vidros,a- ;ua,plata,&c. Quarafi oi- íp'ípc checotí , el rayo del iolen mi apofento alum- bra. Quaracnbirá oytípí- pé,hiere«lSol en los mon- tes. Caá ibat¿ apírf fup/ - oytipipéquarací, hiere el Sol las puntas de los colla» dos.Quarac? y piran gai>ef« ta muy encendido el Sol. Gué'iidína'ndiña guarache- cha rayos el Sol. g&4r¿/wí*.. ; c.d.quára i a- gujero. ytepotí,efcoria,hie rro,metal. Quarepott ap? íy argollas, armellas. Quare- poti ata, azero. Quarepoti ñac?mfoé,plato de plata, pel- tre, &c. Quarepoti cama, cadena de hierro, Qwepo- tí embó , hilo de hierro. Quarepoti yüeté, oro. Qua¡ repoti yu pí mSngt pira, dorado. Quarepoti píyu am bo,á .1. amohgi quarepoti ; pi yu* dorar. Quarepoti ya-' angau; oro fallo, oropel. Quarepoti y ü eté - jamynít cadena de oro* Quarepoti * yé mboí , cuantas de oro. quarepoti quíticába , lima, quarepoti repoti cue,eíco- rja.quarepotí quára,mina. . quarepoti ti; plata, quare* potí ty ai, garfio de hierro , quarepoti poquahába, ef-^ po; ft ti I i I I I ll M I poílis. quarepot/membeg, eftaño plomo, quarepoti n*,acofar,laton.quarepotí yápepó , olla de cobre , ó híerro.quarepotí ci. l.cira- quába, barreta de hierro. quarepotí cipc,a§adai qua- repotí aó,armas de hierro. quarepotí mbae recicába, aíTadot:. quarepoti ñae t á, cajuela de hierro. O-íoup/ quarepotí nomSndógi , no puede vn hombre falirfe a- fuera de fu palabra , dizélo de los caíamientosquando fe dan palabra, o cofa a que fe obligan. Quaru.g. c.d.qua, aguje- ro , y rúg , ruido , orinar. Aquaru, yo orino.ca.cára. quarucába^la via de la ori- na. C hequarucábarí apocó gui yéuromo, vfanlo algu- nos por honeítidad,tuue po lucionvoluntaria.Hací peí aquarú , con dificultad ori- no. Chequaru ndaipo tari, no puedo orinar. fi¡2¿*/¿./*.efcritura,pintu- ra, dibuxo, papel, carta,li- bro. Hemynguairamochc- recéhaguamärí quatiá aya pó .1. ayequatia rucáhemy BE LA nguairamo , cocérteme por efcritura por fu criado.Pc- yequatiá ruca Chrifto rehc guárámo,aliftaos en ialifta de Iefu Chrifto. Ayequatia ruca, aliftarfe , matricular- fe.Ayequatiá rog,borrarfe de la lifta. ñee quatiá apa- quá.l.fiecquatiá m a, pliego de cartas .quatiá tí' öí gábae .í.ynaquybae , papel moja- do que fe paíTa .LoíiemSna- nibae. M<¿% quatiá hára .1. ñeé quatiá apohára , efcri- mano. ñee quatiá mongetá ..Lquatia mongetá^leer. A- ñee quatiá mongetá quaá, sé leer. Ndaiquaábi ñee quatiá m8ngetá,no sé leer. Ayquatiá, eferiuir, pintar, bo.hára. Aba vquatiá p?ra .l.ymboquátiapíra .l.abá raangába , hombre pinta- do. Tfipa' quatiá, Miíía], Breuiario;Bib!ia,&c. Tu- pa ñee quatiá, Texto /agra- do. c[uatia tí'.l. quatiá riba peí?, papel blanco. MScqÍ quatiá riba pétí', dos plie- gos de papel. Qu. •m LENGFA GFARANL 3)9 Qu. ante. Sumirá que.Téreyápó emeq , mira que na lo ha- gas. E hechaq , ndecuúne, mira que te morderá. > eqüa q, mira que te vayas. Equa iméq , mira que no vay as. Eíapomicteq no y mira que rio lo hagas otra vez.Finq! 6 que buen golpe le dio I Ponq, idem. del íbnido del miímo golpe lo toman. ' QuQ r r. dormir , repoíar, perfona,y cofas. Cheque, tm dormir, y.o. Aqué,yo duermo, bo.hára.hába. än. ?atápireyme aqué,duermo ín cuidado.quehába,lecho, íamaca, lugar dóde fe duer ne. Apua guiquebo,duer- nome en pie. Aqüerambú, oncar.Cheacohápeaqute, . luermo en bracos de otro l.cheacog guiquébó. Che- (üe coeguitupa, duermo tafla el amanecer. Abáque- eí, dormilón, quepocaí cu i .quepo haihu,fonar.Aque ohaíhú, yo iueño ( hecej naquera, dormilón. Che uerá, cabecear de fueño. Ihequerá para , caerfe de fueño. Oromboquepoaihú cherehéne.I.ndeque po caí cune chehegui equíhíyábo, yo haré que me fueñes. Y quera añangä guerahá, dur miendo fe lo lleuó el de- monio. Angaipá pipé ace- que.l.angaipá reroque, ndi catuieté,muy malo es don mir en pecado. Aquecandó cändog, dormir interpola- damen te. ata: angaipá pero- que ímé q , guardaos de dormir en pecado. Acé re- beata ñacém8ngéri , la de- mafiadá hartura no dexa dormir. He8 a y quérämo, durmiedo le cogió la muer te. Yque oipocohú teo. idem. Pequera picáqpe- quapa , mirad que durmáis con cu y dado. Ndoquerapi cal au angaipá rero q hará, dcfcuydado duerme el que duerme en pecado. Ndaro q potaraúraú angaipá , no quiero dormir en pecado. Aguí yetei che qhá, con razón me duermo . Che- quera mbae apobo , dor- mirfe en lo que haze. Che- quera ce, tener pefadilla.l. aque race, idem .quépe gua- ra _.— - i TESORO DE LA V K ti fe ambaé,cofaíbñada. Che- fuerana .L^aqueräna,tengo ¿ efado fueño.Cheq yeaiti, *abejear de fueno. Aque eaiti ,idem.Chequerapi 5 á, oír entre fueños. Cheque cheque raú . L aquc aque raü, dormitar, ó fingir que duerme. Aque he. Laque ca- tú , dormir bien a gufto. Aquebcne .Laque íebine, dormiré allá , detendréme otra noche , dormiré otra noche. Aqueguiáma, dor- mirfe en pie. Aque raja, dormir mal. ,Chequeraí a- roatá, andar dormido. A- que n'ee .1. cheque ñee , ha- piar durmiendo. Guique- reyme ayco, eftoy defpicr- to, velar. Ndaqucriguitú pa , eftoy fin dormir, velo. Oroíio afiuba oroqúebo, dormir abrajados .1. oro yóquaba óroquc'jo. Aro- qüe,dormir juntamente có el. Oroyópohéoroquebo, dormimos ¡untos en vn le- cho. Oque rundí , elóle la manteca. Eí oqíie , eíra la miel aííentada defpues de heruir. Amonge ei,hazer q repoíe la miel. Na q ränä'- my che re ja etiramo, los cuidados no me dexan der- mir.Haihú nacheniongcri, no me dexa dormir Ri a- mor .1. na querSnaW hal- húpa,idem.Cheque ño b¡¡ ramy guibahemS , cofa de fueño me parece auer He- gado. Cheque pe fióte bé- rämy ayápo , en vn prouiíb lo he acabado, 6 parece fue no auerlo hecho tan preño, Oroño píndequa oroqüe- boidcrmimos juntos cabe- ja con pies. Oque pohaihá cuer? ahe tuí, tiene defina- yos, ó paraíiímos , arro bamlétos. Ndaíeroqúe ucs ri pihábo ia guiatábo , ca- minar fin dormir toda h noche. Chepitü pucúcue- raqúe,dormir fin cuidados. Cherecá endí guiqüebo, dormir abiertos los ojos. Amongeraí , inquietar al c duerme. Obapibo aquel dormir boca abaxo. Qatu< cupe bo. 1 .oatucupc pi téb c aqúe,dormir de eípaldas.. Qae , lo miíixio quequie aquí. Que y ciertamente. Ale que nde aba aiärängatÄ cier ¿fe LENGUA GFARmi. cierto que ere* honrado, ue. Nioqulíri, no íluene Alegue nderemboayei Tu- Ndoqití potan , no quiere p?f nändepuaitába, cierto q liouer.Oqttfcoembéí ánio, no\cumples la ley de Dios, amanecer líouicndo. Oaui UuepothúJohKt. V. que. oqu^algollueue.Qqitfma- num.*. ' teté . Loquera! ai . I. oqiu fee^elfonidodeco- fa quebradäjwz^ ona,&c. Amo qu *qu'e i.ipepó y que- brar la olla, tomafe del fo- n d o que haze.C henee quc- qu»,m¡ voz ronca. Mymb'í tararáqu-quc,voz de trom peta ronca. AmSqu'qu 5 te- rStero cheneenga^engo la voz ronca , y defentonada, Ypi qu'"quengatú,tiene los pies laítimados,y cojea. Qtteremé)Ven,v venid, no rucó .!. oqvu heraramS pac. .l.cu tecatú ama,llueue mu cho. Oqu?quap;\pí } Houer a turbiones. OquVpoo/cef- íaHalluuíao MbaéamStá- rey oquíoqu? ru cu, ay mu- cha enemiftad. Mbae aa oqu?rucú ore rehé , llueuc enfermedad fobre nofo- tros. Oqu'í'raibi, garuar. A'ibí aibi ñóre ama , garúa fulamente. % -'^admiración. Qu-? tiene mas queíingular , y ohoi'mé ! ha que no quiere Pl« ral - ir'-Qu-íaíab? ' ha q le erré í C^M^íeípecie de co- nejo. Qzera, mira que, en con- cluíion. Pe Hecha quero, aduertid finalmente. Taha querp , determinadamente me voy. Qu. ante Y. 2#/,aqui.V.quie. fiíji.r.lluuia. OqiúVlue. 3 i^tierno.Ybáqui'/ru- tajierna. Cíimanda ropc quijfriíbles con vayna tier- na. Abatí qui*, maíz en le- che. ÖäylngVj grano tier- no. Hav i ngi rámo,empie - ja a tener grano tierno. Y yipi quíramo tcmytyma, efía muy tierno lo íembra- do. Sopunta pecon.V.turn i qui. Nnnn |g#jr, ! ti i 5"£Í050 -255 í.^ 9 s 5í. M I i ^ ?. 4 Qtf.¡ determinación dc mugeres. Tahá quí, ea va- mos. El varón dize,ca.Ta- hacá, cavamos. 5 Qui.r. poco , ea ninguna manera. Aroqua quí , paf- farlo vn poco mas allá. ha ú qui^vn poquito comundau quiri,en ninguna manera lo comí. Amesngi,dile poco. Nameengíri , ni vn poco le di.Ndaiapó quíri,en ningu- na manera lohize. Nache angaipa quíri , en ninguna manera he pecado. Naño- tyngíri, en ninguna manera lo fernbré. Aháqui ñóte, por poco tiempo fui. Nda haqui ri,en ninguna manera fui. 6 fi^r.b. piojo. Yquíbae, piojéto.Yquíbetébae,muy piojento. Nache quíbi , no tengo piojos. Naquí mo- ñ$ngi,nocrio piojos. Qui- baijüendre. Chequíbaí,té- go liendres. Qui bailara. 1. quíba rerequara,el c[ue tie- ne piojos. Aquíboña,ctiar piojos . Quí baí ramí' ameé,. dile vn poquitico no mas. Quití', piojo blanco. Quí- gúa, peine. Ayquímboá, peinarle. Ayq«tbá,efpul- garle. Ayéquibü,efpulgar- íe a íijcomerfe los piojos. í^i.b.íuciedad. Quíaí- pé,coítras de fueiedad.Che quiá, íby fucio, y mi íiicie- dad .y.o. Amongrá, eníu- ciar .boJiára. Namongiá- bí,no lo eníucie. Añ-emoü- giá angaipába quía pipé, enfuciarfe có pecados tor- pes. Acé oangaipá quíá ohi rlemom begüabo,la fu- ciedad del alma fe quita co laconfefsion. Quíbi.r. dizen las muge- res a fus hermanos f y pri- mos hermanos. Chequíbí. y.o.Quibi qua,al hermano menor . Chequíbí quí , mi hermano menor. 2«í6í,palos fobre que ef- triuan las cumbrcras.V.óg num.3. í2^y^ > aca.EioquybS ngotí, ven 4zia acá. Quybc ngotí , ázia acá. Tací quy- bo ndoúri , no ha venido acá la enfermedad. Quybc cerí", vn poco acá. quyba ngotí catú , muy ázia acä. Eyoímcquequybo, mira ño me vengas mas acä. quy- wstarmfö quybo ngiiara , los de acá* fí»itóc.d.qui,piojo.y.ú. comerlo,efpulgar. Ayqui- bá , yö efpulgo. bö. hara. Checjuibíi,me eípulgä.y.o. Quibáquíbá, hormigas q huelan, quibú y pépóbae, mofquitillos que andan en manadas, quibú ypepóym- bae , hormigas de cabeca grande íín alas. fi«ií7?¿.b.cofa cercenada. Ateatuá quichá,cercenarfe el cabello por el cogote, quichab/, cercenadura lar- ga. Cherecóquíchabírupi tereycó, imítame en lo que hago. fíf^Vi&iW, chi qu i t o, peque - no. Quicé ,cucb.lllo. Cheque gé,mi cuchillo.y.o. Aquice íru equii, defenvainar el cuchillo, quicé haimbiqui ateré, cuchillo boto, quicé apájhoz^y podadera.qui cé aquá obí, puntiagudo, qui- cebó, herida de cuchillo, y el miímo herido con cuchi- llo, quicé guacú,machete. quicé gui , cípada. qui^é haymbe lobal, de dos filos, quice picícába.l.quice iba, LEKGFA GFJRJNT. cabo de cuchillo ~. quice ipé,cuchillo carnizero. qu* §époacang , guarnición de efpada. quice acang, guar- nición^ pomo de efpada,y puño, quicé pucú , efpada. qüige tcndibáapyndába , nauaja. quice rirS", vayna. quicépucííropitá, pomo, qui'e-é ytá , piedra que cor- ta, quicé ibirá, palo que corta. Quin y refregón, rebol- üer,remecon, inquietud, lo mifmo que quiti. Ambo- quici, menear, refregar. Aquici quici guitecóbo, ando inquieto. Arlembo quici qui^i guige íepepo- tábo , forcejear para efea- parfe. Peteí'iebiñoteaíe- quici ychugui guice íepc^ bo,de vn refregón me elca- pé dél.Petef-yéquicipe fiS* te amSndorog , de vn fola refregón lo arranqué. Che mboie quigiquicicherere- có aíbo, diome de refrego- nes. Amo^e ymboquici quicibo ^échelo a renego- nes. Ayiquicji, menear el guifado,hazerguifado.che nioñeäng quici quicj che Nnnna ajn- ■i i A n H i S N M i*W i'flf TESORO DE LA * fe! angarpa , mquietanme mis pecados . C he ñe äng qui^ i quieí chemSangecó , ía in- quietud del coracö me afli- ge. A yapo yiquici , hazer guiíado. Yiquici ricue,cal* do de guifado. í>aií.l.qui,aqui. quiebé, dcfda aquí fin mouiniiento. quie be chcrací , de fie aquí eíl une enfermo,aqui empe- cé a enfermar. quie gui,con mcubuiento dtíde aqu'. quieguiíba?e,defde aqui al cielo, quie gui chereta'me, defie aqui a mi pueblo. cuíe,hae pepe, aqui, y alli. quie y tymy, aqui lo enter- raron.quie y tymbábi,aqui efta enterrado. quie y tf rft* ba güera, aqui ella fu íepul- tura. quie ndate,aqui dizen que es. quie na .Lquíe han* -ga,aqui es cierto.Qnje raü nd¿íe , aqui dizen que fue. quie f m8be,dcfie efta edad fe nalando , defte tamaño. Que í'bé fióte tererú , en eftando defíe tamaño trae- lo, ó trae defta manera , fe- n \ lado . Qu i e í'bé rafe 8 agui y en i méndá,en citado defe tamaño fe puede cafar .quie y quiebe,t aritos, feñalando. quie y quiebé eró, trac tan- tos como eftos. Qtngua % peyne. c.d.qui, piojo.y.u. comer, quigua- guacú , peyne' de texedor. quigua hat mbí tererey, peyne q tiene dientes que- brados. {¡täfodik hamaca, quiha bi rü , petaca de la hamaca, quina ca , cuerda de hama- ca* quihá poapí ,1. quihá api, puño de hamaca. Ynym bó quihá, hamaca de algo- don.. Tucumbó quihá , ha- maca de hilo de ortigas ,6 cofa femejante.V.Yní. Qmbíie, temor . C hequihi- ie,mi temor .y. o. Aquí hite, yotemo.bo.hára. Guiqui- hiíabo , temiendo , ö a te- mer, quibiiebó , el que te* me. Oquihiíe y mbae, el q nóteme, animofo. quikiic hápe,timidamente.Oquihi íeteybae, el que teme vana- mente . Oquíhí íeteí'bae ahe , fulano es medrofo. Aquihiíe nde hegúi,temo- te cerno a enemigo. Oro* gúeróquihi ie , temo no te venga daño, Cheorogúe- ró LENGFA GVARANL ró quih* te nílpa hábaguij temo no te caftiguen.Aqiu hi ie nderche , por tu eauía temo. A yquihíieb ó, qui- tarle el miedo. Ayquihi íe pea , idem. Amorigihíie, amedrentarle. Am§ngíñi íequa,hazerle paíTar el mié do. Ariemongihi ^armla- narfe . Non* mboi potar i chequihí íe, no fe me quie- re quitar el temor, lupa guiquihifie haihuabé yopí- ribé herecó aguí yete i ^te- mer y amar a Dios junta- mente es. bueno. Ndaquihu ie íri , no dexo de temer. CheangS aroquihí k,temo el mal que puede venir a mi alma. Nda chequihí ye- potári,notemo. fi¿ryyi,au. quyy i eca- cang, ají largo, quyy í iba, el árbol , ö mata, quyy j ngüí , ají molido, quyy í Saqui, verde, quyy i eaqua ,' oloroío.quyy í ucu,pimié- to grande, quyy i apuamy- ■rí", pimienta de Caftilla j. íb'írá quyy i. quyy í aqüa, ají redondo, qujf indiba> ajiales. ^á,efpecie de conejo» , . fisiyá,'Guentas,manilías, &c. y íkrnpre íe vía C on o- tro nombre.Vt^oapyqui'- yá, manillas. Piapi q u fyá # cuentas que fe ponen en las piernas. %v^¿;gorgojo.Abatí yquymbú,eÍTaeltrigo,ó maiz,gorgojado. Ombope tí quymbu abatí, come el maizal gorgojo. V.timbú. ^ ^y^cd.qu^tiernojv. i. diminutiuo , viejo mu, cho. Chequymf;eftoymuy viejo. AñémSquym^haeo- me viejo. 02y»¿£compaüera,dízé las Indias entre fi , corref- ponde a,ahe,del varón. íbfolexa¡.q u jfpe,en Ju- gar lexos. quipe y honi,fue muy lexos. quií-pe, legísi- mos, qui y tiDa,es muyle- xos donde eíta, quípibirá,' es muy largo el palo. qu?p ybiara.es largo el camino. 0¿yp% tenacas,tenedor. quypa gincu , tenadas dé herrero.quypá'apájtenacas corbas de herrero, quyp# mfrf; pequeñas, y tenedor, qujfpa pipé oyapycha, ate- nacear. i i¡ i § i m Vfe£ =¡¡¡¡ ■H ¡ Llril ■*■! TESORO DE LA Sí M n ti ti X^¥pi,rincon.V.og,h.3¡ Qtnpííy dize la mugcr a fu hermana menor , y a fiís primas hermanas. Che qui- pí í me,mi cufiado, marido de mi hermana menor. Quita y febo, gordura, graffa,manteca,y cofa gor- da. Chequirá,eíloy gordo. Nachcquirái,no eítoy gor- do .quirabu, mugre. y quirá mátete , efta muy gordo. Che quirá endipu,eftoy lu- zio. AmSngirá, engordar, cebar^ Añemongirá,engor- darfe. Y quirá quirá, afsi afsi efta gordo . Y quirá ata, efta medio gordo. Y quirá topar á hoó, entreue- rado magro y gordo. Mba- cá quiracue, febo de bacas. Toro quirá , nouillo. Ta iacú quírá,cebó. Mbae qui racúe , febo, manteca, &c. Mbaequirárataendí, vela de febo .quirá pi$ á,redaño. Nee quirá , baladronerias, ficciones de palabra.^ Anee quirá ychupé,enganéle,ha* ble con doblez, ñee quirá -*ú aipó,eífas fon doblezes, ficciones. ^Ír*y.c.d.qui,tierno.y. ey negacion,dilíg > encía,vo- luntad, gana,, valentía, pro- uocar, feruor. Chequirey nderupí chehó haguamari, tengo voluntad de ir con- tigo. Nachequireymi , no tengo gana. Chequirey pa- rá.l.chequirey yo para, e£- tar entre dos aguas, querer y no querer. Y ñatey ngüe yquireym íopará, quiere y no quiere el perecofo. Che quireym quirí'aubé ndare- coi, maldita la gana tengo. 1. Nda chequireym quirf aubé, idem. AmSquireym, animarle, quirey mbá, va- liente, quirey mbába,valé- tia. Chequírey mbá, foy valiente. Añcmo quirey mbájhagome valiente. O- quíreymbápe oyueá, con íu valentía lo mató. Che quirey mbá ang , eñe es mi valentón, ñee quirey mbá, palabras de animo. Ofiee quirey mbá pipé cremo- quireym guarynímc , con animofas palabras nos pu- fo animo a la guerra. Pé ayé chequirey á , en medio del camino me vino laga- ña. Cherubipinachequirey rny, ^jfc< LENGFA gvaranl my , quando fali de alia no tenia gana, chemoqufrey m ole ehc che m3 angaipábo» prouo:óme a pecar coriíi- go.Ori8m£qu?rey yyueáha guama , alentáronle vnos a otros para matarle, le íu X. ñ.y. Handem3quireyng itu guecó áhagíaama. Chriíto nueftro Señor nos prouoca que le imitemos. Peñomo quíYey ngatu teco maran- gatú rene , enferuorie^ios vnos a otros a la virtud. Che quírey caicobé, paf. sófeme el femor. ñ8mo qu? rey teco marángatú rehé a- gui yetei , es bueno el fer- noricaríealavirtud. Quirt cd.qui.r.poeo .y. y.diminutiuo, chico. Che* quirí; foy chico delgado. y. o . C hequír t'guare r ab é 3 de f- de mi niñez. Chequirí'rä- nio,íiendo yoniño. Aoemo qui'rí'jhagome pequeño. A- mee quirí; di le vn poquito. Añ M qui r£ychupé,hab!cle baxo . Chepo quirf ames ychupé,dilepoco. Cheyu- rú qurrjrhadjcomi vn boca- dillo.CherecáquiYí'amae, mirar aliefgaire.ibiráquSí 3H rí'bae, palo delgado, ibirá pucú iepé haé y quirí'teca- tú, aunque el palo es largo, es muy delgado. Quirí'nda lapo!, en ninguna manera lohize. quirf ndarahai, en ninguna manera lo íleué, g«m;eoíquilias. ChemS quinf, hazeme cofquillas. Chequirí^ tengo coíquillas, y foy coíquillofo. AmSqiu- rí'jhagole cofquillas. Quírtá, pierna, maftil, &c.V.i^a,num.2 f QuhiU) cedazo de qua¿ troeíquinas. Qmrymbat ¿¿abalo pece.^ 2^7>/^/r/,cernicalo. 2^;>yn;íilencio,quietud, modeftia. Ghequyryri'gui- tenu,eñoy quedito. AmSn- gyryrí; poner en íilencio,en quietud. Añem8ngyryrí;e£ toy quieto. Chemo ngyryrí" chequíMyc^de temor eftu- ue que no me meneé. YquyW ryri v mbíá oqüapa , eñá íof- íegada la gente. Yquyryry ngatútába y efta el pueblo quieto fin ruido.PemiíTa en du quyryrí'q pequápa , mi- rad que oygais con quietud- laMifla. Cheang quiryry nga- *& =ü TESORO DE LA ngatú , tengo paz en el al- ma. Che ang quiryry ngatu guitena, ídem. Nachernoan- gyryry mborári ananga,no quiere el demonio que ten- ga paz en mi alma* Qiüririog, culebra grade, ¿«v*a,nudo,berruga,te- til i a.Chequita, mi berruga. Tucümbó qüyt# , ñudo de cordel. Amapo quita, ha- zer ñudos. Qjiítíy refregar>limpiar. Ayquiti, yo refriego, lim- pio.ca.cara.Mbac qufticá- ba, rallo. Pindá quiticába, 1 i m a . A y qu ft i mbae qui t i" - c aba pipé, limar. Chequi tf, refregóme. QvYt?,cortar . Ayquytí; yo corto .mo. ngara. hára. Amoquvtí", hago que lo corten. íbirá quyty haba, aísierra. A y quitiá bi, cor- tar derecho .l.ay.qui chabí. Albita quytr mbae quyty haba pipe , aííerrar made- ra, íbirá quyty haguécui, aserraduras de palo. Q^tvngo.g. c. d. quytí; limpiar.y.og.quitar, apar- tar lo fucio de lo limpio, limpiar, quitar hczes. Ai quf tyngó quarepotí , lim- piar eUiierro. nandéängi oñequytyngó tatápe Pur- gatorio *pTpc , purifícaíc nueftra alma en eíPurgato~ r io, äng hequy tyngo cába* Purgatorio. R. R. ante. i ^i/eña^mancha, leuá- tado,no parejo. Cherá,mt mancha .y. o. Yrá ebocoi ah* , efta manchada efte. Mbiruá chemborámborá, las viruelas me han dexado manchado. TSpäci rabeym beteoycó, espurifsim'a la Virgen. Ndiráquiri aubc etei , en ninguna manera tuuo mancha. Amborá che. canüpá y yapóbo , hago mi roca a manchas. Chemba ara che apímo , hame dexa- do panderetes. Tupaa pe- teí'rá tyrSeté oanga pipe ndpguerccói , ni vna man- cha tuuo en fu alma la Vir- gen. Angaipá ombórá ñän- deangíí , el pecado mancha nueíira alma. Ape- 'LENGVA GFÄRANL Apéreri, íuperficie no pareja. Che apererá, foy crefpo. Äycaapí apererá, carpir malla chácara. Huí apererá , harina engranuja- da. ArTembo apererá , en- crcfparfe, Anapí'aperera, trafquilar a páderetese Am- bo apererá cherembiapó, interpolar la obra. Ambo- rá y quatiabo, poner liñas, óaxedrezes en la pintura. Cherácuera oíeog,quif ófe- me la mancha. ArTembora- óg,quitomc las manchas* Oyeh?. ] Oyepep/. T Mbora~, Oyeog. ) cue,qui- Oyehei.^ .] tófe la Oñequityngóg.] mancha. Oyeí.r. ] %á f aduerbio , ya, otra vez,ponefcalíin. Eíapoq rá,hazlo ya. Aháycono'rá, yayo me voy. Aguiíecó- norá, baila ya, dizen al que fe burla pefadamente, y del que fe agrada de la cofa. Agu? yeteí corá,que bueno efta efto. Aiapónorá, ya lo hago otra vez. Hyndo ca- nora, mírenlo y a qualefíá, &c. 3 %,á,b % deíatar, defeofer. Cherájmedeíatan.y.o. A- yorá,yo lo defato,y deíco- fo.pa.pára. Ndaycrábi,no lo defáto. A y ora checuá qua , defceñirfe el cingulo. Ayorá ndeangaipá pague- randehegui.l.Che ororá nde angaipaba gui,yo te ab- fueluo de tus pecados. Ay- cjará , defatar la cuerda. Y mbobibihá ayorá , defatar lo co/ido. Añeeyerá cató, hablar fueltamente.Aierá, que no quife. Gueráhá ra- Ooooz m3 «W L'fl? 9 TESORO DE LA :©. te & N mS oré reráüájlleuonos pa- ra que le acompañaíTemos. Mr^ä,futnro.V.ra .n. 5 . R%mt c.d..ra, femejante-. y., v. diniintJtiúo . manera, tamano,ieme)ante, pareci- do. Cheram?, de- mi tama- fío, qualidad, y quantidad. Cor %$% derla, manera , fe- miando. Coramí'tubicha* defte tamaño es.Nande rä- mí'rugäay-chc, no foyyo como tu. Maram'í' ¥%$0 ? de que manera , o tamaño- es ?MararnÍY pucú ? que al- tor tiene? Y rainíjcomo el. Oramí'oiapó'afe, como él es lo haze. Cherobá rämí' hobá, fu roítro fe parece al' mió. Ghé.-yramyngat6, yo- le ib y. parecido.Y rämí' ra- mo paé , eflo fuera íifuera como el . Aicó bcrämí' nde- rechacá , parece que he re- luchado con tu- vifta. Apag rami- nde rú rendupa,pare- ce que he falido de vn pro- fiíndo íiieño con tu venida. cuereo ramí'niererSqúan- daí rendüpa , quedé como muerto por las malas nue- u-\squede ti tuue.Nde reo r amfcporabíquíbo, parece que eftas muerto que no trabajas. Mbuyapé ci au guabo r ami'Tupa rete gua 60 yhó yhá aií,como fi fue- ran a comer el pan ordina- rio, afs i van a comulgar. r 22a-j»o,ambas largas,ago- ^ de nueuo. Añypyrv.r£i mo, empieco de nueuo. A- yüramo , vengo de nueuo.- Aycóramo,foy nouato.äng rä'mo,aora de nueuo. Apo- có poíaram'o hecé y íapóV bo, ya quiero aora poner mano a la obra . J?ng ramo ngatuí", agora en efíe pun- to. Aba ramo ramo guite> cobo paé, como íi yo no huuiera fído hombre de mi períbna mucho ha. Aba ra- mo! angiahs , ya eíte íé ha, hecho hombrecillo. Añe- ra 8m be ú ramo , aora me confieíTo de nueuo. Acara ramo , empieco 3 comer. Apag amó, aora defpierto. 2 i?3wo,amr)asbreues, no- ta de mbiundíitio. Che hó- ramo, yendo yo , como yo. vaya , o rueíTe, defpues que yo vaya. Anadíendole.e.di- ze claramente defpues. Ghe mano rameé. l.chem&r$ ra- mboé, LENGFA GFARANT. 317 mboé, defpues que yo mué ra. Añadiendo .y. dize , al punto* Cherú ram8i\al pu- to que yo butlua . Oiequa ramoí , luego que efpiro-. También dize caufa , fin, por.Hae ramo/ am,por eífe fin venpo. 'Che ñ^mSíñbeu ey ramoí ndaTupa rári,por caufa de no me auer coníéf- fe.dö-no--comuIgo..Oqui ra- mo/ ndatu hábimo fe ha ve- nido por caufa de la lluuia. Correfponde a ablatiuo abío!uto.ChequerämG eré- lü , durmiendo yo veniñe tu .C áariiramo omano,mu- tío a la tarde . Significa (por)enlugar,en. Hepíra- mo anafe-, en paga fe lo áu GheraiVämo oroguerecó , tengote en lugar de hijo; Capitanamo aycó , eftoy por Capitán. O feeheñee'n- gárämSchemoyngo, pufo- nie por tercero] Heco bk- ram8 ayu ¡ en trueco del ^engo.í birämSñañemoña ne > hemonos de boluer en tierra. Paí Abarc-Tupa re- cobiárämohíhy, los Sacer- dotes eftan en lugar de Dios. Con eík, ramo , y haba, fe haze efta voz , propuíe, determ ineme. A coy be che y íucá hábamoareco,defie entonces me determiné,tu ue intento de matarlo. Che ñemombeu hábamoareca, tégodeterminacion de có- feíTarme . Cheho hábamS ndarecoiy.no tengo intenta de irme. Con la partícula, be, ha* ze efta voz , mientras que, en ei'interim que. Qmrac* ramSbé , mientras ay Sol, Chehóramobé, mientras yo voy , en el interim que voy. Aramobéequa,vé mié tras ay dia. Nderecobéra* n\8 be e haiha Tup^ míen* tras viues ama a Dios. Si fe junta a finales vo* cafes, retiene fus letras en- teras. Henóy r amo, llaman*- dolc.Ohórfimo,yendoíe. Si fe llega a coníonan* tes, haze finalefas,perdiem. do la.r:.y a vezes la á, o re- teniéndolas adlibitum.Pí- gamo.l.opíramo, en ceífan- do.ñecngamo .1. n'eengába^ nio. .1.. Heengáramo , frafe mododedezir. Cheneenr Z*' ^m ^ racimo.V.hari.n.2^ JRaVo,arremeter.V.iraro. ifo¿/;duda.c.d.ra.ya.y de.~ aurdefiderantis, pierde la a ppr la ímaléfa. Byapó rau, hazlo ya , defeando que íe: Kaga* Eñe(r ájcon la par tí- culá.aúide burla ; pone du- da en lo que fe dize,o haze. . Oh ó rau y é \ ya dizen que íe fue,pero no fe cree.Che- raundaíe chéamííndá', ya dizen que yo 16 hurté. Che raúabaípoehítramo&recó- pirämo aycó , fallamente íoy tenido por malo. Che ra&chemboíéqua, falfámé- ; te me acusón o hizo cafti- Raugüe. r. c.d. (taú) fán- taíía , y (cuera ) pretérito, coía de burla,poco.' . Amee raugüe, cofa de burla fue ío que le di. Ambo rauguerí'y mondóbo^embiek deftrui- do. Chepóraugue pipé a- mee, muy poquito le di con la mano. Nachepóraugue pipé amee, di le mucho. A- nee raugüe y chupé; hable- le poco. Atecé raugüe rio- te che yrünamo; fue dé bur lael tiempo que le tuue có- migo.Aque raugüe ,es coía de but la lo que he dorm i- do.Eñ^embo raugüe ebapó ; efíate allaí muy fuperficial- mente, poco tiempo. Na ñ^'mbo raugüericé ebapó- ne , no ha de fer de burla el tiempo que he de eftar allá, Cheraugue guiHemom be- guabo .1 . Añcmombeü rau - gue , confefséme de burla. . Femborau guéteí'teeó ma- rangatü ; no eítimais la vir- tud.Mbaeraugue tei"aubati tecobeibi peguára, es ef- ta vida coía de burla. Ma- raíe íé aú raugue: vgúe teí' nanga, cierto que es cofa de burla lo que dize. - r; ante; E. 7*/, es partícula que re- ciben los verbos qcomien- canpor.h.r.n. VijA^recó, Che- & ^ -if^^'" !?< E IR I d¡4 \m TESORO DE LA Cherérecó, me tienen. A rahá, Chereraha, me llena. A hcn8i,Chcreiío!, me lla- man. A noü'a, Cherenoíia, me corren. PJyiácm quod ríré.Che- manoré, defpues que yo muera.Chehó ré,deípues q me vaya, Reáylo mifmo que.rá.ya. Eiapó q rea , mira que lo hagas ya. Eyapó anga rea. I.Eyapd angá rae rea .LE - yapó q no rea rá, hazlo ya. Y auaque ion vna miíma cofa , el multiplicarlas ex- plica el defeo. Vt.iam iam. rá. rae. rea. ro. fon caíi vna miíma cofa. Hyndó rea, veis ya lo que paila. Hyndó rae. Hyndó rá. Hyndó ro. ] iderrú Hí", ambuvu rea, eä ya con la maldición. Hyiamburú rea. Hyiamburú rá. Hviamburü ro. idem. -R^dizen en algunas Pro uincias a loslndios campe- ros. Rea aypó,eíte es cam- pero. Rea raí,hijo de cam- pero. Mec¿ y fer, vida .V. teco. Red, tener, ypoíTeerV tratar bien y mal, murmu- rar /pecar conmuger, in- quietar, manotear, mouer, contra , pleitear, concebir, guardar , mifericordia, la haz de la cofa,eflar bien. Tener, Arecó he tá mbaé , tengo muchos bienes. Cherere- có,me tienen,h,gu. Guere- có rarnSndouri , porque le tuuieron no vino. Mbaé cheremblcrecóhetá .1. are- có che aco0 .], cheaocé mbaé cherembiarec ó jabu- do en bienes. Terequára,el que tiene. Arecó íjätey.l. ñätey cherérecó, tengo pe- reza. Nde tepe mbaeíama ererecó recoirac'hate que- dado algc'Chéy íapó pota rerecóramo , en teniendo yo voluntad de hazerlo. Che herú pota rerecóra- mo , en teniendo yo volun- tad de traerlo.Che í ú pota re- LENGUA GFARJMT. 3)9 rey, el que no es aceptador deperfonas. Murmurar, Arecó cheñeenga hecc, murmuré del. Arecó che. iuru hecé, ídem. Che rehé Oiurúoguerecó te£ I.oñee oguerecó téffcherehé , tra- ta de mi en bien,y mal. Pecar. Arecó curia, pequé có mu- ger.Abáchererepó, dize la muger,peco cómigo.Tem- birecó,es el participio def- guä , tratar mal , afrentar, te verbo .S. lo que es teni- 'ufticiar. Herecó megüa do , o poíTeido , y tomafe rerécóramo , en teniendo yo voluntad de comerlo. Gupí chererecó, tieneme coníigo . Chepópe arecó, tengólo en mi mano , en mi poteñad . A recó vcá,hazer que otro lo poííea. Tratar. Arecó ai chercté, trato mal mi cuerpo. Arecó a/Perú, trato mal a Pedro,agrauié- le. ArecÓ catUjtratar bien, regalar, eftimar. ArecÓcar, tú cheremymombi'tá, re- galar el huefped. Arecó m hába^Lporoecó m*güa , a- frenta. Y ñängaipábae he- có pochí cuera rehé tepe nda herecó mega i habiché ne? fera bien que los malos no fean caftigados ? Mbae por la muger abípluté teni- da del varon:y entre Chrif* tianos fe toma por la mu- ger cafada. Cherembirecó, mi muger.h.gu.Para notar las demás cofas quefetie- yerecó ai,cofa defeompuef nen,fe añade vna.a.Vt,Che ta,defaliñada. Aba yerecó rembi arecojloque yo'pof- aíeí , hombre defalinado. Olo guerecó , tratanfe en bien y mal. Ndorogüere- cóbeí , ya no fe tratan en bien , o mal. Arecó recoé aba, foy aceptador de per- fonas. Aba recó recoc há- feo , o tengo. Nderembt arecó, lo q tu tienes. Hem- bi areco , lo que él tiene, Guembi arecó, reciproco. Y afsi díze la India a fu criada^Curia cherembi are- có , mi criada : y lo mifmo PPPP 4&£ h muger 'inquiétame el'varo. Poro erecó recoce .1. poros gúerecó recóc-c , inquieta* dor. Ndarecó-recoi , no ie> inquieto* Nda poroguere-; có'recó-ríigSaíchc , nofoy inquietador. Foro erecó recó herecopí ndc, eres te- nido por inquietador.chem bó eco eco ahe, eñe me^ha- zetrauiefío. Mmojfs&rv Arecó recó mbac checara* meguapó^manoíTear loque efta en la caxa. Arecó recó tembiú,m anoíle ar la comi- da. Arecó recd cotipó ¿ tra- fegar el apoíento. ■. Menear» Arecó recó igára , menear la canoa. Erecó recó imé igára, no meneas la canoa. Erecó recó vane cambuchi huunguc ñemonaní'ey hä- güamä , no menees el vafb,.- porque no fe enturbie el li- cor . Erecó recó ímc cäV guf rirú , no menees el vi* no. Ocultar*. Arecó ñemí;ocultar, tener oculto.Cherereco ñemf;tu- uome efeondido. CJhem? ciiererecóbo,idem. „ Contra - Ghc oyucá potáhagúe o* gue recó -chébe , efto tiene contra mi el auerlo queri- do yo matar, eífa enconado conmigo. Che omboyé ro~ biá i hagiierey oguerecó chébe , efíá enconado con- migo porque no le honré* Ghemomart haguera are- có ychupc , tengo contra él el auerme afrentado, Nda~ reeoi ychupé mbae amo, no tengo contra él nada. Pete? checurá hagúera ño arecó ychupé, fola, vna cofa tengo con* LENGFA GFÁRANL €öntfa el: y es auer mur- murado de mi. Pleitear. Arecó rcco Perú chembaé rehé, pleiteo contra Pedro íbbre mis ¿ienes. Capyta robaq arecó r eco Perú che mbae reroiebí vcápotábo chébe , pleiteé ante la jufti- cia contra Pedro para que •me boluieife mi hazienda. Concebir, Arecó chencpe , he conce- bido. Arecó tamo chene- pe , oxala huuiera concebi- do. Che rriembaé atecé che o*íepe , concebí de mi mar i- do, Chemenymbae arecó cheriépe, coscebi de adul- terio.Tupací Efpiritu un- to rehe gui épe oguerecó,la Virgen concibió delEfpiri- tufanto. t/iíardar] Erecó chébe , guárdamelo. Tareco ndébe,yo te lo guar daré. Chcreheíé amo ere- có, guárdame algo, o guár- dame mi parte. Mbaca re- requara, el que guarda las 340 bacas. Obecha rerequára, ouejero. Mifiricordia, cuy dudo, Mborereqúa.l.porereqíta," el que con cuydado íabe te- ner las cofas, y agaíaja,y es mifericordiofo. Y porere- qúabae che .1. che porere- qúa,foy agaíajador ; &e. Pe porereqúa caté tatá,toguc b'imé, íabed guardar el fue- go ,no fe apague. A he ndi- porcréquári , fulano no es afable,no íabe tratar, o te- ner las cofas. Ndiporéré* quári aba rerecó rehé , no fatys-como fe han de tratar los hóbres.Ndi porércquá ri obecha rerecó rehé, no fabe como fe han de tratar las^ ouejas. Mborereqiia- rey, inhumano, que no fabe tratar a otro. Mboréréqúa rey mburú che , foy inhu- mano. Mborerecócatú ha- rá, muy humano agafoja- dor. A Tíipa'amborereqúa reté 1 ha Virgen mifericor* Uliofí& ; " sima Labaz de la cofa. Tercquaba,lahaz de la cp- F PPP* h ' : I ■$ ti 1 E ■MI TESORO DE LA b fc V ti 0¡ por donde fe tiene , o vfa,y eíiar contento con al- guien. A 6 rereqúaba,el'de- rechodelaropa. Hereqúa cotíamondé cheaó , vcfti-- nte la ropa del derecho. He requabeyngotí am8hdé>. veftimela al renes.. Guere- qna beyngotí, oí", eñá del: reués. Ejlar bienio mal. Cherequá catú ychupé, ef- toy bien con éli Herequá . catúchébe Perú, eftoy bien con Pedro. . Na cherequábi ychupé -, no eftoy bien con el. Ndaheréqúabi chébc, noefía bien conmigo. Na cherequábi cheaó vpé , no me da gufto mi venido. Na mboe qu'stbi cioupé,hago q no eílén bien vnos con o- tros. i^ny,eftar.V.Yeó 5 n.i. Rébéy pofpoíicion , tiene varias fignificacicnes. Idemq ;{fimu¡) Equa 'ídiéPeru rehé,no va- yas conPedro. Oyeehebé, l.Guece oguerahá, configö lo llenó. Chereheb¿,}unta- mente conmigo. Hecebé, juntamente con él. Oyoehc - béohó, fueron juntos :, y vnos trasoíros., Idemq; (in) Emoí' ndeyerobiahá Tupa rehc , pon tu confianca en Dios. Tupa oporoaihü o- moí'ñanderehé , puío Dios^ fu amor en noíbtros . Emof , ím é ndepíá i bipe gu ara mbaerehé, no pongas tu a- mor en las coías terreftres. Idemq; (cum) Ereicó cuña rehc,-pecas có muger. Che yeehé> conmi- go mifmo. Ñdeyeehé,con~ tigo mifmo. Oyeehcjcon- íigo mifmo. Oyeeheié oi- mSäng , , configo mifmo lo pensó.. Idemq ;{aduerfm) Op8S cherehé *, leuantófe contra mi. Amoí'huíba he- ce, aífefíélas flechas contra él. Cheyuruá hece , hablé contra él. Idemq ;(ab).L (ex) Ayepihecé, vengúeme del. Idemq; (pro) AñemboéTúpaupc ndere- he, LENGFA GVARANI. Hl hé,rüego a Dios por ti. E- ñemboécherí , ruega por mi. Nderehé ayeruré nde rubupé y peditc a tu padre. Hece,porel.l. guece,reci- proco,fe dirá rara. vez. Idemq ; (propter) '■ Nderehé ay acá, por tu cau- ñ. le reñi.Tupa raihü rehé oroarhu , por el amor de Dios te amo a ti., Süccefsluamente . Peyó ehebé tapehtndu Mif ■ fájoid Mi fía fuccefsiuamé- te. Oyoehebé heconf jVno fe íigue de otro , o eftän v- rros defpues de otros.Mbaé oyoehebé hebéguara,coías continuas. Oyó ehebé gua- rey, cofas nofuccefsiuas. Oyoehe behápe,configuié- temente» Mutuo. Oyoehé oyoaihu , amanfe mutuo. OHoamStarey oyó ehc, mutuoíe quieren mal. '. Prouscho. , Chereheic amo tererecó, referua algo para mi. Nde- rehc ye amó arecó^algo re"* .feru'é para ti. Chereheyé amo aubé tareco , quiero dexar algo íi quiera para mi. Pemombucá mié teco marííngatü peyeehé ye ta- pe n8 í'amo^conferuad algo de virtud, no la perdáis to- da.. lAm&r) voluntad, Heceché , yo le amo. Che hececatú, quierole,arnole. Ndache he c-écatú guihó- bo , no tengo voluntad de ir. 1. Ndache heguéri,idem. Ndache he$é guimeñdábo hecé,no tengo voluntad de cafarme con él. Ndache he gucri guiñemombeguábo, no me quiero cófeiTar.Ghe hegué guiñemombeguábo, , quieromeconíeífar. Enfrente. Chereheí , en frente de mi. 1 Ndereheí, en frente de ti. Heceí amof,pufelo en fren- te del. Oyeenei.l.gueceí > en faerte de íi mifmo. ñ3n nde reheí Hande amota reym- bárayarecó , tenemos en frente de noíbtros a nuef- tros enemigos. ^iäf TESORO *DE Ljí 1>: mi, de ti. Cnernaenduá nderehé , a- cuef dome de ti. Ndemae'n- duá cherehé , acuerdafíe de mi. Oyeehe nimaenduári, de íi mi fino no fe .acuerda, V.Maenduá. Pertenecer. Chereheguára , loque me pertenece. Hece guara, lo que aéMe pertenece. ñände Teheguara, loque a nofo- tros pertenece. V. 'Guara, num.i. Reí, ola,drzcla muger al varón. iví!;Ola,a vno,y muchos . Byo rei>ola ven. Peyó reí, venid vofqtros. .ftfí¿ípil,afperjar.V.h?p«L Äyre, defpues. Chehó ryre , defpues que yo vaya. Ohó ry re, defpues que él fe fueíOío ryre ryre tohó,va- yan vnos tras otros ¿Coára ocanymbiré , defpues que fe acabe el mundo . Ohó eymbiré tamo nimarandi- c¿ amo , fino huuiera ido, no le huuiera íucedido loq le LENGVA GVA1AKL !e focedlo. Ou eyrnbire ta- mo, fino huuiera venido. .Omäno-eymbirétamS ene- raba , fino huuiera muerto mi.padre. Qhc angaípá ey- ryre tanio, ndaieporógicé Tupa gracia gui , fino hu- uiera pecado, no huuiera perdido la gracia. Cor y re, deaqui adeláte. Coriré na- che &ngaip£ potaribeí , de aqui adelante no quiero pe- car. Goryre'orequaáne,yo os conoceré para adelante. Íng ryre .1. ungiré , lo mif- mo que Coryr-e , de aqui adelante. Jíngy re chema ran gatúne,de aqui adelante he de íer buenos n\8ryVe ryre. J. fíóyr'e y re , vnos tras o- tros. Acaru ño yfe yrr,co- mo a menudo, "ñoyreyte ahá ypi J ri,frequento el verr le. ñSyré'yre aiicrngmbeu> frecuento Ja coofefsion* Nda hechagiré rííguay y mombeúni,dixolo fin auer- lo yifto ; Hechagiré am8m- béu , digolo como teñigo de vifta.Nda cherechagí re tuguaí chequabucá, acuíb- me falíamente. i2yre^o^c.d.ryrc,y . am?> } de eíTa manera en có* cíufion. Hae ryre amo nde- ererahá , de eíTa manera tu lo lléuafle. Coryre amS nde erem&mbeú ¿ luego tu lodixiíre. Ryreé , defpues que, c.d. (nrcJy(é.)Chehórireé, defpues que yo vaya. Aca- ra riree,defpues que yo co- ma. V .Ryre'. • Ryre — ' -,> m * 5Ü¡ ¿»J>f TI TESORO DE 'LA 0j roí ynibob,é. Chemba ape ata- roí. Ü chernboquía ya, pegafeme la fuciedadcon elfrio. y&yf& V. Aroyr£,y, Rgrnbí. Rnyro, prieíía. Añettio- royro guiatábo , doyme priefla en andar. ChemS n?mo roy r o cheoiboubo, iiizonie venir de prieíía, Am8;oyro,Laporoyr^har zer dar prieíTa. Cheroyio* ¡.che moro^ro;dame -prief ía. Rorro ,de-{prectö,recibe fre) Chereroyro,mede£ precia, abofrece.h.gu. A* royro-, yo desprecio, roo. Bárav Ghereroyro amo pae'auiame de defpreciar? Heroyrombijdefpreciadoj y despreciable.: Aroy roche recópochij aborrezco mi mala vida. Vruguacugu- pia oguerovro» , aborrece íus hucuos k.gallina. i^&íj recobrar. V.Ye- bí. jRcyiJbaxar.V.gueSi. E<Äí,finalmente,al ca- bo. Rombí cherembiapo aniombá r fínalmente acabé sii obra. Rombí ybahcmy, al Ün llego. Rombí coi te, finalmente ya. El. coíte íe pone al fin fie mp re. Rombí ybaheniy coíte,ya finalmé te llego. Roíré ybahe'my coíte, ídem. Ä88c3 , .íufrimiento. Vv ooC;a. R. ante T iív> rebolücion dé eño- mago, y enojo. Ghepía t$ ychupé , eñoy mal con él. Chembopíar v hec añadir. Aipepór$,poner plumas » Amunde aponer trampas a la caca. Ahá munderímga , voy a poner trampas. Acotírv, hazer celada. Ahebirv yápépó, dar principio el ollero a la olla que haze. Ahebirv aya- LENGFA GFARANL j 4 f ayácájdar principio al cqÍ~ tp. Ahebirr cheróga ? con- tintiar la cafa , poner otro lance. Cherebi i v , tengo -vezino-a mi caía, que con- tinua con mi cafa. Nache- rebí rubeta no tengo ya ve- zino a mi cafa. Ayyique- i v,pogome aíu lado.Chay popirv' yyucábo , ponga- monos en ala para matar- lo. Oñervima caruguacjú, ya ella puedo , aparejado -elcombite. Añypirv,dar principio a la cofa, nga, ügá'ra.Ambo spiVv.i.amo- «ypyrvjideim i?^eítar.¥.tu.b»n.9. • Ru.r. venida. V.yu. n.r. i?^,pues.V.rua / . i?^,tiento.V.ruí. Ru.b. hueuos de peíca- do.V.tu.b.num.5. ^.r.traer. Arú,yo tray f,o. A h á her u bo , voy a traerlo.hára.haba. Recibe (re) Chereru* metraem Ndereni^heru.guerL Gue ryihára ndo guerecoi, no tiene quien le trayga.Nda- rúri,no lo traygo. Nda he- ruhábi,no fea traydo.Nda fceruhári, no ay quien lo t-rayga. Qguerú alie gue'co aeubó ai, agora fulano nos trae fu íeruor , ironice, quiérenos aora enferuóri- car. Oguerú vruguacú:, e- chafe la gallina. Oré rerá gueruhárSm8,traenos par a ■ que le traygamos en la ca- noa,^, ohagamos com- paña NdoguerLÍri moran dubaí yepí , nunca dexa de traer malas nueuas. Ru.b, tenzr algoconíi- go. Arúchepópe,tengolo en las manos, Rrerú,tu tie nes. Oguerttopope,tiene- lo aquel en la mano. Ghe*- cuape arubi , tengolo en la ein t ur a . G he y ním e ai 6 , tengole c n mi hamaca. A- ha heruLíbo , voy a tener, lo. Herubí 3ae. J ¿her kéwé el que tiene. Gheruhába.l' cherubihába>el lugar. Re. cibe 3 re. Ghererú ovníme tientme ea íu hamaca. he # gu. Tupa opoaii chererú" tieneme Dios de íü mano'., Coincide con(ru) traer: el qual fe termina en(r )y e ft¿ cn(b)quando huuiere duda fe puede poner íu rin a i, Vt, Tupaoguerubí; Dios tie". m fe % t l fe I Sí I ^^ t*£.jok> r>£ l¿ ne. Tupfogueruri, Dios trae.Mbobipe ara IcíuX. aguerubí tibí pe omano ry r? rae? quantos días efluvio Chrifto en el fepulchro? Mbohapi ara note arú eba pone , detédréme alia tres días» i 2fo<¡í,ampolla,rocadura. V.piruá.enfpijpclle^nu- mer.i. z RvaJ.riigtä, por ventu- ra, pues, negación, interro- gación , íum es fui. Ereyu ríigüa panga ? has venido por ventura? Ndereyaporu gua panga l pues no lo has hecho? Cheruapeahánf? pues he de ir yo? Chema* che horarno nde? abétere- ho, pues yo voy, ve tu tam bien.Cherüa cheporabiqui ramo, ndeabendeporabi- qiu. l.cherugua che.porab.i- quí 1 , nde abé eporabiqui, pues yo trabajo , trabaja tu . C he r ug 63 panga l p ues foy yo? Nache rüguai , no foy yo. Naohobae rüguai che, no foy yo el que ha de ir. Ndahaihu rííguäi, no amo. Ndacaríi rííguai, no como. ^Srajnegacion.V.ruf* Rug f ruido de lo que fue najde aquí íale. Apacjurug, eiruidoquehazeel panta- no quando le paitan* Qua- rug,Qrinar.c,d.qua,aguje- rOjvfrugjruido. ikí£#á,terTero.V.tugua. i&£#aí,cola.V.Tuguaí. £u£uai, negación. V.rua*. Ruguambí, falda* V. ro- gttämbi. Rui } tiento, blandamen- te,íiiencio, engañar, quie- tud, pacifico* alTegurar, a- placarfe. aftucia. de burla», pereza,lin ruido, aldefgai re,meiindre,liíbnja. Epo- córuthecé, tócale con tié- to. Amborucatuymboie- repa . reboluer con tiento. Aipo quáru, atole blan- damente. Anee rui ychu- pe , hablele amorofamen- te , blandamente , baxo, y efpaciofamente. ibitu rut guara catu , chemo anga píh'í , el viento blando me cófuela. Chepeyu rui epe> fopiame blandamente. Taba y rui catú tací ba- rí , eña el pueblo en íilen- ciopor los enfermos que LENGVA GFARANL ay .C heruí catu cheoionge- táräiiioíepé , guarde filen- cio,aüque rae habló, Mba- pára róga yruí catuana la caía del difunto eníílécio. Yruíchererecóbo, nome iiabió. Chemboru mboruche- rerecóbo , anda por enga- ñarme. Mbacá ye aitébae ambo- x (t ypi£ica,ah*egurar la ba- ca paracogerk, engañar- la. Ambxxru mbum hébae y yurápa,aíle§urar lacada para enlajarla. Yaguareté chemború mború, aíTegu- róme el tigre.Ofir'mborui chembotabípotábo, es aí- tuto para engañarme. Nee ruí ruíbó oguerecó chebe, dixome razones afluías. ! Teco ruí ;catu. porombo tab]¡riára,aíTucias. . Cheruícatúguitera,ef- toy quieto. Ndachemború potári a-he cherereeóbo, no me dexa eíiar quieto, meneándome, o tratándo- me mal. Ahe yruí iepé oñe mSmbaraeté, aüque es pa- cifico íe ha hecho valiente. Cheruí catú cherapkhá- rupéjfoy pacifico para con mis próximos. Aruboruí ima chdfé- moyro, ya me he aplacado del enojo.Añemboruí ím% guitecóbo,ando aplacado. Emborui Tupa enemom- beguábo, aplaca a Dios có la confeísion. Gueca i pi- pé chemboruícheñemoy- ro guí , fus lagrimas me a- placaron.Chepia poroyr'o nSmboruicé tecáihe/no ablandarán lagrimas la dureza de mi coraron» Erembo ruípé íbirápo- híí J tienes a burla lo que Fía el palo'Erembo ruipe 'i upa nder¿i hu rae? tienes a burla lo queDics te ama? Emboiuí Vmé morandúj no rengas a burla las nuc- uas. Na cherac? ruí ru- guaí, no.es -de burlamien- fermedad. Yruíbae eteí ndé. 1. nde nde ruí, eres eípacioíb,pe- re^ofo.Máyruí tecatu pu- cul ahe I oque eípaciofo es fulano 1 Nderuí tecaiu ei- cóbo nanga 1 oque eípa- ciofo eres ! Acarii rrví ; comer fin ha- ze r •"■y, v^r Wi TESORO DE LA ■rer ruido. A y quie reen- trar fin hazer ruido. Am- bo ruí heroiquiabo , en- trarlo fin ruido. Aha ruí, voy con tiento. Nderuiq yiap6bo,hazloal defgaire* o poco a poco , y con me* lindre. Ndereco rti, l.ruí, eres melindrofo. Ayapó ruí ,hagolo al defgaire. O- fiel ruí chébe , hablóme al defgaire. Anee ruí au ychu pc,lifcnjeéle. #iWa,aumentar.V.irv, num. i. jR#/tf,pofpoíicion. cum. per. iuxta. íbi rupi aycó, ando por el fuelo. Efto di- ze la niuger-que tiene ívi re gla. Tupa nee rupí aycó, ando conforme a lo que Dios manda. Chahá che- rupí , id conmigo. Gupí oguerahá guaira , lleuo configo a fu hijo. Nderupi. etoí abane, iré cótigo míf- mo. i . Rupia, r. contrario, ene- migo, daäofa cofa. AñfiQg cherupiara, ei diablo es mi enemigo. Chembae rupia- hati , he comido cofas da- ñafas. Cherupiara are^Q cheretépe , la cmñ efe mí enfermedad tengo dentra de mi.Yagua fod rupkra* perro cae-ador. Ahe che- rupiara , "eñe es el que me perfigue^ y de la muger q es folicitada. Amboupía amboac,hagole que rifiajQ perfiga a otro. Chembou- pía Perú .1. cheupiarä'ma Perú omoyngó ; Pedro ha- ze que me "traten mal. Hu* piáramochemoyngó. l.hu- píaramamS chemoyngo , hizo que yo fuefíe íu con« trarioj que te trataífe mal. 2 Rupia j hueuos .E L¿ «T< es I Ta ebapó rae \ que eíío paífa allaí Ta emSna raerá! que afsi fue ' Ta emSna £ reájfca afsi.Ta emSna rea, amen,fiat. TaemSnambu- ru q rea > afsi fea con la makücion.Ta erá'que aísi- es!Ta-táebocoí.rac4efus que afsi es! Tandaelvchu- pé , no le di el íi. Táyco raé!que aquí eftaua'-Ta heí chébe,dioraeelfi. Taycó mburu reconi rae , válgate qaquieftaua, yandaua.yo a.buícarlo, Ta ycócatupe h'rnv rae rá,idem.Xáycon ga raerá .1. tá ycónicórae. 1. ta ye ó nanga rsé , idem. Ta vnatepiS raerá' que af- íi /páffa.la cofa 1 - Tá quie. raé'que afsi paíía por acá ! Taae ti, digo que finque ay para ello. V.E mona* ''7>.¿.pueblo. Chetába, mi pueblo.y.o. Tabapira, el fin del pueblo. Tacupé, arrabales. Tábetobápi, entrada del pueblo.Tá ho- quecy mbíra , pueblo cer- cado.TÍbaferequáta,guar. da del pueblo. Tabe^de- fierto, foledad. Taheyme tequara, íolitario, her mi- taño. Tabeitipira, pueblo alfolado. Tá reíquiehába> entrada del pueblo.T á ro- quecymbá .1. tá mamandá gué, muro. Atamoña, ha- zer pueblo. Ayeetamoñä, poblarfe, hazer fu pueblo. Atabeyti , dar en el pue- blo , derrocarlo. Tabetá, muchos pueblos. Tabeto^ bapirupi aiquie , entré por. vn lado del pueblo. Tajvocatiuo de muger. Eyo ta,ola ven:correfpon- de a ei del varón , y efío lo dize hmuger almari- do,. 7¿,coger.V.yá,num.3 * •/¿.r.efpiga.V .ha.r.n.3 . Ta.b* pelo del cuerpo. V.ha.b.num.').. T^íjfuerte, haze corta- dilla de Tataí; Taamo. c.d.ta.íi, y. amo, ha íi fuera,bueno fuera. T a amo ndé ymbopóbo rae. ü cierto, tu lp auias de cú- plir. Taamo guihóboraél ha íi yo fuera l Taamo nde átmSmbeguábo rae 1 ha, bueno fuera que te confef- íaras. Tabí, engaño. Chetabi' yyaó — LENGFA GFARANL 34S yyaó pírica, por yerro to- mé fu ropa.^mbotabi hupí guarey mombeguabo , en- gáñele con mentiras. Che mbotabs añangä, él diablo me engañó.Ndc e rembo- tabí Abaré eñemSmbegua- bo , engañafte al Padre en laconfefsion. Nachetabil guitena Tupa raíhupa, no afrdo errado en amar a Dios. Porombotabí cé en- gañador, fiee tablee pipe chembotabí, con palabras engañefas me engaño. Che mbotabí guc myquabe'cn- güe meéngeymS chebe, engañóme no dándome lo que me prometió. Abata- bi,hóbre que yerra. Erem - botabí potápe Tupa eñe- mSmbeu ai ramo rae? quie- res engañar a Dios confef- fandote mal > Otabi^éra- mS-, che o quaka güera oía bi , por fer amigo de no a- certar erró lo que le man- de. AñembotÄbi, engáñe- me. Tabico mifrao que (ya- bi ) partícula deíiderantis. Ahatabí niché , y como fuera yo .V.Yabí, Tab'íag y o\or malo. Vid. Habiag. 7*4%«, vello. V.a.b.nu. 1 1. TábO) fupino, coger. V. ya.r.num.3. Tacamb?, orcajo. V.ha- cambi. 7WW¿,víuora. T¿d«£,gajo,ramo.Ybir á racang, gajo de árbol, ira- cäng. 1. lacäng, arroyo. Taíu racang , ramo de la vena.ibíráguaeanga rehe- bé hoá , cayó el árbol con fu gajo. Ahacangaciá,cha« podar. Ahacängá, chapo- dar y defmochar. Ahacan- gá m8p ! ?. 1. Ahacangá pí: 1. A hacapf.l. Ahacangá queó, tronchar. 7¿¿:,^pedaco, mancha, coía fobreíaliente.Caá ra- capé , pedazo de monte en campo, ñvracapé,pedaco decampo enmonte, ibag racapé , mancha íixa en el cielo como la del ciuzero. íbi acapé capé , altibaxos del íiielo. 1 acapé , pedaco de arroyo que lo diuide 7 i f- la. Cheracapé, el cuero y carne de la barriga.Pirá ra Rrrrz ca- ; jpwjr*B*~*- is-'f* isr^¿. *mj-x^*!*=. s ■s rsir«5£jií^ TESORO DE LA y A capé , hijares del pefeado. íbiráracapé, la barriga q haze el palo mal labrado. Ahacapeóg, quitar la bar- riga a anímales , o altiba- jos a la tabla , o acanalar, hazer acequias. Hacapeo- gi pira , acanalada cofa. Hacapeóymbaé, cofa no acanalad i.Cheacambo acá pe che piaä , trefquilome a- pádereíes.Gáacapébo che riu\eítoy de barriga. Gíia- capébo amoí', pufelo de barriga. Mbaracá racapé, la tapa de la guitarra, o in- ílmrnento muíko. Ahaca- peóg i'bíata ypfrendagüa- rna , abrir cimiento para pared. 1. Ahacapeog íbiaia rapór ama, idem. Tacaraa y pt\on. Vrugua- ^ü tacar aá, pollo pelón. Añembo tacaraá , hazerfe pelón. . 7W¿í fanfarria, entonamiento. Chetacu- chíyyo me entono.y.o. ñ'ée tacuchi,palabras fanfarro- nas, fingidas. A ti embota.* cuchí, hagome fanfarrón. ■ ' •T'^ci.i.paffar, lifta, coía atraueííada. Tacapába, a- trauieífi. Cheracá>atrauef fdme. Ao haca hac;ábae,ro- pa liftad-.i>varae. T¿ici,hormiga. Tacare, hormiga que fale quando llueue. Tací retama, hor- miguero.TaQi guara,yn pa xarillo q come hormigas^ (tatóg, gufano de palos y carné. ib?rára$óg,gufano de palo podrido* A ó ra- cég, polilla de ropa. Che*; racóg, tengo gufanos. h. gu. Ta$ógmfmyi, bullir gufanos. Añcmbo acóg, llenarfe de gufanos. íbapi- tangibacóg , gufanos de palmas. Ha$og oipy pí'.l.. Ycumbí ta^óg, muerden los gufanos. Mberu £có omboacóg,las mofeas lle- nan de gufanos la carne* V.? S og. LENGFA GPXRXN2. Tag t fonido, tras. Tag fieí,dio vn efMlido. Aña- cäng botág, dile vn cof- corron. Cheráf tatag 7 dar dentelladas, y tintar. Aáe añnbotambotag,dar déte- Hadas. Ambotag tc^moler algo que no fe deshaze porfiando. -2"4£«¿><í,ar nudillo pece¿ Taguató, gmihn. ■faguatoy a&zmfon ama- nillo. Taguera^ugzr en que ef* tuuo algún pueblo. Tnguynó, azedo, auina* grado, reuenido , leudo. Mbuyapé haguyno , pan leudo. Higuyno y mbaé ,no leudo, iba" haguyno, fruta azeda dañada i Haguyno bae,azedado. Amo aguy- fio, azedar coías^y ahelear períbnas. mo. ngara. nga- bá. Mbae ymoaguynombí- ra,cofa leudada. Cheraguy no gui hóbo , fuy mohino. C herao aguyno oñ? :f pi pé , aheleóme co fus palabras. Cheraguyn'o , huelo a fu- dor, o cochambre. Tambo apíraguyno y guabo,dizen por gracia, comer defpues 3U deauer beüido kyerua , o comido otras coías. Taguyro , zelos, y alte- ración del miembro geni- tal del varón. Cheraguy r o cherembirecó rehé,'tengo zelos de mi muger.Guem- birecó rehc gúaguyr'o ra- mo chemoa, por zelos que tiene de fu muger fofpecha de mi mal. Chema aguy ro, hazeme que tenga zelos, Nda taguyVohába ruguai' cherembirecó , mimuger es mugeríin fofpecha. Che raguyr'o hechagiré , tune alteración luego que la vi. Ané'mo aguyro ei, yo pro- curé la alteración. •/^¿¿^compra. V. Ya. num. 3. 1 7°¿Í>.cofa pequeña,tier- na, y femenvirile, hijo. Cherai ,mi hijo. En el áb- foluto incluye el relatiuo. guai.reciproco. Tairfayá- pó ? hize vn poquito. Tairí' erú,traevnpoco.Tai ma- ní 8 pac , como íi fuera pe- queño^ ai riríi cué,la que Qng-endro no liendo cafa- da. Nda cheraíri,no tengo hijos . Nda cheraira rS- Ssss gñäy, ■ •— ¡¡a T f * V» TESORO DE LA gú3y , no es mi hija. Tai, rangá,cntenado,v ahijado. Cheraír angár^mo i areco, tengolo por ahijado. Tai tendotára.l.TaYr^pi,pri; mogenito.Taí rípía.l.Tai, íolamente , femen virile. Tai ñemynguera, efpurio, o natural. Taipú,polucion. Cherai pú^deftilo el femé. AyeaYpú , time polución.. Ahembo iéaipu;, prouo- ' queme -a polució. 1. Am8m bucá cherai , Amboíeaipti, hazerle tener polución. A- fiemboyeairó,. tener polu- ción. Amboyeairó,hazer q otro la tenga. Gheraipú chequepc , tener polución durmiendo. A yeaír ó yqua ra pipé , feminarc intra vas. Ayéairo ibi íme. 1. Y membiráupápe,idem.Ay- eairó cuña' rapípi robapí pehote.l.Hobapipe ñote.l. Yyapé áramBñote , femi- nare extra vas. Cheraípug eí, diílilacion , o polución no voluntaria. Mendarc rairéra , hijo legitimo. Mendáré rey ra?, no legi- timo. Mburubichá raí, Principe.Mburmbichá be : té raí , hijo de Rey. Che-- yoai réra,fobrino.Ace raí ryaéacé mboaibu yabáe, el que tiene familia fe ale- gra. 1. Aba raí r rae. aba om bo aibú iabae,idem. Mbu- rubichabeté raírá , naci- miento del Principe. Che- raí á , el nacimiento de mi hijo. Cherai áraí, nackh mal mi hijo„ ... 2 Taííb'i -repelo de lama* dera, yaftilla. ibirára?- cue, aílilläs. Haihai catu íbi r á \ tiene veta buena el palo.Ahaibá.l.Ahairu,ali- íar, cortar, o partir al pelo. - 7^i,picáte,efcöcer,no mu dala T, ni tiene H, ni Gu. Tai a ci^muy picante. Quy y 1 tai aci,ají picante. Tam beyuá tai,la chinche refre- gándola efeuece. Yuí tai, las ranas que hazen efeó- cer . Yuqui tal,fal,y : ají jun- to, ñeetai oguerecóché- be,dixome palabras pican- tes .Yuí chembo ecataí,ha- zemeefeocer los" ojos la rana cogiéndola. Yuqui chembo ecátaí , la falme haze efeocer los ojos. Y ñeengaci, chembotaí, eícue cen- LENOFA GFARANL 3S* cenme íiis palabras afpe- ras. . , 7¿i,agrio,picante, ace- do.Cänguy haí,vinagre.h. gu. Ámocanguy haí,hazer vinagre dél vino. Canguy oñémbohai,el vino fe hizo vinagre. Cheiuruhaí, ten- go la boca avinagrada. Mbuyapé ñaí , pan avina- grado; iba hai,fruta agria. Taíbiá,todavia eftä agrio, iba guairehé ndigüabi,no fe come la fruta por fu af- pereza. Aitai iog,quitarle el corage. Chetaí íog, qui- tóme el corage. Orombo tai yóg mburu coite ne, yo os quitaré el corage. Ave ecóáí yog /domar fus paf- lones. !f¿zí,eíro no,guarda. 7"áy,dientes.Cheráy,mis dientes. h,gu. Táy aci'jdo- lor de dientes. Táy yehííj dentera.Táy yoá, vn dien- te fobre otro. Táy yoabí, dientes deíiguales. Táy mbé, mofírar los dientes. Táy mbt, encias .Táy Sai mbiqui , dientes afilados. Táy mbití'íai , dientes de regañado. Hay mbiti yai, regañar el perro, &c-. Táy mbó, mordedura. T áy ym - bo vari podientes poñieos. Táymbú, ruydo de dien- tes. Táymbi tererey,dié- tes mellados. Che ráy mbi tererey,tengo dientes me » nos.Táyegä cangjdientes ralos. Táy ngúé, dientes q fe menean. Tay ngui,dien- tes que fe van comiendo, Tay ngup?. l.Aguea, mue- la. Tavngupi pucú,coImi- llos.Táypocang.l.Táyepi ca,raios.Táy quityngocá- ba, mondadientes. Táy ta- rará. l.Tererég, crugir los dientes. Táy tí, dientes fuertes.Táy h>. l.Táy u.l. Táy ñv,negijon. Täy ngu- caí. 1. Táy yúcú, dientes largos. Cheráy árí ace , a duras penas efcapé. Che- raybí'ririí, foy rifueño. Añe áy ñobav cutú .1. Ane ayguácutú , limpiarfelos dientes. Añemoáy mbotn L Añeay mboya tata.l ,Am botí cheráy , apretar los dientes. Cheráy apité racá i rjQf fi , el agua fria me quiébralos dientes. Añeáy mbotá , dar dentelladas". Ssss z Añe TESO RO DE LA Añe äi íög , facarfe los cue- tes. Häímboí^quitarlelos dientes. Chemoäíñüiba hai. vel , Chemo ai pyrí'. \cl , Chemboäí byry , te- ner dentera. Guáy eyme íe pé ocarú, come aunque no tiene dientes. Guäi mbó ramo oyucá, matólo a bo- cados. Pendoo raicúe are- cóbite cheráy pavme , aun tengo, la carne vucít raque comi entre los dientes,Di- zenlo los que comen carne humana.Cheráyngá ytá,la piedra me ha quebrado los dientes. Ahaingá itapipé, quebré los dientes de vna , pedrada. T.nbal.cA.ní. i .repelo. y.ay,mucho.5 . muy traiia- do,bno,feruQr,recio.Che raibaí, foy feruorofo, dili- gente. Ambo tai baí, hago- le feruorofo. Na che tai- baíyno foy feruorofo.h.gu, lo miímo es taiaí . Chem- bo ai baí pab chererecobo, quitóme el brio. TMatlij delgado , cen- ceño aparrado. Gh\erai ba- tai", foy cenceño afsi. h. g. Aáeoibo ai batfü 5 hagome cenceño aparrado^ Talbú. c.d. tai , agrio Í y obu,falir-, olor de vino 5 tu- fo de qualquier olor malo de la boca,el humillo de la; cafcara de narája,&c. Che raíbúyhuelo afsi a vinagre. Añe'mboaíbú, echar tufo afsi.Guaibúramo túri,v ie- ne echando tufo. Ambo ai- bu, hazer que huela afsi. Ghe.raíbú bit c pendoo re- lié , aun regüeldo a vueftra- carne, dizen los Caribes. y¿t/í$tf',fuegra. Cheray-f chó, mi fuegra.h.gu.Yo ay-* chójConíuegra., I Taícé, dizen las mu ge res a los varones .h.gu, V.Hafr Taii , correr , auergon- car.CheailguiteGÓbo teií tipe,ando corrido entre la gente. Guaii ram©oiabá, de corrido fe fue. Porom- bo aií teco angaipá 1 , el pe- cado es coík airé teda; Che mbo así chererecóbo, cor- riome,afrentöme. Taymbé, filo . V . Hay mb tü . Tairdtíytmcvk. Dize el varón a la muger de íii hí* j o,y a la muger de fu fobri- no LBNGFA GFARANK no hijo de íu hermano,© de fupriniohermano. 7¿fr¿¿L,idem quod Tai- rati,nuera. 7¿iW/2,puerco montes. Tdatfúz comeftible co- nocida. ... TayacU)Tp¡\zxco< Tayacü raijlechon. Tayacú caápe guara, puerco montes. Ta- yacú^eté, jabalí. Tayacú quirá , puerco capado , y gordo, gordura, y manteca de puerco. Tayacú ragüe, pelo de puerco. Tayagútf rópftapé, hocico de puer- co. Tayacú ambú^ bufido de puerco.Tayacú caruhá. L Tayacú ñemboaraytába L Tayacú ñemovhába. I¿] Tayacüibi'mbobií hati. l.i Tayac á íbí mbogurgui ha- ti , hozadero de puercos. íbí tayacú remymbeícue, l.He mymoífogue.LHemy mboguicue, tierra hozada de puercos. Tayaó.b.aúts de la tier- ra.Tayaó re,coles de Caf- tilla. Tayaó rapó* raizes de las coles de la tierra q fe comen. Táíi.r.hija del varón y fobrina. Cheran, mi hija. Taír,eius filia. Guaíi', fuá. Na cheraíiri, no tengo hi - ja. Nacheraíira r%uaí;no es mi hija. -Taíi me, yerno. Dize el varón al marido de fu hija, o fobrina. Taíi rangá,ahijada del varón, y entenada. 2 2Yn, neruio, quixada, cofa recia , neruofa. Che- ran,mi neruio.ha.gu. Che- raíl cang , el hueííb de las quixadas. Cheraírcangti eteí,eftoy a diente, y no meneo las quixadas. Che- raíl rurú , tengo lamparo- nes^ papéra.Cheraii titíy titilar losneruios. Mbae aíi,cofa neruofa,dura.Che raí/eatú guiporabiquibo, foy recio en el trabajo. A- Haffmondóg , cortar ner- uios, de jarretar. Amboaít tí , íubir de punto la miel,' &c. Hayibá bae , cofa que* tiene quixadas grandes.. Cheraíi jeapá, fe me enco- gen los neruios. Haíi mbíX ahc, fulano come aprieífa. 3 Taíí.b. árbol conocido.' (Tagiba.) T^ú, vena de perfona,y de 1 I % I i i S= I ü í i ■~r r£iOKO 35.E ¿¿ ^ N rl N K M fö 1 1 de frutas , hebra de carne. Cherayü cutug. l.Oicutúg che rayfi , fangraronme.h. gu.íba rayü.l.iba ayü, ve- na de fruta.Yetí ayu x ,pata- tas neruofas.Yeti hayú,ef- ta neruofa la patata.Hayu, efíaduro. 50o rayü,hebra de carne. Ambo hayú hayü <¿oó yyapa$óbo, deshila- cliar carne,y molerla. 900 raya ata, tiene4a-earne re- cia la hebra. Ahayubirog $oó , deshilachar la carne. Ahayuóg íbírapé, alifar la tabla délos repelos. Tamanduá, ofo hormi- guero. Tamanduai, otra efpecie menor. TamatidtWCtcñáa. mulie bria.Cheramatia.h.gu. Tamba, mexillones, etiá qued eft,intra pudenda mu lieris. Itärambá, lo que contiene la concha mexi- llon. Cuharämbá, quod continet membrum mulie- bre. Tambera, parte circa ve- reda vtriufque íexus.Che- ra nbé aó , mi pampanilla, h.gu. Tambeaó,peda£o de ropa que cubre eftas panr-2 tes. Tambeiud, chinche . \T ' amloíracuh , buche de peleado donde tiene el ef- cremento. ■Tamo , ó íi , oxala , por poCo.c,d.ta.íi.y.amo.Aía-^ pó tamo rae , oxala yo lo hiziera.Aktamo teco ma- rängatu pipé gui abo catu rae , oxala diera de veras tras la virtud. Aietámo cheyucábo rae , por poco me mata.Aíetámo guíhó- bo. "1. Taamo guí hóbo, poco faltó paraq yofuef- fe. Outämopaé, auiade venir , f. no. Mará tamo, 1 porque no. Añeí tamo,bue no fuera. Ahechabectämo, huui éralo vino yo. Tamoi , abuelo. CJiera- moí^mi abuelo;h.t.gu.Che ramSí raba , mi bifabuelo. Cheru ramSí, elabuelo de mi padre. Cheramoí íoap/, mi abuelo íegundo. Che$i ramoíjmibiílibuelo de par te de madre. y^w^viejajpece cono- cido. 2 r 'ä^,tierno.Phäng,pe- 11c- Iléjo tierno , y ais i dizen a los niños. Pitangí;niño de tmtiérno.Quyyipitangj aj* tierno.l.Iña pitäng.Ypi tar amo quyyi,ya eña el ají algo crecidito 5 tiernó. Aba tí ypítangämo/ eña tierno el maiz.GunumÍ ? ypitanga- mo j eítat f ernecít o el h i ño . Chepí pítäñgj tengo elpe- llejo tierno. Tangí; dimi- nutiua. Dizenlo los viejos a los mo$os,y niños. Che- tangí;íby tierno. Chetangí' ramo, quando yo era niño. Tängí'ramo herecopituía íepé , es tenido por niño, aunque es. viejo. , 7!ä^e,prieíTa,aprefura- miénto,apurar s antes, pri- mero. Tange tange hápe, apre Juradamente. Tange taogeramo,idem. Cheraiv ge gui hóbo,voy de priefa. Chérähge-y iápóbo,hago- lo aprieía. Añemo angey íápópotábo , doyme prie- fa. Guáge guage ramo ñera M'nyjlkuolo apriefa.Gua- ge ramStámoíy íápóbo rae , 6íi fe dielTe priefa en hazerlo.Cherängé ahánde héguine , iré primero que tu. Amoage, aprefurar a otro. ChemboeaíchemSä genio , eíioruame con la priefa que me da, Rage ño teaubé, aun fi fuera para depreño. Rage note aubc cubo tamo raé,ó íi vinief- fe para iríe preño. Rage note aubé äñäretáme teco acfyporara pirämS tamo, héroe ämbi rae , fi fuera la pena de i infierno porfolo algún tiempo, toda via era lleuadera. . . rä^ti'erno. V. Tang. Tanimbáy ceniza. Yta- nymbu guacu cheratá, tie- ne mi fogón mnchaceni- £a. Cheratá hatanimbu guacú,idem. Chetanymbú chemanoramone, heme de boluer en cenica.Tanimbu guiri tata oicobé pucú., el fuego dura mucho debaxo de la cenica. Taninibu rü- ungue,cernada. Tana , eftreno de coía nueua. Aíotano, yoeílre- no.mo.nga.hara.Añctrmo, yo me eftreno. Amoñeta- no , hazer que fe eflrene. Añet^no abáyucábo, ef- trenárfe en matar hom- bres., ÍiSSfiJESLJCSi^ÄaÑffl; ps,las partes eirca ve- renda entre piernas. Che- rapi.ha.gu. Chera.pi pa% mis entre piernas. Tapípí. l f Tapipíra, miembro de muger.Cherapiipi,mis par tes mulkbres. Ahapi paá mbecá x quebrar las entré piernas a la res* o coía que fe mata. Ahapi paúmbo* bóg,idem,etiam deflorare virgínem. Ayeapi paumbe cá guipobo,quebreme por las entre piernas faltando. Tapé j dize la muger a íu hermano, y a fu hijo. Che- rapi.hapi.guapí. Tapiad, cofa orditoiá» común habito,vezino.Che rací tapia, íiempre eftoy enfermo, Quie tapiara che, yo foy vezmo de aqui. Na quie tapiara ruguafché, no íby "•« LENGFA GVARANI. m !by natural, ni morador de aqui. Mbae tapiá,cofa or- dinaria s Cherembi poru ta- piá,lo que víb fiempre.Ta :piáriguañabebe,como íié- pre. Ambo tapiarí cheaó, traygo mi ropa al eftrico- te. Añernbo tapiá,avezin- darfe, hazerfe continuo , y viejo. Mbaetapiárigüara aypó^efíb es cofa vieja, or- dinaria. C hébe ytapiá ay- pó,eífe es mi continno,que eftá íiempreconmigo. Mo randú tapia , nueuas ordi- narias. Cherecó tapiá,mi coftumbre. Añembo eco ta pía ñemboé rehé , ya he necho habito de rezar. Na ñetnbo eco tapiar i rage,au no he hecho habito. Nda che tapiar i räge cot aba pi- pé , aun a© tengo conoci- dos en efte pueblo. Tapia, turmas. Chera- piá.h.gu. Guapiá ógramo omano, porque lo caparon fe murió. Hapiábae, coju- do. Hapiá ymbae,capado. Ahapiaóg. L Ahapia ayíí- og, capar cortando^ Aha- píácá , capar quebrando. Hapiogipira,capado. Ñda hapiári eí, capado de natu- raleza. Tapia repicóla di- oiiíió de los teñiculos. Ta- piaba, los neruios. Tapia rurú,potra. Hapiá rúru,el potroíb.Yacare rapiá heä- quangatú,los teñiculos de lagarto huelen mucho. Tap/cbd.n. femejante , y tomafe por proximo«Che- rapichára, mi femejante, mi proximo.ha.gu. No lo dize el varón a la hembra, necécontra. Cobae Tapi- chá,femejante a eño.Abá- pe acc rapichára rae? quié es nueítroproximo.^ngúe rapichájfemejante al alma. Na ñäne ängä rapichára ruguäy cóó anga -, no es nueñra alma como Ja de las befíias. £OÓ rapichára angaipabi íara , el peca- dor es femejante alas bef- tias. Tapigua } chuo. V.Yta- pigüa. Tapii , anta , animal co- nocido. Tapiiiaquaíña,di- zen a la caña fífiula, toma- dolo de la femejanca del miembro genital defte a- nimai.Guaperupié tap í re Tttt céi I i <& * sssüsub T TESORO DE LA ccni , cada vno cuyda de fu negocio. Tapii eí j miel deauejas negras. T-1 p UyíijZ íc opl o , por qu e r dan de huellos de zpíi .choca. Chetapií, m\ i ca. y. o. Ayetapn moíia,hazer choca para íi. Tdpí *l;c.d.tapi,cofa co- prada. y.teíí , generación, efclauoyy afsi llama elGua rani a las demás naciones. Tapuípéf a, efelaua. Che- tapnípéra.mi efelaua. Tapyy tí ,conejo. Tapiití . qu ara,conejera. Cheropc liíi -y á'tapiitíramívroy co- mo los conejos , que duer- men de dia,y andan de no- che. Tapiypéjitmgtr efelaua. Tapípí] membrum mu- liebre.Y.Tapi. 2^£#á,punta.V.Haquá. . Taquá.. r. cañas huecas. . Taquá pe'mbí, $arco , o a- tajadizo de cañas. Taquá quy ta, ñudo de cañas. Ta- quá quytä ñobav.', cañuto. Taquá racog , gufano de cañas. Taquá ratf, cañas macizas . Taquá ree,cañas dulces. Taquáreelamfhá- ba,trapiche.Taquá r'ee pe- caba, ídem. Taquá rí", ca- ñuelas de Canilla. Taquá r u c k , cañas grande s . Ta- quá tiba,cañaueral.Taqua rembo, otro genero de ca- ñas. Taquapopó.l. Taqua- tí",canas,canizo. TaquTi , membrum viri- le.V.Haquaí. Taquicüe. r.¿, pars pofte- rior. Taquicüeri, por de- tras. Cheraquícueri , por detras de mi.Cheraquícue ri beí; luego detras de mi. Taquicúeri guaramos tra- feros. Taquícáepe guara, los que eftan atrás. Haquí cueri ahá , voy tras del. Guaquicuera oógohóbo, fue. borrando íu.rañra .1. Oyeaqurcuero cueróg,idé, y encerrarfe. Ayeaquicue tycuety guihóbo,borrar fu raftro yédo.Ndicatuí oye- aquícue re cuerog ohóbo, no íe puede eíconder íu raf tro. Oioaquicué quícué ri ohó , van vnos tras otros. Aíeaquicuerapá , bolueríe házia tras. Aíeaquicuera pa- — LENGFA GFARANI. paróg , bolueríe otra vez házia delante , deshazer la buelta.Hobetv yére haqui cué , raftro frefco. Haqui^ cué raye ráyé,elrañro lle- va muchas bueltas. H:iquicuc,raftro.Chera quicue,mi raftro. Nache- raquicüeri,-no ay raftro de mi.Nia haquicueri,no de- xo raftro. 'Haquicue qui*- eue fióte , algún raftro ay. ? Haquijuehobi, eftá frefco el raftro. Nia hobxí haquí- cue , es antiguo el raftro. AhaquícÜe mSmohe, faca- lio por el raftro. Omänorä mo haquicüe , eftä recien marchita la yema por dó- de paíTo. íbuä ogueroyebí £uaquicue, la vara endere- zada fe buelue ella a fu na- tural. Mbicure bnc-ngúera gua quícue ramoaheyá,el zor- rillo dexa por raftro fu mal olor.Mbicure obu gua quícueraguíjidem. Ahau- bá ubá taquicuépe, i vale a coger, ivale a echar la gar- ra. Taquicué,aufencia.Aha quícuérapyro,llorar al au- fente. Yñapichatí'haqui'- cué , haníe budto a leuan- tar las ramas qpifo. Che- raquiaié turi , viene tras mi.Ahaqui J cuerábi,perder el raftro. Haqufcuépe aroá biñaí,ya lo iva a coger, y fe me eícapó. Haquícucpe ay fá^i bina, idem . C her aquí* - cuepe chereroároá bina, ya me iva a coger. Chera- quitcué rero íebi' ohóbo, boíuioíe por donde yo vi- ne. -Haquicué arolebí gui- hóbo , ioluime por íuVaf- tro. tTsragu', lagar tija. Tar% muger, ello lo vo- catiuo, y afsi la llama el varón íin mas mudanca. Tarará , fon ido de trom- peta. Ambotarárá abatí, quebrantar el maiz en el mortero , hazer Frangollo. Abatí ymbotararap^maiz medio molido. V.Miinb?. Tarey,pece conocido. Ta reymboí, viuora que no mata. , Taraba , loco. Chetaro- bá,eftoy loco.y.o. Chem- bo tarobá caá, la yerna me ha buelto loco. Guecahi Tttt z cíiem- i i É 4 ■ ►j% 1 - jwr/ jb*~ > jw^-- ien-^ ^úfeátt I TESORO DE LA fej chembo tarobá, eftoy loco de bufcarlo. Chetarobá he cábo guitccobo, ando loco bufe andolo. Ghembo ta- robá robá aú chererecó- bo, hazeme andar loco, cheraimano haguerací che mbo tarobá, el dolor de la muerte de mi hijo me tie- ne loco. (Xyr ima chetaró - bá, hafemequitado^la lo- cura. Chetarobá pau par, tengo lucidos intérnalos. Amo amóme chetarobá J. Chetarobá ciando eandog 1. Chetarobá poca poca, idem. Nachetaróbá tapia- ra, no eftoy íiempre loco. Tarobá apÍrey,loco pere- ne. O ñembo tarobá aítyfnv- ge fe loco. TaruLb. dañoía cofa. V. Háruá. TVuVá, fruta muy pare. cida a la azey tuna. Taruma etc, azey tuna verdadera. Taruma rana?; otro árbol parecido al del taruma, q no lleua.fruto. Taríímai, árbol de azey tunas. Taru- ma ñandi , azey te. Añamf tarüma,moler azeytuna. ^ 3 2W,&ego.Cheratá,mi fuego.h.gu. Cherataramá arú , traigo leña para mi fuego. Cheratáh arambel que me trae leña para mi fuego. Nacheratáháramí, no tengo quien me trayga leña. Amboátatá, facar fuego. Amboyépotátatá, emprender fuego.Aíapota tá,hago fuego. Tatábebé? cometa, exhalación, cohe? tes. l.Tatáuv* l.Mbocabe* bé , cohetes. Atatámbo- gué, apagar el fuego.Tatá ahobati. 1. Ayati tata. 1. Ayahoí tata, cubrir el íue- go.Tatáoñemoacjäi.l.Ta tá oyopébo oicó. 1. Oíepí- jó tata, ir el fuego quema- do los campos. Aiápóta- tabebé,hazer cohetes. Am bobebé tata bebé , tirar cohetes. Tatábó, quema- dura de fuego. Cheratá bó,mi quémadura.Tatabó* ñv,campo quemado. Tata pó,lo que fe pone al fuego. Cherata pó , tengo algo a cocer al fuego. Cheratá ypó catú , tengo muchos gui fados , cantidad de co- mida al fuego.Cheratá po- reyme akó , no tengo que gui- ^ LENGVA GVARANL j/7 tahendi biarí , encenderte de repente. Tatai, palos có que íacan fuego, y eílabon, y tizón. Tataíepotá,empré derfe el fuego. Amboiepo. tá tata, hazer fuego. No- ñemboíepotári tata , no quiere cmprenderfe el fue- go. Tatai$á,tizoncilIo.Ta ta ipt, fogón. Mbohapi ta- taipipe amee , dilo a tres fuegos, s. a tres familias^ Cheratá rehc ípicatú, íiem preeñoy al fuego. Otatá rehé Tpícue catuahe ñan- dú, es amigo de eftaríeíié- pre al fuego. Tataoá , ya cayó fuego en la yefca,&c. Amboyepotátatá , Tacarlo de pedernal. Tatapeyuhá, fuelles. Ay tatápeyu. 1. Ay peyutatá, fonarlos. Tata peqúa , abanillo. Tatapia- S^tizon. Tata piriri,eíta- llido del fuego,y triquitra- ques. Tatapyi , carbón, y brafis. Tatapyi oguebae, carbón . Tatapyi oicobe- baé,brafas. Tataquáy hor- nallas , o horno para fun- dirlo de parij&c. Tata ra- cubó,calor del fuego. Ha- cubo tata > es caliente el fue- guifar. Ndacheratá póri, idem.Ahe chenibotatápóy eñe me ha dado que cocer, o afar. Embopö q tata, pó algo al fuego. Tata pó re- cháca a^éhori , huelga el hombre de ver algo al fue- go. Tata porey recháca acé oñemombiá , entrifte- ctCt laperfona quandono vé nada al fuego. Tata $u- nvnv, ruido del fuego. O^ü nunv^tatá, haze ruydo el fuego. Tata endi , fuego encendido/llamas . Tat áen ái ñändr rehegúara. vel, Mbaequiráratáendi, vela de feuo,y candil. Yrai ti ta- té&ndp l.Tatáendí iraiti rehegúara, vela de cera. Ta táendi ruguera,pabefa.Ta taendi rubocába , defpaui- laderas.Amo endrtata e'n- di,encender vela, lampara, &c. Tataendi hendibae, vela , lampara encendida. Aytíqua ñand? ratáSnd?, ceuar la lampara. Tataendi rendába,candeleros. Tata endi 1 renda guacú , cande- leros grandes. Tataendi renda ibucü,ciriales. Ahu- bó tataendi,defpauilar,Ta i !l ■i . . is I n i '-VäÜr^ ~r- TESORO ■<:; ,- , (ii : &Mrfítm tMmm GVAZANL 319 Ta&, interjécion admi- fantis. Taií.bAütndc i fantaíhia, fantafia,alma. V.Hau.b.& íequentia. T¿ l vW&í,brinde.Vid.v. num.i. mti* E. T^pues .Mar atépe? pues que ay?Ohotcpe?pucs fuef íe \ Múrate piche hae ndé- be ? pues que te digo > Che hóraiBoté ndc abé equi, pues yo voy ¿ve tu tambié. ñ amaao ey amo pac Tupa té amano ramo, pues Dios murió, no amamos de mo- íi.r tambicn.Che cramo té crobiá cato , pues yo lo di- go créelo. Cheté amSm- beúam'opaé? pues yo lo auia de dezir : Ndeté ypo 7 tábotiyayé nderemímbo- tira , pues tu lo quieres fíat. Te , reciben muchos nó- bres.TeyápepOjOlla. Te- ñ.a?!,plato,&c. ^jaunque.Oy apote bi- na , aunque lo haze : pero^ $tc. Ocarute bihrí, aunque come es poco, &c/Oute ñipó, por ventura viene. Ohótc nipó,por ventura fe va. 4 Te , ciertamente, empe- ro.Coté che aíapó,ves que lo hago ciertamente. Qup- té Perú oú, cierto que vie- ne Pedro. Ndeténdercla- poi chendequaita güera, til cierto no has hecho lo que te mando.Hae tichc ndaia poy^camo, yo cierto no lo huuiera hecho. 5 Te. con. aú, es défídera- tiuo.Chcte aü aque rae , ó íi durmicííe yo. Chéte aa ayeó rae , ó fí yo eítuuiera. Ndcte aú eremano rac^óíi tu murieras. é Te , con el permiíiuo al fín,dize (para que) Tah ate, para que me vaya.Pepoya- bátopáte,daos priefapara que fe acabe. y TV.r.nombre, fama bue- na^ mala.Cheréra,mi nó- bre.h.gu. Héra nabo pipe ahenoí , llamarlos por fus propios nombres. Héhé- bae note oú, los que tienen fama no mas vienen. T era loapi,fobrenombre.Añém Vvvv boé -1 i ti ä I I i ^wr^ jsw jv~ ^r «T- 7? ES ORO. DE LA boé íoapi , pongome Fobre nombre. Ndachereioapiri, no. tengo fobrenóbre . Am- bohéioapi, pongole Fobre, nombre., Teräquä, fama. Chere- raqu5,ti»i Fama. Na chere- raquaí , no tengo Fama. L Nachereräquai guitecóbo. Mbae teraquandariguára, cofa que Fe (abe. por Fama. Amoeraqua, hago que ten- ga Fama., Ñamo eracjuaí, hago que no tenga Fama. Chemoeraqua* hazeme Fa- mofo . Añemoer aquängatu .l.Mbae rcraquana chehu- catú j ha gome famoFo. Te- raquangatú, buena Fama. Chereraquangatú , tengo buen nombre y Fama. Am8 eraquangatú, hago que té- ga buena Fama./ AñemS munda eräqua. LCjierrmn, da eraqfia. Í.Mundárera- quachehú , he cobrado Fa- ma de ladrón. AñemGecó catupiríreraqua 3 tengo Fa- ma de virtuofb. AñemS ñeengicé reraquä. 1. Aíie- m8 tieembíí r eraqua , ten^ go Fama de hablador. Cu- ña rehe tsquára nde terä- quandehá. X Guña rehé ndereco rcraquana hoá nde r í , t lenes fama de, de s - íionefto.. ¡ _ teraquandéra,Fama fo- la. Heraquändérañoteai- pó^no es eíFo mas que t nuQ- uas. Tera qusnderarí ño ayquaá , no lo he Fabido mas que por nueuas.Tera- qüändetéjgranFama. Té* ra tapia, nombre, ordina- rio. Here.yma,fin nombre,, fin Fama. Aba rerey,hom- bre fin Fama, o nóbre. Gue?; reyme oicó,no tiene Fama* Terete , nombre verdade- ro. Nda heretd , no tiene,, verdadero norabre. T Heróg,mudar nombre. Aheróg, mudóle Fu nom- bre, Ayeeróg, mudóme el nombre. Poro íeerog,mu- dan¿a ep.mun de. nombres^ quandó .matan alguno* Teraqulndaí , mala fa- ma.Chereraqüändaíjtengo mala ñma. Chemo era- quandaí, hame infamado. AñemS eraquandaí óg,def hazer la mak Fama que te- nia. Amo era quamboí. I. Heraquandéra , amo rän- gue,. ■ "LENOFA UPARAN!.' 3 ó 'o gue.l. Am8 eraquañdai,ín« famar.Heraquandaibó,in- famado. Heraquändai yá- rayidem.. Animo eraquáñ- dzybé , heme ínfaíiíadoy o ffiiftno. Ym8 eráqutndaípí r a, í afamado. Cha íerog he Je y nupSáio , ejercitémo- nos en cajiga fie; Äíerog cheyehé , cafíigaf fe el mifc mo cruelmente , hazer pe- nitencia, Chaieróg hereco albo , ejercitémonos en fíazerle mal. Oíerog lu- dios aracaéChriíto re te- co aíbo, cruelmente trata- ron los ludios aDios.Aíe- rog teco märängatájheme trocado de malo en bueno. Amboierog , hagole mu- dar, enmendar. Té , error , defígualdad, diferencia,otro,desfigura- do. Yté Perú , Pedro eftä trocado jdes figurado. Che robaté,tengo el roítro def- figurado.ñanderóbaté me- mef; todos nosdiferencia- mos en los roftros. Che té ndc heguí, yo íby otro c|ue tu.Nde té che hegui,tu me eres diferéte.Ambote Pe- ru,hago quePedro fe true- que , disfrace aparezca o- tfo, y no le conozco por paríente,&c.Amo oe'mbo- tg,hago que éffe mude, di- ferécie en condicion,o tra- ge,aparéncia, &c. Añe'm- boté,desfigúrome.Oñem- boté TSpa,abatoó picica TupanamS gueco coacú- pa,disfracofeDios toman- ; dó nueftra carne , y encu» briendo fu diuinidad. Oñe mbpté íefuChriño ñande- iafa Tílpanämo guecóa^o yáb'oca,trásíigurofe Chrif tonuéftro Señor. Oñembo té añangä Ángel recó rehé. 1. añanga Ángel recó oy mundájtransfigurafe el de- monio en Ángel de luz. Y técherecó, nderecó aguí, es diferente mi vida déla tuya. Negación i . Nditei .., fin errar, fin dife- rencia, igualmente. Nditei ñändébe Tupä ñände quai taba , igualmente fon para todos los mandamientos de Dios.NditeiTupa ñán- deraihú , igualmente nos ama Dios. Nditei ai maeí, igualmente repartí. Nditti y v¥v % ñan- : ' ¿pmrz je¡*jr* JB*^r ^t -^» TESORO DE LA ñandé potaba , iguales fon nueftras porciones , loque nos cupo. Nditei ñande re té, Tomos dé vn tamaño. Nditei yoaihu,igualmentc fe ama. Nditei an8he, igual mente íaqué Jexando otro tanto. %i\$>% mbohapi per- fona ramo yépé,haeté Tu- panämo gueco rehé nditei, aunque Dios es tres perfo- nas,es vno en íu diuinidad. Negación x* . La negación primera haze juego con la Y , relatiuo. Vt.Yté, yerra. Nditeí,no yerra. Pero en efta recibe la negació entera. Vt.Nda ttí.ynüpamo, no erré en caíligarle. Ndatei che cni y¡ bien dixe,mxerré. Ndatey. catú aré aycó, bien hize en. tardarme , no erré en tar- darme. Ndatei mbia car u ppcohu guitúbo, no he er- rado en venir, pues he co- gido la gente comiendo», Ndatei ye Perú om3na,na es incierta la nueua que Pe dro murió. Ndatey ie Paí rúra, no es faiía la nueua q viene Padres ^Ndatey nde- racjtymbobe eñemombe^- guábo , no has errado en- confeííarte antes de caer enfermo.Ndatey catú ere- iapó.l.Eiapóbo,no has er- rada en haberlo. Ndatey; etecatú ererú , en ninguna* manera errañe en traerlo* Ndatey tecatú eteychu- gui ekpeábojmarauiltofa- mente has hecho en apar- tarte dél,no errafíe,&c. Frequentemente fe lea-, nade E. que dize diueríi- dad, aparte, y le haze mas, eílraño. Vt..Gheteé nde heguí , foy-muy diferente de ti. Ambotec > hazerle muy diferéte,eítraño. Che teéayapó teé, hagoloapar te a mi moda. Ereiapá tec, h'azeslo a tu modoj&c, , Negación 3 . con E: Ndateeí ayapó , no ene, bien hize, acertéen hazer- lo.Nderete ei,bien hiziíte^' noerrafte. Ndeí teei, bien hizo,noer*ö. Ndoroete tiA¿ Ndiyáeteei, no erra- mos. Nda peíete ei,no er- rarles. Ndeyteeí^o erraré aquellos. Xa primera per* íb- — LENGFA GFARANI. tfj fbna puede íeruir a todas, como aduerbio.Vt.Ndate ti ayapó*Ndateeí ereyapó Ndatéei oyapóz 1. Yyapó- feo,yafsi en el plural. Tee , fuelen vfar por lo mifmoquc ñatey- r no ten- go gana.Cheteéyyapóbo, no tengo gana dehazerlo. Cheteé gukarúbo,no quie to comer. Nda cheteeiMif fa rendúpa, no fby pereco- íb en oyr MiíTa, &c . Nda i teei ay & ayuraui , .no eftoy aquí íln caufa , ade valde. Kdateei y yapobo , cauía tengo para nazer lo, no foy yo el que lo haze, mandan- melo.Ndereteei>tu. Ndey teé , aquel» y afsi en el plu- ral- l Te , reciben tfes verbos en el gerundio. Ayquie ? en- trar voy guí- táhdp más fiempre de -W palabra de Dios. Hebí ca- tú. Quiracji , es fabrofoel Sol. -Hebi hebí gihetfiü, güera íepéjfolo el olor me alienta. Namboébiebigií ypoita,darIe a baflo de có* mer. Hebrhebigí coó re- ne teco chébe, pierdome tras lacada. Hebí hebigí Tupäci f aihu rehé teco chébe , doyrae mucho a la deuocion de la Virgen. Nía hebí be í chébe pinda- poí, ya no hallo güito en la pefca.Nda hebí beíQuara- c-i guací ranio , ño eónfuela el Sol porque pica mucho. Amboebi eb%í porabiqui rehé , hagole que fe aficio- ne al trabajó. Hebí hebí cherecó he$é , voy -ya guf- tandodél,ó dello. Hebí hebí chehó : 900 yucábo, voyme . dando a la c.a^a. Oporu aguiyei eymo ño; ndahebigi teco maranga- t ú , mien tras vno no fe da de veras a la virtud , no le es guftoíä. Pemboebí teco tna-- 'j£ ^SZL äS'": «C^ ^K S^ gg^g^ TESORO DM LA marangatú peetne , daos a la virtud. Tebicbá.c.d.Tcbi, afsre- to. y Ya, abrir ; lo opuefto al pecan de la fruta, &c. Guaya rebichá, la coroni- lla de las guayabas, Cam- buchi rebichá , la boca de la olla. Granada rebichá, la corona de la granada. A hebichábóg amandiyu, qut tar la coronilla a la.pera de algodón. Tebiebaaqui. c. d. Tebí, afsiento,y Yájabrir^yQüá, puntabais ient o puntiagudo decantaro,fruta¿&c. Am- bo ebichaaquá cambuchi, hazer cantaros con el fuc- lo puntiagudo. Tebichua , enfenada de monte, rio, &c. Caá rebi- chúa , enfenada de monte. ñü rebichúa, enfenada de campo, i rebichua,enfcna- da de rio. Añembo ebi- chua guiíeaibibo,agachar- fe moítrando la trafera. Tebichi\% punta , eíquina de la cofa por defuera* Aya cá rebichúa , «, eícjuina del ceño. Og rebichuayeíqui- na de Ja cafa. í rebicjiíla. punta de río. Caá i*cK* chü%punta de monte. Teblqu\. c.d. Tebí, nal- gas^ Quá, agujero: el ojo trafero. Cherebiqua.h.gu. Tebiquácutúcába , jerin- ga. Tebiquá quyta,almor- ranas. Cherebiquáquytay tengo , almorranas . Hebi- quá rapi quáräpe'pe, ay mu chas calabazas en íiixama, eftán ladeadas* Tebiro , íometico. Aba tebíro , hombre íometico. Cuña tebíro, muger que padece efto. Ambo tebíro* pequé con él afsi. Chemba tebi,pecó conmigo. Tebobóg , ruido confuía? h. gu. i tu rebobóg, ruido de arrecifes. Cherebobóg ah£ti, olañabladme baxou Ahebobog,yo lehablo ba- xo.ca. cara. Cherebobóg che aprcápe , hablóme ai oído. Tatárebobóg,el rui- do^ del fuego en el horno. Oñemboebobóg robia o- qüapa , hazer mormullo la gente. Teborá, hámago comida de las auejas .h.gn.Guebo- rá rehéeiru ocarú, comea las ^ LENGmGFjílUNi: 0j las äüejas lo que máftica-» ron. Nachembó eboraí > no me han dexado cofa.Chem bo eborá , toda via me han dexado algo. Nacherebo- rabel,eftoy pobrifsimo. Tecatú) fon dos particu- Ias.Te,afirmatiuo.y Cata, cierto.,bien.Che tecatú,yo mifmo¿ yo cierto. Ndete catu ereíapó , tu miímo lo hizifte. Mdetecatuaí , tu mifmo. Tupa tecatu aí,el mifmo Dios. Humanandé tecatú ai paco yyapóbo rae ? que es efto í pues tu -miímo no lo hizifte l Teco, íer,eftado de vida, condición , eftar , coftum- bre,ley, habito. Chereco, mi íer,mi vida, condición. h.gu. Tec©a,cogerle fu cof tumbre,imitar.Cherccoá, me imita. Ahecoá, yole imito. Aheco á ruca, hazer que le imite, runde remie- co árá'ma lefuChrifto ñ.y. el que hemos de imitar es lefuChrifto nueftroSeñor. Tecoá, fuerte, caer fuer- te. Cherecoá íbi catupiri- pe,cayomc la fuerte en bue na tierra. Chriftianos reco ?2 aguí yeteí , es bien dexar, las coftumbres antiguas.. Gneccnmändéí a rí año oy cój no dexa fu antigua cof- tumbre. Añembo ecoima Miífa rendü,ya eítoy acofc tumbrado a oir Mifla. O- fíe'mboecó imaangaipába, ri,ha hecho callos en el pe? . cado. Teco y íabaíy-eftado difí* cultofo.Tecó y yabaí nan- ga mendára yoaihubey ra- mo, eleftado de los caía- dos es muy dificultofo quá do no fe amam Chértcó ombo abai > hazen ineom- portable mi proceder. Pe^ teftecó angaipába ño ym- boyábay tábamS, folo el pecado es cofa de dificul- tar;. T&cóitíjdexarlácoftúí bre,defiftir. Cherembi eco yti angaipába, he de dexar lá coftumbre de pecar , y propofito. Tecóangaipá- ba,tec6ytipir^mä)hafe de deteftar el vicio , y es deteftable. Na cherembi eco yti ruguaí'tec&märän* gStú* no ke de definir del i propofito de fer virtuofo; Na cherembi eco yti ru- guál Tup& gracia upé-che- bahS haguamS, he-de inflar háftá akancar la gracia. Teco yájigualdad. Hecó yachébe>chereco ychupea- - be , como él lo haze con- migo, lo hago yo conéU Gherecó yaahe, efme íe- mejáte en coftumbres. He- có yáchc , yolefoy fenie- jante. Teco yoabft, efiados di- ue ríos .Ghrifto reneguára* , Ghriíliano ymbaeabé oyó ecá _ LENGFA GVAKANT. j viuo máLChere- có pochí arecó, dize'la In- dia quando tiene ielmenO, truo. -i Tecö poräng , ventura* V.Porang. Teco poriahú,eftadopo bre.V.Poriahíi. Teco poromboecatu,e- xemplodcvida. Teco po- romboecatú arecó, tengo vidaexemplar. Teco potahába, inten- ción. Cherecó potahába íbápechehó , tengo inten- to de ir al cielo. Nachere- co potahába ruguäi ndea- pichá, no fue mi intento defcalabrarte. Cherecó po tahábey rupí túri , fucedio fin ■ ■ ^ DENGFJ GTJRANI. fin yo querer. Nacherecó potahábab? rugtuií aipó,no es cóforme mi defeo.Ghe- recó potahába nditeí Tu- pa remymbotara gui , mis intentos- fon conformes a h voluntadle Dios. Nde- recó potahába ñdicatui chébetÍ' J no tienes para có- migo>buenos intentos. Tec4quaá ; r diícreciom Chetecóquaácatu,foy dií- creto. Ndachetecóquaábi £age , aun no tengo di fcre- ció. Ambo teco quaá,cor- regirle, kazerle entender las coías. Amboecó qu'aa pochi ,a:onfejarle mal. Na chembotecó-quaá hári,no tengo quien mceníeñe.Na chembo teco quaábi , no tengo queme enfeñen. Po rombo teco quaahára, el q -enfeña las cofiumbres. Teco quaabey , el que no fabe,indifcrecion,nece- dad. Nde teco quaabey mbó aypó nde ñec , eíías tus palabras fon efectos de tu necedad. Teco quaabey hára,necio,indifcreto.Ché teco quaabey moño nda che Tupa raricéne , mien- tras no tégo difcrecion,no comulgaré. Teco qnaabetc , habili- dad. Mbaé teco quaabete hera ñemboé quaápa, ten^ drapor ventura habilidad para.aprender.f.no. Teco endabey,fer incó- ílante.Tecó endabey rere- qúara; angaipabarí tequa- ra,el pecador es inconftanr te.Nacherecóendabey cjé- rj, no foy amigo de mudá- ^as.Cherccó endabey am8 paé , fí yo fuera inconftan- te.f.no. Tecotapia, coítumbre. Cherecó tapia ebocoí,eíía es mi coítumbre. A ñembo eco tapiá,voyme acoftum- brando. Peñe'mbo ecóta» pía yac? ñäbo peñe'mom- bcU rehé , acoftumbraos a confesaros cada mes. Pe- ñe'mboecó tapiarime an- gáipa apó rehc,no os acos- tumbréis a pecar, ñembo eco tapia tecómarangatu rehé: yporangaru ettí , es. cofa muy hermofa el habi- tuaríe a la virtud. A ñembo eco tapia chere^apóiamo Tupa rerecó, he hecho ha- bito =^s£ — #r— ir—^ ¡Sä ^ TESORO D£ LA ?< h bito de andar en la prefcn- ciadcDios. Teco teco, traueflura, inquietud. Teco teco rehé teqüara,el trauieflb.Hecó hecébae, idem. Arecó re- có,trátole mal.Chererecó recó , trátame mal. Qío guerecó recó, andar íe bur- lando. Erecórecóimé,no lo manotees. Teco ten , períeueran- cia. Teco ten arecó, eftoy confiante. l.Cherecó tcn.i. Teco tenaí arecó , ídem. Teco ten ey cé ndicatui, el fer amigo de inftabilida- des no es bueno. Teco terJocioíidad.Che recó teí'nachemombaeí , la ocioíidad me haze pobre. Teco teí'rereqüara , los q eftanociofos.Tecó teybó, ocioíb. . Cherecó tef'ayc ó cheyúcabi'bí cherecó ra- m8,la ociofídad me confii- ine. TecotY, conítancia , te- nazidad. Cherecó ti T%>a rerobiá';)o,creo firmemen- te en Dios. Cherecó ti che angaipáeymS , eftoy firme en no pecar. Chemboecó t? teco marangatú rehíJ Tfipaboyá recocue märän- gatu rendüpa,hame hecho afixar en la virtud , el auer oído las vidas de los Tan- tos. A ñemboecó ti eté guy tena Tupac* angaipabipt rerecoiíiaguerey, firme ef- toy en crecr,que la Virgen fue libre del pecadoorigi- nal. Iefu Chnfto roo,hetc guetébobé hoftiapipé he- có añe'mbo eco ti herobiá- bo , firmemente creo, que Chrifto efta enteramente enlahoftia. Tecö abichl , eftado al- to. Añembo eoó «ubichá, pongome en eftado alto* Angeles guec© vbic&ague- ra guihoá,caycron los An- geles del eftado alto que tenían. Teco vbidiáboya , efta- do mediano. Cherecó vbi- cháboyá rehc cherori, co- te nt orne con mi mediano eftado. LChe pitué chere- có vbich aboya rehé. Tequáha,morada.l.Te- co haba. Chereqíiaba , mi eftada.h.gu. Tequábaapi- reyma,maníió eterna. He- qua» LÉNGFA GFARANI. 36 7 qtiabeé amo biña' , auian quedado algunos. Ndipóri Tupa reqúabey , en todas partes eftäDios.Heqüati beymongatutáhá, iré por donde no eítan. Cherecó fiabeyme tur i, vino donde yo no eítaua.Chereqüabey me bébéramí'nde poria- hú , parece que ya yo no viuo ¿ o eiloy , pues eftäs pobre. ChererecóVi mbia nderequabey me bérämy, afsi me tratan mal como íi tu no eftuuieras preíente. Teqüara, el que eíra , el que anda en bufea de algo, ■o fe exercita, íirue, chape- tón. Teqúaramo che, ioy chapetón. Angaipába rí te qüara, pecador . 500 arí te- qúaramo ayeó , ando a ca- 9a. ibipe teqüara, los que viuen en el mundo. EmSna tequara náohoicé íbápe- nc , los que andan de eíTa manera no irá al cielo. Tu- pa oyeehé teqüara ombou bicha, honrra Dios a los q le firuen.Ychupé teqúara- mo aycó,íiruoÍe. Nacherí teqüara rügúaí'aypó, no es dle el que me íirue. Miíía rehe teqúaramo niché,fié- pre oygoMiíía. ñemoñee upé teqüara che, tengo cuy dado de oyr Sermón. Eira rí teqüara, el que anda a bufear miel de anejas. Yé- peaba rí teqüara, el cj cuy- da de la leña.Cuña rehé te qúara í, el que anda perdi- do por mugeres. Aba rehe chetequaraí bóramo tamo piché, no ando en bufea de varones , dize la muger. Che íeupé teqüara ayquaá catú,no foy ingrato,conoz co el q me haze bien.Ndaí quaábi che íeupé teqüara, íoy ingrato, no conozco al que me haze bien.Che íeu- pé tecohába ndatquaábi , íby ingrato a los benefi- cio s*Tupa che íeupé teco- hába ndaiquaabi , foy in- grato a los beneficios de Dios. TeqüatVba mboé,como fíempre,de coftumbre. che requati'ba mboé ayapó , hagolo comotégo de cos- tumbre. Pendequati ba mbospeñ^mombeú, con- feríaos como tenéis de cof tumbre. Yyyy Guc- I 1 * *i ri r« TESORO T>E LA Gneqüamo , cofiumbre. Gueqüäirioí ohó,fueíTe co- mo acoííumbra. Güeqúa- moi ahe oicó ofiemombe guabo , confieífafe como tiene de coíiumbre.Chere quamoi' añem8mbeú,,con- fiefíome como tégo de cof tumbre. 1. Cherecohatíba mboe añemombeu. Oñäbo guequaba rié toñangare- cö, cada vno cuide de fu ofi cio.Guequabey rehé hecó- ny , metiofe en oficio age- no. Ahecóbe'^l.mee, dar ley,coítubre. Atecó emoe acjíí/embrar chifmes.Ahe co acoi. l.ahoi. 1. aycoacu hecó, encubrir las faltas a- genas.l.Ahecómí'.l.Ahecó opiá,idem. Ahecó aioang, foípecharenél. Aheco á, imitar. Aheco äa, exami- nar. Ahecó ab'í, diferen- ciarfedél. Cherecó m'egúa,foy bur Ion. Cberec > aqui,fpy fkr xo. Cherecó acubó , foy feruorofo. Cherecó áepé. 1. Cherecó eyogua, imita- me.Cherecó áiméepé,no me imites. Che nderecó iabérámS guitecóbotamS raé, ó íi yo fuera como tu. Cherecó mar^ndeé ndere- có agui , foy otro que tu. Cherecó poriahúbamo ye pe ahá íbápene, aunque foy pobre iré al cielo. Nache recó rííguäi coico au , no foy el que folia. Qrerecó pabe,tödös efíamos.Ndo- rerecópabeí , no efamos todos. Chriíiianoymbaé oíoecóaí áimandíjlosGé* tiles fácilmente toman v- nos de otros la mala cof- rumbre. Tupäboyárecobé \ hecoárípícatu , es imita- ble^ digna de. imitar laVi» da de los fantos. Yñängai- pábae recó ndahecóá ha- bipi ruguaí, no es imitable la vida de los malos. Ace recó märängatu cuera Tu- pí* ohepibee íbápene , pre- miara Dios las buenas o- bras en el cielo. Guecó re- hé ypuí catúbae , el que es diligente en fu oficio. Hecótetyro ahe, fulano anda de caía en cafa , y no eseftable en fu proceder. Hecótetyro her°a, parece hábil para todo. Ahe hecó te- ^ LENGFA GFARANI. 36 S ' tetyro chébe,fulano me es vtil para todo. Chereco te tyro ychupé, ítruole de to- do quanto ay. Cheaó hecó tetvro ch'cbe-ypara todo meÖrue mi ropa. Teco í acc,con el verbo antes, y fu gerundio > haze efta voz ; quando el hom- bre bufca, quandoel hom- bre ama,&c. Vt, Hecábo teco aee , quando el hom- bre bufca. Haihubo teco ace,quando el hóbre ama. Hec abo teco a£e ogueru, quando el hombre bufca trae.Ykpóbo teco ac¿ ho- ri, quádo el hombre lo ha- ze fe huelga. Guecó rnaran gatu ram8 teco acé,es bue no el hombre quando quie re. Omarangatubae teco ac;é : ni märangatü eymy, quando el hombre quiere fer bueno , no dexa de fer- io. Marape nderecó hece. 1. Marape nderecó ypiri eicóbo rae? como te fue có él?V.Ycó.num.i. i -Tecobe. cA. Teco. y.Bé, íin pronunciación narigal; eíiar. Aycobc,yo eítoy.bo. hára.Cherecobé,mi éftar. Cónico aycobé , aqui ef- toy.Corupiaycobé guite- cóbo,por aqui ando. Eyco be q nderetame , efíate en tu pueblo. Quíe nda chere- cobé c©ri , no quiero eflar aquí.Ereicobé pagáíeítas? ñlutacion comun.Oycobc - pe ahe,eíía ai fulano? O yco be amo paé,auia de eírar. 2 7Vf0#2,vida.c.d.Teco.y Be. Cherecobe, toda mí vida. h. gu. Tecobe am- boaé, otra vida. Tecobe apíreymä, vida eterna. Te- cobe aturí; vida corta. Te- cobe bebui,vida inconítan- te. Tecobe bi pába,termi- no de vida. Tecobe haba, modo de vida. Tecobe po- rombotab^engahofa vida. Aycobe,Viuir. Aycobe é, viuo aparte. Aycobe chere mimbotára apóbo , viuo a mis anchuras. Aycobexhe pnuuey hape. 1. Chepituú habeyme , viuo íin defcan- fo. Äycobé quyryrí; 1. ñe- randabeyme aycobe , viuo quieto. Aycobe pucu,viuir mucho. Aycobe teé, víuir diferentemente . Aycobe Yyyy 2 ac?, TESORO DE LA aci,viuir en trabajos. Ay- cobe aí,viuir mal. Aycobe ató-, viuírpoco. Aycobe ngatú>viuir bien. Toicobe ngatís ereq ychupc. 1. Te- re! cobeng atú hei ndebe: ereq ychupc , dile que efíé bueno , falutacion ordina- ria. Ereicobe pa'?efías bue- no ? Aycobe,buenoeñoy. Aycobe béramy piche nde be ne aparécete que viuiré? Amoyngobe. 1. Amoingo íebi. L Amoyngobé yebí, reíucitar. TupaQiociriepe ír'mboecobe ípí haguera, Concepción de la Virgen. Tecobia, r. c. d. Teco, y Piá.r. por -el que eíta por otro, trueco de la cofa, re- compenía , poner en lugar de otro. Cherecobiára, el que efta en mi lugar, h.gu. Cherecobiá rarno aheyá, dexelo en mi lugar. Ambo ecobiá, hago q quede otro en fu lugar .Nde munda ha- go e recobiára em'ee y chu- pé, dale otra cofa por lo q le hurtarte. LEmbo ecobiá nieremymfuidacüera ychu péjidem. Tecobiaró. c. d. Teco, y Bé.y Ro,poner,trueco; re^ compenfa , poner en lugar de otro,defdezirfe. Aheco biaro, troquelo , pufe otra en fu lugar. Aíeecóbiár» cherú rené,quedo en lugar de mi padre. Ayeecobiaro cherairarehé, dexo a mi hijo en mi lugar. Ayeeco- biaro cherecó rehé, he mu dado de vida. Ayeecobia- ro mará che é haguera re- hé > defdigome de lo que dixe. Cherecobiár'o uci Paí ñemoñee , el Sermón me ha trocado. Peyeeco- biaro raú peñemomäiän- gatúbo, trocaos ya de ma* los en buenos. Ndachere^ cobiároMri, no tégo quié quede en mi lugar.. TV™j7i,diligencia,valen- tia.Abatecópi reté, válle- te hombre. Cherecópícar tu guitecóbo , foy fuerte, diligente. Aguí y éqnderer copí chereroy rory re , ha- zedlo vos pues fois válle- te , y me tenéis por flexo. Aguí yéq nderecopiy yár póbojhazedlo vos que ibis valiente. Aguíyeíq ndere- copí ymombeguabo , pues di- VM '■ ■ ■ LENGFA GrARANI. W dígalo el mejor. T^e,necefsidad,paf- íion,aíliccion,deíeó,inquie tud. Cherecotebe, tengo necefsidad.hvgu.Tecótebe bó,mene#erofo.l.Tecote- behára,idem. Cherecote- be pipé túrijvino a tiempo que tenia necefsidaddefio. Ndoyéhubi mbae amo, ace recotebe p'ípé,en tiem po de necefsidad no halla nádala perfona. Ndoyéhii bi afé yecotiahá acé reco- tebe pipé:, en la necesidad no ay amigos. Ay cot ebe, eftoy afligido,necefsitado. Ay cot ebe nderché, tengo necefsidad de ti,efíoy afli- gido por ti , o con pena de tu amor. Ay xotcbe ai ai, tengo mucha necefsidad, o añiccion.Aycctebe í pota- ra agui , picrdome por el. Ay cotebenderechacagüä ma,efíoy perdido por ver- te. l.Nderecha potábo ay COI ebe , idem. Ay cot ebe ñembiahíí gui, padezco ha- bré. Ay cotebe opíbo gui- tec¿bo,padezco deíhudez. Gracia rehé yaicotebe iba ge ñande hó ¿aguama , te- nemos necefsidad de la gra cía para ir al cielo. Tecot'e behabetéaíu coi te, vengo yoeldefeado. Aycotebe guitecóbo, ando inquieto. Am-oyngotcbe,afligir,aco- far , o hazer que tenga ne- cefsidad de algo. Amoyn- gotebe ñomboíarú ay p£- pc,xfligirle con burlas pe- fadas. Amoyngotebeym- boaraquá^pa, apurarle pa- ra que tenga entendimien- to. Chemoingotebe mbo- riahúba.l.Tecotebecheré recó mboriahubagui. 1. Ay cotebe mboriahu pipe , a- fligeme la pobreza. Nate- cotebe ndiBi , no ay necef- íidaddecofa. Poromboe- cótebe hará, eargofo^efa- do^enfadofo. 2>,i,ojos.Cherecá,mis ojos,y tengo ojos, y tengo mal de ojos.h.gu. Te$ á á, ojos abiertos. Cherecaá nderehé, acuerdóme de ti; Añemboecaáyhago memo .ría. Amboeca á,hago que eñe con cuydado. Teca abe,ojos empaña- dos, deslumhrados. Chere $ á abe , eítoy deslumhra- do.. &r r 0. TESORO DE LA ch. Amboecáäbe,hazerle deflumbrar .. Chemboe^á Sbe yberá , fu refplandor medeílunibra. Te$á ayí apyní'c.d. Te- ca, ojos. Ayí , niñeta del ojo. Apí'num.3 . y Y.dimi- nutiuo ; ojos lindos , lim- pios , claros. Cherecaayi apyní', tergo claros y her p mofos ojos. Abatí ecayí apynr,grano de maiz defo- líejado y limpio. Amo eca ayí api abatijlimpiar deíó- jlejaódo bien el maíz. Che recáayí apyní' guimä enan- ga,eíloy alerta. Te^á ayí aci , ojos ma- los. Cherecá ayí aci, eftoy enfermo de los ojos, vel, Cherecañací. Teca aci , ojos enfer- mos. Cherecá aci guitecó- bo 7 ando enfermo de los ojos. TecáamSaí', lindos o- jos. CherecXamoaí>tengo lindos ojos. Tecáao, telarañas de los ojos. Chemboecjá pí apaóibítí;lanieblatne cau ía telarañas. Te^á apiri, ojos empa- te. pados.C hereda apiri, caer fe las lagrimas , humede- cerfe los ojos con ellas <Ä- frcmboecá apiri', ídem. Tecabág, ojos bueltos. Chere^ábabág guitecóbo, ando defollinando con la vifta. Ayéecá erobig an- gaípába gui, apartar la vif- ta del pecado. Erobág an- gá nderecá poroporiahu- be recó ore rehé , buelue a nofo.tros tus ojos miferi- cordiofos. Tec/ábäng , ojos bizcos. Cherecábangjfoy bizco. Teca berá, relumbrar los ojos. Cherecjá berabo- te gui qüapa, fuy como vn rayo. Amboecáberabote y m8ndóbo,embielo como vnrayo. Chemboecabe- rájpaííome por la viña* Tecab'^peftañear.Che» recabí , yo pefíañeo. h.gu. Cherecabí cabí, peítañear mucho. Chemboe^abí ca- bí Quarac.i,el Sol me haze abrir y cerrar los ojos. Chemboecaberabí epé ei- cóbo , mucho car ceas por delante de mi. Guecábíbo omäno, murió derrepente. Te- LENGFA GFARANL ?ro S Tecábíraqüä , ojos re- cios . A mae bi r äqüa he c c, nairelede hito en hito» . Tecaca., cofa que quie- bra los ojos. Mbocacá, cofa eftimada.Quarací che rejaca, oféndeme el Sol la vifta. Chere^acá hai hupa, eegarfe con aficion.Chem- b'ocacá Quarací > deílum- branie elSol.V.Mbo^acá. Teca cabaqúa , ojos de larga vifta. C he r ec acaba- qúa,tengo larga vifta. Na- cherecácäba qáä%nojteñ- go larga villa. Aíiemo ecá cabaqúa , embiar lexos la .vifta. . Tecleaba qöariabá,cor ta vifta.Cherec;á cabaquä- mbájtégo corta vifta, aca- bafeme la viña. Añ'mo ecacaba quambá , voyme haziendo corto de vifta, a- cabafeme. Chercha caba qúSmbápe , donde fe ter- mina la viña. Tec-á caneo , cuydado, Cherecá caneo nde relié, eftoy con cuydado por ti. ChemSecacaneo nderurey mä , tieneme con cuydado tu venida. ... Tecácäng, ojos claros. Chereca eca cangatú, ten- go los ojos claros. Nache- recacangy , no tengo los ojos claros. Abecacäng, cabello ralo, i ecacang, a- gua clara. Cotí ecacang, apofento claro, í ripí ecä- cangjcentro claro de agua, íri ec-acangjrio claro.Aob ecacang. liento ralo. Caá ecacang, monte ralo. Ara ecacang, diaclaro. Fítu ecacang, claranoche. Pía ecacang , coraron claro. Chepía ecacang ychupé, declárele mi coracon. Nda y pía ecacang che be , no fe declaró conmigo. Añemo- pía ecacang ychupé ¿ aclá- reme con él. ChemS eca- cang Qaara<^í,me deílum- bra el Sol. Amoí ecacang, aclarar el agua. Anioee> cäng cangúy,aclararvino. Ambo aobecacarig , texer ralo. Aporabiquí ecacang, trabajar a'ratos. Aguata ecácangatiíy caminar ha- ziendo paradas , y falir de lacafa,opUíblópocasve- zm Amo ecacangatúoho baerama, ya he declarado quie- í H á I g=r W^F7' r O. TESORO DE LA -T v< i quienes ion los que han de ir. Anio ecacängatu hupi guara , aclarar la verdad. Añoty ecäcäng, fembrar ralo. Maranderecocúera, na hecacängatui range,aun no fe ha aueriguado tu be- llaquería. Em8 ecacangatii neanga Paíupé eñem8m- beguábo,defcubre tu alma al Padre en laconfefsion. Enenio ecacängatu chébe, declárate conmigo.Eáeoio pía ecácangatu chébe, de- clárame tucoracom Tecacoí , meneo de los ojosjeomo el que pienía, o buíca.Dize cuydado, aper- cibimiéto.Chcre^acoi gui tecdbo,andome apercibié- do,y con cuydado. AñemS caeoí guaryní' rehé , aper- cibonie para la guerra. Pe- ñ'mbocacGÍ q megiíai mbaé, apercibios que qui- cas aura algo. Yfie'naboea- coíabamo hñiymbae opa- cata , todo efíá a punto. Chearnbocacoí ima mbae, ya he apercibido.Cheñem- bo^aeoí haguc chébe ndi- póri , hafe frufírado mi in- tento. LChembocaccí lla- gue ndo á catuí , ídemT Teca, coíupá, íuperlatí- uo de Tecacoí , eíloy todo hecho ojosv Chereeacoi. upánderehe , efíoy por tí en gran cuydado. Chembo ecá coíupá nderechagey- ma , tieneme con mucho cuydado el no verte. Tecácoo, efeocimiento de ojos. NderegácoSnga- tú ai ai tamo , mbae poro- m8 ängaipá nde hecha g y mbobé, oxala te efeocierá los ojos malamente, antes que vieííes ocaíion de pe- cado. Teca cueraí /enfado de los ojos. Chereci cueraí Jhecháca,ya efíoy enfadado de verlo. Cherecá cuerai guiquereymi, tengo can- fados los ojos de no dor- mir. Cherecá cueraí gui maenanga nderi, eftoy ca- lado de efperarte. Tecaena, alerta,cuyda- do. Chereca£na,eáoy con cuydado. (he ce) Amo cae- na hecé, hago que cuy de del. Cherecarnaguitecó» bo,ando con cuydado. A ñ| rao c£aena, apercibome, prei- LENGFA GUARANÍ. ¡preparóme. Chemo caena* nderueymä , tu tardanza me tiene con cuydado. Tec;á etá, muchos ojos. Chereei etá, tengo mu- chos cu y dados. Anembo ecáetáteí; muchos cuida- dos tengo impertinentes. Chereca etá guitecóbo, ando diílraido. Chereca etá nderehé,eílóy concui- dado por ti. Ayeecaetaog, defocuparfe. Ambo ecaeta og,deíocuparlo. Chereca etá etá pa-v pay mexhere- caá Tupa rehé , en medio de los cuydado s me acuer- do de Dios. Teca guaca, ojos gran- des. Chereca gua^u hecha* ca } eftender la viíh para ver. Te 9 a guaá , ojos redon- dos. Cherecaguiáchero pey rehé , tengo los ojos cerrados con légañas. A5§ mboe^aguaájtégo los ojos cerrados. Hecaguaávru- guaeú raí* , efta empollado elhueuo. Ndicaguaai rä- ge , aun no efía animado. Ycaguiá hera , no sé íi ef- taüa animado. Ghcmembí- faguaífma, ya efta ani- mada mi criatura. Te caguM, vaguido de cabeca , almadeamiento. C herecaguiri , dize el bor- racho. Chembo egaguzri ño caguy , el vino me hizo andar vn poco la cabeca. 2 gara aguí agu? chembo eca guiri , Jos baiben.es de la canoa me hanalmadea- do. Tecahé , buenos ojos.' V.Hé.num.6. Te^aí caí , ojos chicos. chcre$a¡caí guimaemo^mi rar como el corto de viña. Tecai,ojos alegres.Ghe m8 ecuí nderecháca,tu vif- ta me alegra. Checcfäi ngatú guitecóbo,ando ale- gre. Cheroba ecaí, tengo roftro alegre y he r mofo. Ao he$aí , ropa muy linda. Ara e$aí, dia alegre. AmS e^aí,alegrarle,pulirle para que parezca hermoío. Te- cai ndabetc apirey rehe te qúara , los que andan en bufea déla alegria eterna. Tec^a,lagrimas.Chere $ a i,yo 1 loro.Te^a i para- mo am^yngobé y hhí , con Zzzz U- TESORO DE LA lagrimas lo refucilé. Che- re$ái popó , fakaronfeme las lagrimas. Hecay ima- no abatí, ha perdido el guf toe! maíz tierno. ... Te£aibi,ojoshaxos. Tecáíbyí, ojos modef- tos. Qherecá ibyí arnae, mirar con modefíia. Teca jíbitSlo blanco de los ojos. Añemoecáíbíty iere,boluer los ojos enblá Co.l.Añe'moecatyyéré. Te caí bó, ojos que llora mucho. Cberecaibó, lloro mucho. Aporo ecaíbó giuV tecóbo,ando llorando.Te- ca ibór.amo , llorando mu-. cho.Chereca íbórarno aba heychupc , a puro llorar loalcancé. Teca i caí, ojos lloro- fos. Am°rmbo cai$aí,tray- go los ojos Uorofos.He^á fiecaíi gara , por muchas partes haze agua la canoa. Heca he caí íb irá ñae,fale- fe el barril por muchas partes. Te^ai ciri,correr lagri- mas.Cherecaiciríeííllo- ro íin fentir , o querer. Te- jai fricaba, lagrimales. Tecaigaü , lagañas . Aye $ai gau óg, quitóme las la- gañas. Teca íyu.b. ojos amari- llos. Olere £ a i y u y chupé, no lemofíré buenos ojos. Hecaí yúbaí che be, miró- me de mala manera. C heri o a é ey guecai yubaí pipe ómboíequaá , con la viña moítró el mal aféelo que me tiene. Tecayndaba,alegria.V. , Tecáy/ lecaipijagrimal. Teca? ..popó, faltar las lagrimas. Te 9 á i québö, de medio I qjo.Guec, á i québo ahenoi, diíe del ojojguiñéle/ Ché- 1x9a i québoí ychupé, guí- ñele. Tecaué,arifco. Oñem- bo $aíté bacá,hanfe hecho arifeas las bacas. Cunumf cáíté , muchacho efquiuo. Chercha *té íte, ando ¿qC- ollinando con :1a •viña,-. Tec, áyá , ojos abiertos. Chere^áy arengo los ojos abiertos. Cherecayá cayá nderechagaubagui , tengo niucho defeo de ver te. Che re- LENGFA GFARANT. *f ecaya nderechagirc , hc falido de pena con verte. Ambocayá, abrirle loso- jos. Nderé £ayá catu q , a- bre bien los ojos.'Nderiño chere^ayá ^ayábau , Tolo tu me recreas con tu viña. Teca íäupí , ojos leuan- tados. Ayecaupi,leuantar la vifta. Teca yérequá, ojos ale- gas- Tee;á mua, ojos deflum- brados.C hereda mua'Qua racímymbí aguí, eftoy def lumbrado delSol.GhemS- §í mSa cheñemb'i ahíí, an- do con baguidos de ham- bre. Cherecá muañr'mbí ahí guí,eftoy deímayado. Tecandathe,ojos desho- neftos.V.He.6. Te^angájOJos lloroíbs. Chere^angá, foy llorón. Animo ecjingájdoy en llo- rar. Amoceangáj, bagóle q llore,o llorón. Tec;áñäro, ojos rifue- ños.V.ñaro. Teca ñemoang, ojos obf euros. Cherecá moiog, veo mal,faltame la vifta. Te^añéra, ojos inquie- tos. Cherecá ñera guite- cóbo , ando defolíinando con la viíía.Cherecá ñera* ychupé,mirole ayrado.He cañera ñ'eYa chórehe orna em8,miróine ayradaméte. Tecáñetí', ojos hundi- dos. Teca opev, ojos lagaño- fos . Teca parara , ojos deío- llinadores. Cherecá para- ra guitecóbo,ando defolíi- nando. Tecapé,alumbrar.Áhe- capé,atumbrole. Ahecape ychupé,dafelo a ver,alum- brale. Cherecape epé,alü- brame.He^apep'ira, alum- brado. Tíípa orere^ape, Dios nos alumbra. Mb'ae poroeCapéjCofa q dá luz. Tecápe aybí, a la vifta.' Tecápe aybíamoí', ponió a la vifta. Chere^ápeaíbí emof, ponió a la mano dó- de yo lo vea. Tecapía, cofa ante los ojos. Cherecapia apia,po- neríemeánte los ojos te- larañas. Chere capia íme epé , no me eftorues a la vifta. .>* ; Zz¥z 2 Te- i i § TESORO DE LA Terapia, abrir los ojos, preíteza.Ahecapia,cogilo derrepente. V,PÍa,derre- pente,num.i. Te c á pía upia , nube del ojo. Tecapicang, cuenca del ojo. Mará picó ahecápíca nambí por ara ? que* tiene efte,que anda encapotado? i recápicang, falttllo del rio. íbi ecapicang , altiba- jos de tierra. Ayé ecapí- cang ama , arquear las ce- jas. Te capícañaí; fobrece- jo. Kñitr: Tecapicd, viña larga. Nacherecapicoi,no tengo viíla»Chere^a picó, veo muy bien. Tec-ápymí, cerrar los cjos. Acapymí, yo cierro los ojos. Acapymí' ychu- pc,hizele del ojo.Hecapi- mí'chébe , hizoms del ojo. l.Ocapymí. Te-capipiráj ojos abier- tos. Cheregápíp irá, tengo los ojos abiertos. A-hccá pipirá , abrirle los ojos. Ayeccá pipirárairva , aora abro les ojos. Ndere capí - pi-raq ahe, ola abre los o- ios. fe Teca pyts, ejos colora- dos. Teca pirú , ojos Tecos q no lloran. Teca pitcpe,en publico. Teca pítépe aiapo , hago- lo en publico. Te§apVtcr ■ v,pjos negros. Tecapité, en medio del ojo. Tecapícepeguaraay- pó , e fío es cofa de cuida- do. Cherec-apitépe arecó, tengo cuidado déh Chere- japiteriínearccójidem. Te^apó, ojos faltados. Gherecapó aipó hec;e, va- femé los ojos tras él. Che- recapó hecháca, eítoy em- belefado en verlo. Tecapoäía% corta viííä^ C he recapcata, tengo cor- ta viíta.Chembcéca poata Qn^rac) , el Sol me quita la vifta.Teca poata habey, emisferio. Tecápoe,efcudriñar có laviíra. Cherec/á poepoé hecó rehe guitecóbo, ando inquiriendo íü vida. Na- cherccjápoeí amírobaeri, no a columbro a eícudri- ñar 1 a s c o fa s . T u p# g ue c á potpoe ai nändcrembiapo re- LENGFÄ GKARJNI. }?y rehc, Dios efcudriña bien nuefir as acciones. Teca poc hára au ndc abárecó rehé, tu eres efcudt iñador de vidas agenas. Gaaraí ar rehé chereca poe güitecóbó, tengo ape- tito de gula. Cherefapoeí po'e guhecobö ^íü yeepí naguarna rehé,- tengo ape- tito devengan ca. Tecápopí', lagrimales; Gherecapopíbo amae,mí- raraltraués. Tecápopr^üa , ponerfe rayas por las íienes. Aiec- c/ápopigiia , me alcoholo aísi . Amboe capopVgüa, al- coholarle. , Teca pucá, ojos riíiie- ños.Guecápueá orna* che rí ,mireme con ojos rifue- ños. Te capuce, vifta larga. Gherecá pucü hecx , miro mucho por él. Nachereei pucuihege, no cuido del. Amboecá pucú hec-e^hago caudal del. Tecaquáj cuenca del o- jo. Cherecáquáréra rí año aycó^eíioy muy flaco. Xejaquaboí ? flaqueza. Cherecáquaboí , efíoy fla- co r y mudado en los ojos; Tecáquáena, lo miímo que Te^áeiia. Te$áquapé , ojos cha- tos. Gherecaquapéjtuerto ó ciego. Chemboecaqua- pendérehe cheacatua ha- ba , ciégame la afición que te tengo. Te^aqSapi,cuenca. Te- caquapi'pucú , ojos íiimi- dos. Tecaqua pytv^ojos tur¿ bios , obfeuros. Hecaqua •• pytv yñangaipábae teco marangatú poríingába he- chaey manió , eíta el peca*- dor ciego para no ver la hermoíura de la virtud. Tecaquapyturnbi , def- vanecímiéto.Cherecaqua- py tumbí , eftoy deívaneci- do , y tengo ojeras, y car¿ denales. • Teca quarac^o jos caña dos. Cueree, á quaracipipé amac,miréle enojado.Gue ca quarací ai ai pipé leíli Chrifto ñ.y. omae angaipá bae rehene , mirara leíu Chrifto nueftro Señor a los pecadores con ira. Te* Vi i ►É ' : ñ TESORO DE LA t¡ O V te] S "Te$ á quaraí,malos ojos enojados. Te 9 á quar arri ändau , o- jos fucios. Tecáquarata , ojos re- cios, fixos.Cherefá quarä- tahece, mirele fixamente. Tecaquaripé , empapa- dos y fucios de llorar. A- ñ embóela quanpé gui ía- $ egíiabo , eftoy empapado de lagrimas. Tecáqmti, refregar los ojos.Cherecá quítí,me re- friego afsi. Tec'áquarc, desfigura- do. Cherecáquaté, eíloy desfigurado. Teca rai,niñeta del ojo,. Tecja raí,oluido. Chere- caraí , yo me oluido.higu. Cherecaráí chemboe ha- gúera gui , oluidéme de lo que aprendí. AñeLuboeca- raí ? yo me oluido. ta. tara, t aba. Atiembo e^araí aubí, finjo que me oluido. Añem bo ec;araí catu,totalmente me oluidé.Cheíeegui lepé cherecaráí , de mi miímo me oluido. Cherecaráí <¿c, foy oluidadizo. Te jaree 6, cuidado,con- íideracion , traer la víñá por alguna cofa,examinar 5 coníiderar.Ayeja erecó.I. ^Aye^arecó. 1. Acarecó^ cuido,coníidero,6cc. Yee- cjarecóbae, considerado. Yeca reco ymbaé,inconíi- derado. Ayeca recó chean- gaipá paguerati , examino mis pecados. Acá recó Tu- pa remimborará rehé, me- dito la Pafsion de nueftro Señor IefuChriflo.Ayeca recó ñobá rehé , acuerdó- me de fus faiciones. Ndi yeca erecohabí'bi cuña re- hé a cebe; .cerf cerfa^c he- c;é oñemombotábo , no es bueno penfar enmugeres, porque fácilmente caufan afición. Eyeca recó íme yguábo, cómelo íinrepa* rar en ello.Ayeca recó re- có tetyro tyra,eíloy diftrai do. Mbaeyeca recopira, cofa coníiderada.Mbae ye ca recopí rey.,cofa inconfí- derada.Y eca ereco catuhá pe,coníideradamente. Tecatí', ojos careos, Cherecatí', tengo los ojos careos. Chere £ aty ñembia hí gui , eíioy defmayado. Che- fe ^: ZZNGFA 'GVÄKA. éherecatí'nderechagauba guí x eftoy co defeotie ver- te. Tecatv., ojos con nube. Cherecatv, tengo nube en los ojos. T e c-a v, ojos negros .A Se mboecav nderecháca, he buelto en mi defpues que te he viíto.Ghemo e$a\r ra mí' épé j cherrioñgáruabo, hafme refucilado con lo cj mediíteacomsr. Teca rembiechag , lo q alean ca lávifla. Chereca amoy hece, pufe los ojos en él. Efíe Teca, pronunciado ab íblutamente, es (esqui- tándole el Te.Vt, canato, ojos alegres, espejuelos. En compoíicion con (018) mbojpierdeláT. An?rno e^angá , hagoms llorón , y también pierde laE. Vt, Aáemboca coi , apercibo- me. Con Mo. 1. Mbo , fe haze el verbo , ñemhoc, a- raí , jugar. Aíiembo carai guitecóbo , ando jugando, oñftnbo^araí chereh é ,bur lafe de mr.ta.tara. ñembo- earaítába,lugar de juegos, inñrumentos .ñembocaraí * tápe,donde fe juega. Äñem. bocaraí ypiri, jugar con él. Ahembo$araiychupé , ju- gar delante del. n -mboca- ray 9 é, juguetón. Chembo a'guiyé ymboaraita, ganó- me al juego.ñañombae áñe mboaraita, jugamos algo. Añemo mbae guiñembo caraita,gané al juego; Añe mbo pó guiñembocaraíta, idem. Oñemoiiibaé chere- héoñemboaraíta, gandme al juego. 1. Che mbae ogik ñe'mboaraíta..- Oácniom- bae caííy chébe , gánele. AñemSíribae canyychupé ñemboaraítápe. 1. An"m8 mbae mombá ñemboaraí- tápe, perdi al jue? ; o. Na- chepohií ñí'mboaraíta,foy dieílro en el juego. Ndi pohíí ñeíriboaraita , es li- beral.Che é catu ñemboa- raí rehé, ib y díeílro al jue- go.Che poporäng ñembo- araita, foy venturofo en el juego; C hepóací catú ym- boaguíycbo ñBmboaraita- pe , barrólo todo al juego. '3*¿c4/&¿,preftcza,v.ente- za. 2V- Jj 1 i ^ ni fc< TÉSÖlLÖ DÉ ÍA Teoi.g. afarenafador , o braílis. Chereci, rneaían. h.gu. Ahe$i,yo afo.ba.ca* cára. Ahe^i ta'tapyí árämo, aíár fobre brafas. Aheei tatá mmiívíiie* > aíar al ref- coldo.Nda hecicábi,no íe fia a fado. Tefíbo , hiluan. h. gu. Abe^ybojyo hiluano. Che re^yb'o^hiluananme. Am3 e£ybo,hago!o hiluanar. T>c¿i,£.ver,coníiderar. Cherechág ,me ven. h.g. Ahechan, yo veo.ca.cára. caba. Hechacaré ramboé hié. 1. H~chacárambaé hic , como quien lo vio lo digo. ..Hechaeápe , viíible- niente. Chsrecháey hipe, finque me vieífen. Chere- chageymechereiqnie, en- tré ííq fer v|ño. Hechagey hápe,finq le*vieíFen. G he- chagey mbápe oíebí , bol- uio fin fer vifto.Hechagiré amo piché y rnombeú ni, ü noloheviíío, como lo he de dezir.AhechacauijCon- fiderolo.Tahecha hechaca tá,quierolo cóíiderar.Po- rohecha hechacatu hára, coníiderado,mírado. He chacarey ramf'aycogimí* pa, hize que no lo vi. AñS mboyatei' hechacarey ra~ m'í ídem . C aerechagabae- té , foy de ñero afpe&o* Ahechagucá , hago que lo vean, y muefl rolo yo. Ahe- chagaet, mirar airado. A he chacaracatú , ver atenta- mente. Ahechigcté eté* ver de hito en hito. Ahe- cha iebíiebLi. Ahecha rk># re yre4.ñoryretfre, mirar muchas vezes. Ahechagí, diísirnukr. Nuoechagicé Tupa alinde recóae,no di£« íimularaDios có nofotros* Ma ahecha§í amo piche 1 pues auia yo de difsimulaír con él' M a nderechága ara» boaé ererecó! como^ehas desfigurado , o muda lo í GuechagaiU eyr-amB oíie- moyro , porque no le vifi- taron tanprefto fe enojó. Hechacaguera año , a la a- pa.rencia. Hechaca gíiera ño oguerecó, no tiene mas que apar ene ía.Hechagueri' ano ah* , eíle no tiene mas que la aparencia. Hechaca guerí' ño y marangatú , en la aparéela folo es bueno, Ehe- LENGUA GFARANL Ehechatcro, ola mira. 1, EchatcrcL 1. Chatéro,idé. Pehechatero , ola mirad, atended. Nda hechacábi apireyma aba nde nungá- ra, no he vifío ¡amas hom- bre como tu. Mborecha- cába,vétana,mirador. Po- rechacá catupiri , cofa que tiene buena vifta , aparen- cía. Mborechacá pochi >de mala aparencia. A ce recha ca ño ebocoy ah'e , en pre- fencia íolo es para algo ef- fe. Cherechá carao note yche,quandome ven hago algo. Tecbagaü. c. d. Techag, vcr.y Au, defeo , defear lo aufente. Oro échagaú po- rárá , tengo mucho defeo de verte. Nda-hechagaubi, no deíeo verlo. Oro yo echagau, ad invicem nos deíeamos ver.pa.pára. Teéj verdadero, miímo. Che ana teé, mi verdade- ro pariente. Tupa teé, el verdadero Dios. Na che ana teé rugtíay, no es mi verdadero pariente. Tupa re c otee, el verdadero fer ác Dios-i Oana teé ramo chererecó , tieneme por fu pariente verdadero. Che- rope gúa teé , es de mi ca- la. Gheretämeguateé,es de mi miímo pueblo ¿ Nda te eí aya ayü raú , no éftoy aqui por mi gufto en ver* dad. Ayú teé , yo mifmo vengo. NcUyu teel ycó, ah" chererú • no vengo yo, traenme. Eíteés 'diítindo de Te*error,al qual añadi- da E,haze Tee, como efte. Teé ■ idem quod Te , er- ror,num.8. Tegm y parte peligrofa. V.Hegúa. i Tejy íeaafsi, dexa que.^ Teyne Tupa oipotáranio, fea^afsi queriendo Dios. Teíhe tohóangá, vayafe en hora buena. Teíhe tohó mburú, vayafe en hora ma- la. Teí'takpó, dexa que yo lo haré. Teí'tachererecó ai ,^dexad q me trate mal. Te?guemymbotá toiapó, dexad que haga fu volun- tad. Teí'toqúe,dexadque duerma, 2 ^f,injuítamente,íincau- fa,vicioíamente, con men- tira. Teíbyábo.l.Teí'pó Aa^aa, oyá- *M\ i i r i F TESORO 1)E LA oyábo, fin caufa, o fin ver- dad lo dize. Aíapó teí', ha- golo viciofamente. Añe- mombeúteí'au, mentí en laconfefsion. Ndeteí'amo ndachepórí angaiparehé eíabo , mentiras íi dizes q no tienes pecado. Teí'aipó guiy abo amo paé, eífo fue- ra íi yo dixera mentira. .Cherecó teí' guitecóbo, nda cherecó póri , no alea- do lo que buíco, o ando de valde.Teí'ngatui, fin caufa alguna. Teí ngatuícheacá, fin caufa alguna me riño. ; Te%tX ya. Teí'y iapobo, défe pricfa;V.E.dezir,n.i 4. 7*íí;con Catuán razón. Teí'ngatu chemombeú,íin razón me acufo. Teí'ngatu chererecó ai, fin razón me maltrato. 5 Te?, con Ne , de futuro prohibe. Eerey ápo tei'ie, no lo hagas. Erenótcí'ie, no te vayas. Equa teí'ne, idem. f.iras de valde,o ha- raílo de valde. Lo miímo es conGsrundio.Teí'ohó- bo, no fe vaya. Ndereyá- poice teíhe, no lo dexes de üazer. 6 Teí.f repetido , continua- cion. Aba ñee teí'teí; pala- brero. Aycó tey teíjtottl- mente efloy ociofo.Ay áp¿ tey teí', fiempre lo hago. Ayuteytefndepíri, fiem- pre vengo a verte. Añemp mbeú tey teí', fiempre me confie fio. A rú tey té? fíem pre traigo. 7 ^repetido, y la partí- cula, í-mé, prohibir iua, di- ze,guardefe, mire que, no pienfe. Teí'tey mié aheche ayucáne , guardefe fulano, que lo mataré. Tey teí' ímé amoffibí : une, guardefe que lo diré. Teyteí'imc che omSndo hagüama , no pienfe que le he de embiar* Teí' teí' ímé chererahá. 1. Teí'teí'imé chererahábo, no pienfe lleuarme.Teí'teí' imé nde heracháni,no pié- fe él que tu lo has de lic- uar. Teí'teí'imé ymeenga ndébe,no píenfes que te lo he de dar... Tey eté, mucho. c.d.Te£ y Eté,fuperlatiuo.Tey eté arü , mucho traygo. Tey eté ahaihú , amolé mucho. Tey eté oy ábo,en ninguna ma- LENGFA GFARANL 376 4nariera tiene razón en lo que dize.Tevete amboaci Tüp* che y mSñ&noyrS haguera , mucho me pefa de auer ofendido a Dios. Tey ete cherori nderecó marängatÄi rehé, muy mu- cho me huelgo de tu bien . Nda tey eté ruguáy chero- ri nde ni haguämä', no me huelgo mucho de que ayas venido. 7m,manada, compañía, parcialidad , genealogía, muchos. Chcrcií; mi par- cialidad,Religiö,losmios. h.gu. Chereu guara nde, tu eres de los míos , de mi Religion,&c. Hdheiihe- coni. 1. Teiteii, andan en manadas. Gueíípe chemo- yngó cherendu paguäma, én medio me pulieron para oirme. Teiípe haé,dixeio en publico. Teil tape , pu- blicamente. Ten upaba, lugar publico, o lugar de muchos. De aqui fale.Te- yúpa,el rancho por los ca- minos. Nie eicó orereíi- m8 , fed vos nueftro caudi- llo. Orere'iimo toroguere- có Perú,elijamos por nuef tro caudillo aPedro.Gueil aé,elIosallä,fu parcialidad dellos. Gueíi aé guetä'me, ellos en lü pueblo fon mu- chos. Orereíí aé oroicó, todos los de vna parciali- dad eftamos juntos. Pen- den aé , los vueflros de vueítra parcialidad. Teii eupé aquá. i.Teii é pe ahá. 1, Teiíereheguarupé ay- quie, paíTaronfe al otro vá- 7Vy*ái, hermana, dizc el varón a fu hermana , o pri- ma. Chereyndijtni herma- na. Chereyndi me , mi cu- ñado , dize el varón al ma- rido de fu hermana , o pri- ma. TeyngAtui'y fin ninguna caufa.V.Teftnum.2. TeiquicA.Tciqike, entrar ¡ Chereiqüe , mi entrar , o entrada. h.gu. Ay quie,yp entro. Guiteiquiafoo,a en- trar. Heiquiehara, el que entra. Heiquiehiba, &c. Ayquie biañ , entrar der- repente. l.Aiquieyeaceí, idem. Aroiqule,lieuar adé* tro juntamente. Ampyn- guie,ha2er que entre. Che Aaaaaz he- & % m lÉ i 1 •n TESORO DE LÄ Heroquíeramo aháne , iré luego que lo entre. Ghe- gueroy quiéranlo ohó, lúe go que lo entré íe fue. Teyú, lagarto de tierra, lagartija. Teyú, amberéi peque ño. Teyú, guace tara , cama- león, y el lagarto de tierra ., azul v y el verde grande. ¡ Teyxt'-yoguk piré, 1. Tarar gvX , lagartillo liftado de a* zul. yVjm ¿^lagartija azul. Teydpa rara , lagartija, muy chica. Teyú.haytbdhae^ lagartija grande. Teyup^t% lagarto ber-^ mejo. Teyú quatia, pintado. TVj/^íVjlagartija del mo- te. Teyú, ndapirá ruguai ccorehcguacam, los lagar tos del monte noíönpef- cado,fino carne. Haubé ye coacu pipé ndiu hábíbi coo éter äm8 é , y por eíío no es licito comerlo en Viernes. OyiramS ¿te gue chágari,guerehé,m8rotvn gue rehéabé pira béramy, pero cocido en la aparen- cia, en el fabor, y blancor^ parece pefcado. IT^^?. ¿.ranchería. G he reyupá , mi pueflo , o ran- cho.h.gu. Teyupá trbeté*. lugar donde ay muchos pueflos que han fido dor- midas, Nda te y upa tibi ? no ay lugar , o rancho. Pehe- chá teyupá. l.PehecateyíU pá r bufcad rancho. Ayüpa- bóg,faígo del rancho.Go!k bi gui ac;ó oyupaboi am@, en dexando eí hombre eíta vida. . Tembé y labio de abaxo* Gherembé,mi labío.h.gu* Heaibebog , labios hendi- dos. Hembegua^ú, labios grandes ,ogrueíbs.Hembe póg , el ruido que hazeel viejo quando come.Hem- beriguá rachc,íiempre me trae en la boca. Tupa che- rembe riguára, íiépre trar to de Dios. Hembeyepí buieré , labios caídos , co- mo de negro, Guembé omymyíangaú oñemboé- bp,reza entre diétes.Hem bé pírití, labio refquebra- jado. Tembetá, barbote* Tembetá qua , el agujero déL ^T LEKGVÄ GFAHAKI. irr: ¿cl Cherembe pií prí anee , hablar apriefía , me- nudeando lás palabras. A- ñembe pi , torcer el labio el que chifla,y chiflar. Añe embé cuu, morderfe los labios. Añeembe quáyha- zer agujeros para el bar- bote. Cherembépirueí guy tena,eftoy a diente. Cherc mbé guarnióte aní eH.che rembépe oñeme? ngébae ño añ'ce.l.Ouribae chererri bépe ño anee, dezir lo que fé le viene a la boca. Tembeíy canto, orilla, margen de campo , de ro- paje rio,y dé mote, h.guv Aórember, orilla de ropa, lembé?, orilla de rio. ñae rembeijde plato. Hembe? pece , cofa defpertilláda* Hembeipembí', cairel , o cerco por el rio , o campo. Ahembeíbó, defportillar. Para rembeijlá marina. . Tembetá. VvTembe. Tm^partkipio.V.Te- mív ftmVif febraV ítfidüb*. Tembiú rembiréra , ío- bras de comida.h.gu.Che- rembiri, dizeel padre de familias por auerfele acá-' bado fu gente. Na cherem-- biri,no me ha quedado na- die. Hembfry ¿fc'te oyméy muy poco ha quedado. He mbi guacu bité,aun av bu£ reíiduo, Amo emb?, he de- xadoalgo. Emoembí au- bé,dexa algo íi quiera. Na moembiqur reteí y méeh* ga, todo lo di,- Tembia, lo qiiecogt, V- A.r.num.i¿/ Temb'A .r.c A .y á, coger ;: y;el participio Temí", lo q cogi cacando, o pefeando, y la porción que le cupo, y ló q cogió en guerra. Che- rembiármi parte, &c.h.gu. . Na chembiári ,. no cogi , o • no me cupo nada. Chemo- embía Perú, Pedro me dio parte. Opacaturembiári- beténdé, todos tienen da- res y tomares contigo. A- ñííng rembiá angaipabiya- ra , el pecador es preía del demonio. Angaipabi yara oñcmS embiá rete a ñanga upé , hazeíe preía del de- monio el pecador.Añänga opacatü rembiá rVbete an* gaipá poropotá rehé te- qujU 1 s i jgamr^B^^pu^,^^. y£ 4£<ü& TESORO DE LA K quára,todo$ los demonios fe burlan con el deshones- to. Añem8embiarucá,de- xeme vencer.PeñemS cm- biarucá añangaupé , no os dexeis vécer del demonio. Tembizihtí.b. lo que fe a- ma, participio de Ahaíhu. V.Haíhú. Tembtaíhú.b. c.d.Tem- biá,y Haíhü,amar. Chere- mbiáai hu , mi efclauo. h. gu.TembUihu bamo ayeó, foy efclauo.Na tembiaihü ba rfigSai che , no /oy^ef- clauo. Tembiaihü bam8 herecopi'ndc , eres tenido por efclauo. Tembiaihü bó, efclauo cóprado. Mbi- aíhu.efclauo. l.tembiaiñú. Mbíaíhá ramS teco,cauti- uerio. Tembiapóy obras .V . A pó , num.4. Tembhrecóy lo que fe tie- ne. V.Recó. 7*«»&/1foí,plato.Tembi- jru rä'mä aíapó , hago pla- tos. Cherembiirú pipé am8ngaru,comemos en vn plato, Cherembiirú agui guembiú oguenohe,íaco la comida de mi plato para íi. Oñ8 embtirú pípé oro-, carü , comemos en vn pla- to. Che rebebe cherembi Itru pipé ocarubae , el que come conmigo en vn pla- to. Cheñerfí.8 embiirú,el q come en mi plato. Tembípí,é\ primero.Te- mbipíchc , yo foy el pri- mero. Tembirecó y mx\g y cr.ILs par- ticipio de Arecó^yo tengo. Cherembirec6,rni muger. h.gu.Cherembirecó pota- rey Paí om8m?ndi , eafó- me(dize el varón) por fuer ca el Padre. Tembirecó quipiy. 1. ríque , cuñadas, dize el varón. Tembirecó membif, entenado , o ente- nada,dize el varón a los hi- jos de fu muger. V.Recó, num.2. 2V#ztó,comida. V.ú ,co ♦ xner,num.i. Temí] es participio paf- íiuo de prefente , la quai particulajüta alo íixodei verbo,es lo mifmo que II- " ludquodfacio5&c.Chere- mbiapó , lo que yo hago. De A yapó, hazer. Haze Tembi, todas las vezes q en- LENGFA GFJRA* encuentra con vocal. Vt, Tembiú,comida.Chercm- biá,io que yo como.Chere mbiaíhú, loque yoamo. Con las demás letras haze Temí: Cheremrmombeu, loque digo. Algunas excep ciones ay,como, Cherem- bipé, logue caliento yo. Cherembipoí , a quien íuf- tento. Elvíb eníeñaralo demás. CcnRamS , tiene voz de ablatiuo abfoluto; Vt , Cheremye'ndúbamS, oyéndolo yo. Nde rembi cchágamo, viéndolo tu. He miendüramo, oyéndolo él. Chgrembia póramo, hazié dolo yo. Suelefe com po- ner. \Vt,Gheremi embiá meenga güera , a quien yo di de comer. Cheremiiba pe mondo haguera,los que heembiadoalciclo. 'Temiaínga. dechado. V. Hr-eu aa. Temiaryro , nieto de la muger , varón , y hembra. Cheremi aryro , mi nieto, dize la muger, h. gu. Po emyaryro pipe am?e ychu pé,dile muy poquito. Temymboací, fuerza de la \ oíuntad, contra la volun- tad. V.Taci^dolo^num. i . Temimboé^ diícipulo. V. E,deftreza,num.i i. Temymbots.r. voluntad. V.Potá,num.i. Temynguai y pa.ge . V .qua i, num.4. Temymeno , con quien íe pecó.V.Me,num.2. TemYmynóy nieto del va- ron . Cheremymyno, mí nieto.h.gue. Te myty ^a/embrado. V . Ty,num.i6. 7Wo,comecon.Piremo .1. Miremo, comedón del pellejo. : Cheremo, mi co- medón. h;gu. ChemSemS angaipá apocé; eftimulame el pecado.Ghemo émo che quírey , eftimulame el de- íeo que tengode-hazer , o ir,o,&c. Ghemoemoc'c- rori , eftimulame la rila. Ndeaé eiquaabé nderemo, allá te lo ayas, mira. tu lo q te importa , cada vno íe rafque dóde le come. Che ayquaácatú cheremo, yo íe lo que me importa , yo miraré lo que me importa. Guemoé quaa pareyma ahe, i !< Í m- I i I s TESORO DE LA ahe, no fe entiende efte. Temoé, chifmes , menti- ras. Cheremoé, foychif- mofo.h.gu.Cherem8em8e guitecóbo, ando en chif- mes. Na cheremoe beí há- pe ríiguai haé , no lo digo ya por via de chifme. M8e mbaú aypó, elfo es menti- ra,chifme. A teco m8e ■%$ ai, fembrar chifmes . Am8e m8é , hagole que mienta. Chemoem82, el me hizo apdar en chifmes. Nache- rem8e céri ti , ola, no foy amigo de. chifmes. Hyndo paheguemoe ni8í rerúbo ñandú norl,mirad qual.vie ne ya fulano con fus chif- mes. Z^reck^defeOjpropo- fitOjConftancia. Ten ae te- co märängatu rehé. 1. pi- pe ,. eftoy confíame en la yirtud. luntafe efta partí- cula con qualquíer verbo, Ten arec.ó che pope , ren- gólo aíido fuertemente co las manos.Ten aicó chere- mim bota pe, eftoy confía- te en mi querer. Ten chere co'ni mborcrobia haba pi- pi , eftoy confiante en Ja Fe .Ten arecó cíie ñe engf- pi. l.Cheremi mombeuipí rehé , eftar fixo en fu pri- mera íentencia. luntafe eó Hae.eré.heí. Ten haé yyá pobo , conftantemente lo hago.Ten eré haihupa,có- ftantementeloamas. Ten heí henSína , conftantemé- te lo tiene , con eficacia lo tiene. Tenhae yycrur.cbo, pedilocon eficacia. Amo ten,afíxar. Am8 ten chere- có catú henSí'h?., eftoy. fixo en mi buen propofito. Tea ai , muy recio , confiante. Tenaíhíhyibíri,eftämuy recio el palo.Tenaierecó, ten muy recio. Na ten m- gúai areco,no tengo recio. Na ten rügfiai ayeruré he- cé,no lo pedi con eficacia. Ten haé amo guiñemSmbe guabo, tengo propofito de corifeíTarme^ Ten hae amo guiho bo íbápe , defeo mu- cho ir al ciclo. T&i%ngupt¡ cadera. El la- do del anca. Chere nängu- pi\mis.caderas.h.gu. Te- nangupi cá'ng , el hueífo de la cadera. Tendá.bx.d. G:rund io de LENGVA GVÄRANL de.y .eftar. Guitena,con el verbal, haba, lugar en que íe éftá.Cherendába,mi af- fiento.h.gu.Tendaangatú, lugar fombrio . Tendába amo pipe , en algún lugar. Tenda embí, lugar íbbra- do. Hembí endá,fobra lu- gar. Natendarembiri , no ay lugar, Tendá tendágue- bo,de aqui para alli.Guen- daguendaguebo aicó, ando de^aqui paTaalli. Tendá ipiguafu ,. afsiento ancho. Tendaí pí mirí', angofto. Tendá íbaté ,, afsiento al- to. Tenda íbíl,afsiento ba- xo. Tendá cheamba güe- ra , lugar donde eftuue en pie. Tendá chenSnga gee- ra, lugar donde me acofté. Tendá cheguapi hagüera, donde me affentc.Nda che rendábi, no tengo lugar. Ndipóri tendá chébe ,. no ay lugar para mi. Na hem- bí r i tendá chébe, no fobró lugar para mi. Nom oem - Wri aubé tendá chébe , de propoíito me han dexado fin lugar. Na hendabi iba- pe yñängaipábae , el peca- dor no tiene lugar en el cié 379 lo. Emocndab?méangaipá ba neanga pipé , no des af- fiento en tu alma al peca- do. PemSendábimé temi- moangaí petnga pipé , no deis lugar en vueftras ani- mas a malos penfamiétos. Añeenda beru , traer en q íentarfe. Peyeáticá tendá- pe tiyate Perú,apretaos en el banco para que quepa Pedro. Aba endebeym,ho- bre fin afsiento. Gherenda guereyme ayeó , eüoy en otro lugar que folia, puef- to,cargo,&c. Tupa renda- bet?,trono de Dios. Amo- endá,darle afsiento. Chere có marangatü endá : mbu ciiemSmbeu catú ño,el fun damento de mi virtud es íblo el alabarme los hom* bres.^ Nde ere moymbaé hendá hendápe, das el pun-> to a las cofas , guardas juf. ticia. Nambac hendá h en - áápemSÍ'háraruguiuché, no tégo diferecion, ni guar do jufticia. T'endapíguur. c.d.Ten- dá, lugar. Pi',centro.nü.7. Gui, debaxo; debaxo el brajo. Gherenda pr guiri. Bbbbb vel> I 8 É I T5 TESORO, DE LA i 9 vel, Guipe arecó,, tengolo debaxo el bra$o.h.gu.Ten. da pi gtii cftty , fobaquina,, Cherenda píguíri anorté- gola debaxo ei braco. Tendí, faliua.„Cherendi gu ic^flemones.h.gu.Ten dí tendí Rafeas. Cherendí rendí, tengo bafeas. Che- m8 'ndí endí,me caufa baf- eas. Cherendibv, efeupir., Añsníbú equíi-, arrancar flemas.. Añeendi, bScSng, , tragar faliua.Ane'endi bo- c8ng y. yuheita , apetecer con aníia cofa de comer., Jindyb'v.Unnybv.l.Any-- bv,efcupir. Chérendícüe- rarí ycóaí', erlov en ayu- nas. TendipytS.T. Tendí guacu,fleroas. Añeendí bo cüteiVhazefeme la boca a- gua, defeo comer. Hendí ayi,babofo. Cherendí ay?, foy babofo.Mboi oñe'endí bá cherehé , emponcoñó- mc la viuora. Mbo! rendí rapichára angaipába recó, como poncoña de viuora es la del pecado. Mbolren di racícue nanga angaipa rací, laflíma la poncoña del pecado, como la de lá viuora. Mboi guendícúe pipe acérete oyucá ñäbe- bé : eguyñabeabé angaipá a c é angä oyuc á ; afsi como la viuora mata el cuerpo, afsi el pecado mata el al- ma. Guendí, mongíramo acere héac;eruguí¡ ombo ai pa mboi: nanvngára angai pá omombochí.tecó mara- ngatú,la viuoraxor rompe lafangre con fu ponzoña, y afsi el'pecado corrompe la virtudJVÍboí rendí rací- cue acé ñeaohuramonipo- hangy: eguniabe'abáñe'á: angaip£ ohuramo ombo poro yro ramo ñipo hangy abé , en apoderandoíe la . ponzoña del corado no tie- ne remedio, afsi en apode- randofe el pecado endure- ciendo el cora cojv no tiene . remedio.y.Mboi.. r^í, refplandeciente,. V.Hend?;. r^í^,barba, rnétum. Ii.gu.. TenJ&aai h. barba , los pelos. Cherendíbaa , mis barbas, h. gu. Tendíbaá ana , barba efpefa. Tendí-? j&& bucú,barba larga.Ten di- *s^ LEKGVA GVARANT. tfo aibaäjo<^Ui^falif la barba. Tendíbaa byta , bermeja. Tendibaa pyndába , naua- ja. Abati réndibaá , pelo delrnaiz . Tendibaábat?; canas. Hendí bal ymbae, desbarbado. Añeendibaá apy,hazerJelabarba.Che- rendibara apvepc, hazme la barba.Tendíbaá apy ha- rá /barbero. Aporo endi- baá py guitecöbo f , ando barbeando. 'TendotarayCniSLCi Tenon- de gáarajel delantero, y el hermano mayor. «Cheren- dotara , <él que waüélantc - de mi , y mi hermano ma- yor. Tendón afamo, por delante. Tendotáramo ay- có,voy delante, ñande reñ- dotáramSoycó I.X«ñ.y. oyeeco aruca haba pipé ñandébe, delante de nofo- tros válefuChrifto nuef- tro Señor con fu exempl© para que le imitemos^ Tenybangáj codo, piqui- ña. Cherenybangá,mi co- do.h.gu. Tenybangacuru, codera. Acangaó enybän- gá,bonete de picos .ibíeny bängá, codo, punta, eíqui^ na de upia,o de tíerra.ibi" rá enybangabae>palo tuer- to. Añatoiñcmfchereny- bangápipé, diledecodo» Chereny bängá arcqua ro- qua hecc, dile de coda eos. Amoenybangá, hazer algo con codos. ' . TmyfiU.TwfyW. c.d. Tcnipi.y.^jtorcido; rodi- lla,ñudo de caña. Chereny pía', mi rodilla, h.gu. Ta- quarenypi'a , ñudo de^ca* ñas. Añe nypía api 1 , hincar- íe de rodillas. Añe nypíS eyí ,arrodillarfe. a moñe ny pí^í eyi, hazer le arrodillas. OñS nypía' eyMefuX.ñ.y. Curucú pipe, arrodillóte IefuChraftonueftro Señor confoCruz.V.ñe^. TenorkB, delante, antes^ •primero en lugar. Chere- nSndé equa, vé antes , pri- mero ^que yöy delante de mi. Arete^en'ondé , antes del Domingo, o viípera de fiefta. Arete renSndé yho- ny, fueflela vifpera de fief- ta. Ahá peiiehoiidc,voy de- lante de vofotros. Chefoó- renondé eqiia , vé delante antes que yo vaya. Che Bbbbb z yya- ;:J *É tm I ■*M0IF*UK!U»*¿*P&. p «frpues ?Nderehoyte~ pe? pues note vas.?Che te pe nda hayeéne^pues yo no he de ir.Ehecha tepé,mira pues . Arecó te piche?[pues tengolo yo f Ererecote pe nde?pues tienes lo tu? Tepeycbdbí , árbol con q tiñenloscáiaba^os.l. Ta- peychábi.l.Trpeycha. Tepey chagua cü y malua s .' Tepñ%, arremetida, V. Hepenä'. Tefí , paga , venganza; Ahepi,venguele,boluí por el. Ayeepi, vengúeme. Che repi Perú , Pedro me ven- gó,© efeapó^o libró. Che- repi,mi paga, lo que di yo por mLChemSmara haban guera§uí cherepí, libróme de la afrenta que meauian de hazer.I .X.ñ.y.gugui pí pé ñanderepi,Chrifto n.S. nos redimió,refcató,libró con fu fangre, Poroaocehá pe LENGFA GFARANL }f& fg£ I.X.ñ.y.ñanderepi,con gran.venta ja de precio nos refcató Chrifío nueftro S. TepVguacu pipé ñanderi Xfefu X.refcatonos Chrifto con gran precio. FTepicatú ñandeängä i, , vale mucho nueftra alma.Ndahepií,no tiene precio,y no fe ha pa- gado./ Ndahepífa guiyeí,' no vale^nueho. AhepiÉnSíí pufele precio. Ndahepí enoihdábi^no feie ha puef to precio. Ayeepi enSíjaiaa líeme, pufeme precio.He- pi myrí; tiene poco precio*, Amboepígua^u, hagaque ■ tenga gran- precio. Hepi * ndatubichák^pí^éTuguai^ cheopogua, no es pequeño » el precio que díípor voíb— tros. Caguy mboepihá. 1, . Gagiíy repibeéngápe , ta- berna. Mbuyapé mbo epi hápe , donde fe vende pan. Hépi herarämo pac , no es burla el precio que tiene». Hepi hera hera, algo vale. Ndi hepjf , brauo precio * tiene.. ^yaVpuesí o que. c.d. Te.P¿Jing,de plural. Che tepiä araháne > pues he de licuarlo yo? Aba tepiä ohó ne? pues quienes han de ir? Chetepia' ndarahay cene ? empero yo no los licuaré? Añadido al fin de la ora- ción,,© dicción, es admira- ción. V t. Ymarangatti te- pia ahe l oque bueno es fu- lano ! Y marangatú tepia Tupa ! óq bueno es Dios 1 Ypochftteeatu tepia nde! 6 que maluado eres ! 7!<#yc& e.d.Te, que re' cibe aígunos nombres, y Pi, capacidad, o centro de la obra,o cofa.y c$,foltar; diuifion dé qualquiercofa. Cotí repyea, cancel, o di- uifion. Amboe py$? che cot^hagoeácelien mi apo- fento. . Chécot&epycá' me ayeó, eftóyen mi retrete. TüpäcT ocotr repycä' me oyeó Ángel opohúpa ohó- boatacaé , cftando la Ma- dre de Dios en fu retrete, fue el Ángel a viíkarla. Amboepy^a quatiahá, efc criuir por artículos , y di- uifiones.-Quatiarepycay mom8coi,el capitulo fegü- do.Quatiarepyca^ycä'pí pé oyquatia, eferiuir por ca- ía •i i* m I 'Ä i I &&?JBW&*M*&MWJ¿ÚÍ¡ TESORO DE LA capítulos. Cog repica, lin- ¿e de chácara. Pica'mbV, artículos artejos de los pies, f.los dedos. Mboca,', de las minos. Mboca pipe ay papá, contar por las nia- nos.Gherep^á'jdize la in- dia a la diuifion inter par- tes verendarunn , poílerio- res & anteriores. Cherapiá c?í,dize el varón, la diuiíió tefticulorum , y a las cuer- das eorum Ji'cSñobav'Jos interíticios de los dedos, ñaembé repy f a, plato que tiene por medio diuííio- nes,hinc, cándóg, diuidir, quebrar. V. encuerda. Ao quatia epict , cortado de lienco,labores afsi,&cabi repy^f, linderos, confínes de tierras. Tep'mdí, limpiar el tra- fero alniño.Ahepindi. ahe bi boí,idem. Te¿yno,pedo. Cherepy- r& , yo peo. Hepino. gu, ApinS,idem. Yp&Scéte- catu,bufon. ■ r^/í,ceílillo.Cherepi ru,mi ceftillo.h.gu. r^ftí/fiéfo.ChcrcpftS, mi fiefo,h*p.Tepitambo, almorranas. Cherepí'tam- bó, tengo almorranas. Tepitíj'mftmméto de ho- 1 ¿as de palmas , como man- ga, para efprimir mandio- ca, Cherepkí pipé añämí; efprimir con .eñe infíru- mento. Tepoti , excremento , y vniueríal mente todo gene- ro de fuckdad.Cherepoti, mi excremento.h.gu. Te- potih&a.^Tepotitiba, le- trina. Tepotiahü, gana de proueeríe. CherepatiaMi, tengo gana afsi.Tepoti cu rubí , cagarrutas, o excre- mento menudo. Tepotiri- ru, bacín. Apoti,yome proueo. Guípotiábo aha, voy a proueerme. Es irre- gular en las terceras per- íbnas. Apoti, Ercpoti, O- guepoti. Qujírepoti ^cre- mento de minas, f. meta^- ks,hierro,&c. V.Quare- potí. ^ 2%0¿¿¿ f morada. V. Te- có,fer. Tequira, el que anda en bufea de algo.V.Tecó,fer. Tequenó. c. d. Te. pues, que. mira. no. también, ea y*? ^ LENGVA GFARANL 3 $3 yi.-Efapo tequenó, hazlo ya. Tayoquaí yebi emete- quenó,guarte no te lo má ? de otra vez. Tereyapá ye- bi emetequenó, mira no ío hagas mas. Co tequenó, toma ya. Erutequenó,trae lo ya. Eu tequenó, cómelo ya. Equá mbum tequenó- ri , vete ya con la maldi- ción. 7Va,por ventura.V.He ra.num.2. Téray nombre. V.Te. r. num.7. Teraé.cA. Te, error, y Rae , cierto-, erré , opor yerro ciertamente. Chua terac, luán quiero dezir, auiendole llamado por o- tronombre.Chetégráhó- bo raé,fuy por yerro. Nde te ht'nohemSraé , por yer- rolofacaíle.V.Té.8. 2V%ííá.fama. V.Te.r. num.7. Tereqúa , la haz de la co- fa.V.Recojtenerjin fine. Tererég, del íbnido, cru- gir, y ruido de lo que fe quiebra. Oterereg , que- brarfe haziédo ruydo.Ote. rereg.e.teí ; haze mucho ru^ do. Cheräiterereg,crugir los dientes. Ambo tere- reg,hazer ruydo afsi. Ote- rereg cata mbuyap'é, eíia bien cocido, o torlado el pan. Oterereg abati,eí!a bien toítado eí maíz. Che aó piahú oterereg , cruge el venido nueuo. ñee tere- regoguerecóchébe, tuno palabras broncas cómigo. Teríropi %} flauta de caña. ? Tefó* l.Tore, cofa tuerta, loirá tcro,palo tucrto.ñe's ter8,voz ronca,defentona- da. Cheñee tero terS , foy defentonado. Terobí, llegada. V. Bi, acercarfe.num.i. Tttl.m. pueblo, ciudad. Cheretamá, mi pueblo, h. gu. Tctämbetc ibagapi reyma, ciudad eterna eí la del cieloXheretambí gua- ra, los de mi pueblo. Che *'etam?guaré, idem^Aíiee tumoña, hago mi pueblo. Cheretameymeaycó an- do peregrino. Na ñande re jfi tapiar ama rugSay co ibí ,no tenemos ciudad per maneciente. Tetzmbipé. r. parienta, Cecee E LA '?■ €orreípohde a muger parié ta. Cheretíimbipé,dize el varón a las mugeres de fu pueblo, y incluyendo algo de parentefco,y lo dizen a fus ni i fmas hermanas. Lo miímo es,Che cuña. Tetar&.'m.c.d.Tttá., mu- chos. y Rama. f. que me ha de aumentar , dizen todos a fus parientes lexanos , y a los que fon de fu nación. Cheretara Peiú,Pedro es mi deudo. Hetaraché, yo íby fu deudo. Na cheretarä rugüäí ahe, él no es mi deu do. Cheretarambetá,mis muchos deudos , o Paifa- nos. i , :Te*e,recio fuerte. Aico t ete,eíloy fuerte. Ayoquá tratar recio. Añemote- te,eftoy recio. 2 Teté , cuerpo , golpe , o fuerca de cofas , lo princi* pal de la cofa , lo recio de la tempeftadj&c.C'hereté, mi cuerpo.h.gu. Tete bo- yá,mediano cuerpo. Teté guacú,cuerpogrueiTo. Te- te ibí,cuerpo derecho. He tcbae 5 cofa corporea.Hete eyinbae,incorporea_. Che- retepe, en mi cuerpo, y era mi prefencia. Cheretepé arecó mbae aci , tengo en- fermedad en mi cuerpo. Cheretépehcí , díxolo en mi prefencia. Hete íbeteí, cenceño delgado. Añembo eté ibetei , hazerfe muy delgado. Hetepucu poí, ídem, iba reté, golpe, o fuerca de fruta, iba reté ruramS , auiendo golpe de fruta. Hete hepugúera na- mSmbeu í .1. Teté am8m- beu hepugúera fíny, no di- xe las circunftancias. Che- recó aci yyípi íepé chem- boaofcatí^bitétene heté- ruramo' íi al principio me laftima tanto el dolor, que fera quando venga la fuer- za ! Guetérú räm8 chemS 1 aybí'ne, viniendo la fuerca me aniquilara. Ara cañy magua raangabi hací ete- ' ñe: bitétene,heté rúramo! íi las feñales del juyzio ef- pantan, que fera quando e« lío íücedal El reciproco,y el Gerundo. bo. hazen en- teramente todos juntos, juntamente. Guetébo, en- téramete. Cherecobé gue- tc- ^ w*m tébo, toda mi vida entera- mente .Guetcbo eraha,lle- ualo todo entero. Guetébo amo'mbeú, enteramente lo dixe. Guetéboyhápe, en- teramente fin faltar nada. Ambo guetébo , hazerlo enteramente* Arete gue- tébo aporabíqui , el día de fiefta entero trabajé. Gue- tébo guara, cofa entera , q confta de fu integridad. ■Teteaú , hi . de ñ de r antis. Haé teteau ahaihu , ó íi le amara. Heí tétéaü omäno mburú,óíi fe murieífe con la maldición. Tfíyw/ii, pierna. Che re- tymá,mi pierna.h.gu. Te- tymaVan^efpinilla.Tety- ma carapé, piernas cortas* Tetymairú .l.Tymairú, medias¿botas,cal£as. Te- tymambi , botas , borce- guies . Tety ma oó .1. Tety- mapotiá,pantorrilla. Añe tymä canga , laftimarfe en la pierna , o efpinilla. Añs etyma moäta, eítender,ef- tirar las piernas. Ahetyma íríi equií , quitarle las me- dias , o botas. Ahetyma .ariiy , eílirar , y traer la-s LENGFA GVARAHh 3 84 piernas,refregar.Ayeoche retimairu, tomar puntos, y remendar las medias. Te tYmai^á,el largor de mis piernas .Cheretymaic á ya catu eyapó che tima' iru, hazme las medias a la me- dida de mis piernas. Teti- ma ibera mbiá oquapa, paíTa mucha gente. 7\?íyn>,qualquiera cofa, comunicar , aun, nafta , en ninguna manera. Mbae te- tyro erú , trae qualquiera cofa. Aba tetyro rehéyñan gaipá , con quantos ay pe- ca. Tetyro ete, idem.Mbae tetyro ete eru , trae de to- do. Mbae tyro,qualquiera cofa. Tetyro eyme,en nin- gún lugar. Che tetyro che ho eyrarnS , nde terehó ímé , pues que aun yo no voy,no vayas tu^Che tety- ro ndaíapoícheamo, aun yo mifmo no lo huuiera he- cho.ChemS tetyro^e ha- ze común a todos. Tupa* orno tetyro o gracia aba u- pé,a todos comunica Dios fu gracia. Quarací oycó te tyroiipc , el Sol es común para todos. Cunumi tiro Cecee 2 ete Jgy^rj^rj^y.aggi^i^ jp* '-jyfc B^?^8JBigaa^:%3S%afiS: 'ü) ■^v>^ fe fe TESORO^ DE LA eté ofieniottibeu > haftá aun los niños fe confieíTan. Cu- ña tyroetc oporo y bo quaa, hada las mageres fij ben flechar. Aó hecó tety- r8 che be , íirueme rai ropa de todo.ñande angä noma- n8í tyroeté , en ninguna manera muere nueftra ala ma. Ndahaicétyroetene* en ninguna manera iré. A ni tyrSete , no , en ninguna manera. TyrS , es lo mif- mo, Chereco tetyró tyró, ando inquieto,no tengo aí- íiéto,foy inconftante. Che recó tetyro ychupé, íiruo- le de todo. TetobapejQTiKxWlö. Che- retobapé , mi carrillo, h. gu. Tetobapeá , lobanillo del roílro, Tetobape aú, íucios los carrillos. Chere •tobape au guiy áhe guabo, tégo las mejillas furias de llorar. Tetobape guacu, carrillos grandes. Aheto ba petég , dar le bofetadas. Aye etoba peté peteg,dar- ie a íi miñno bofetones, j Tetobapí. c.á.lohí) rof- tro. y Api^ al fin; mollera. Cheretobapí, mi mollera. h.gu. Tetobapiña,copete¿' Tetobapi peapira, cabello partido. l.Tobapi embi.L¿ áb embí. Añe'mbo etobapi ña,hazeríe el copete.Che- retobapi íepepí guínana, efparcirfe los cabellos del que corre. Añembo etoba- pi íepepí, leuanxarfe.elcaf bello aísi. . TV ante, - XV i ( Tí i picadura lenta,toma* fe del toque de la cofa que, pica. Chernbope tí curú r la farnamepica. Piraomb^ títí pindapotába , pica el pece en la carnada, iba pe* ti, fruta picada de guíanos > carcomida . Abati petíf maiz picado de gorgojo. Y ñäpirychMchemo peti pe- tibios aradores me pican, y caufan pruritos. V.Petí, num.i. 2 Ti y defden negatiuo, noi Ere campa ? has comido? refponde^Ti y en ninguna manera. V.Et i. 3 ry, nariz. Chety,.mis narizes.y.o. Tyacj, nariz cortada. Atury,corta. Ty V LENGFA' GFARANT. 3. p£,nariz tuerta. Ty apira- gua,roma. Ty candil, con cauallete,aquiíina. Ty ym- bae,deíríarigado.Tyngua, ventanas de las narizes. Tyngira,ternilía denariz. T.yhopirapé , nariz como de puerco. Ty í, la longi- tud de la nariz. Tyibí,na- ríz derecha aguileña. Ty íépocájtorcida.l.Ty bang¿. Ty mb éjchata. l.Ty hopí- tapé. Tymbú, agujero de lá nariz. Ty pe, nariz con cauallete.Ty pi guacú,an- cha.Aytynga,dar porraco en la nariz»- Tynd?, nariz derecha* dize modeflia. Che tyndí 1 , cita y con modeília. Che ty ndi y chupé • guiñeengey mo , no le hable palabra* Añemo tyndi, basé el ro£ tro, o nariz, efíuue con mo- deftía. Amo tyndí ymboa-* raquaápa,auergoncele. Tymbipiá.:!. Typipia/ raftro en el olfato. Che rey mbá y tymmpíá , mi perro raítrea Lien. Y lo dizen a Jos hechizeros chupado- res , que faben donde han dediupar .Che tyndi tyndi guiquebo,cabeeear de fue* ño. í ga ty , proa de canoa . Ytymbucu ai,narigudo. Y tynditey ígara, canoa baxä de prca.- 4, Ty--, blanco , blancura. Ghety, foy blanco. TyáV ta,poco blanco. Tymbíru 1. Tyngatú , muy blanco. Tynguera. l.Moro tyngue ra>blancura. Morotyapa- tubi,muy blanco. Moroty,- muy blanco. Amo apatí'.L Amoty. 1. Amo mSro tiy blanquear. AñemSquitf.l. * Añemo moro quití^emblá- quecerfe.Moro t ymbá,to- do blanco, .0 pintado de obero* 5 7!y, verguenca. Chety* tengo verguenea,efíoy de- mudado. Aty*nde heguiy tengo vergueta de ti.Gui- tvámo , teniendo verguen- ca.Tyhara.Tyhaba.Atf nderehe y por tu caufa ten- go verguenca. Chety che- rerecóyOcupame la vergué ca* -Otyh ápe ndoñemom- beu catuí, de ve-rsuenca no fe confefsó bien. Ghétyha4 pe che cheyapu , mentí de vergüenza. Chemoty,me auer. -*<¡f\'»v~ TESORO DE LA i auergoncó. Amoty,yole suerguenco. Amotí;tengo vergüenza del mal deotro, tengo vergueta deíus.co- íás.A ñcmotví guitecóbo, auerguenccme. Tyhápe, vergon^ofamente.Ába ñe- ñotí;vergoncofo. Chereno ty , auerguen carne fu mal proceder. Oro nioty,yo te auerguencoriñendo. Oro moty ucáne , yo os haré a- uergoncar.,Oro m8ty qual ne,yo os mandaré auergó- car. Orogue n8ty , tengo vergüenza de tu mal pro- ccder.Henot?ram8,amoan gapih'i , coníbléle e'ítando auergon.cado del mal del otro. Guenotirämo ohó, fueíTe auergócado del mal de otro.Ytyramoamondó, eftando auergoncado de fu mal, loembié. OtyfamS ohó , eftando auergoncado de fu mal,fefue.Añemoty, auergoncarfe a íi mifmo. Aba ñ-motybae,hombre q fe auergu¿nca. Tyéyrnä, defverguenca. Tyeymbá- ba,üem. Tyeymbae,def- uergon£ado.*Ty habeyme, defvergongadamente.Nde retímy pa > no tienes ver- güenza ? Nde ty ey ñandú, eres defvergonc, ado. Nde ty efme eicóbo,andas muy defvergon^ado. Chetyca- ñy .1. Äm8 cañy che tí", he perdido la verguenca. Ai- quie bíbí íbípe chemoty aguí , quifeme meter deba- xo de la tierra de pura ver guenca. 6 Ty, atadura. Añapytf; atar por elfin.Tyam8.vel, Tvmo.hára.hába.Añäpy- tfcué. 1. Añapyty cäíí.l. Añäpytí'apí piir,* atar flo- xo.l.ruí.Ayecuá quáty,ce- ñirfe. Añapyty aturfj'atar cono. Añapytyngaí , atar mal. Añapytyngata, atar recio. Añäpytyngatu, atar bien. Anea pyty,ataríe a íi mifmo. Añea cäty>atarfe la cabera. Aba ecoítéapyty, atado, maniaco. Ahacaty, atarle a él la cabera. A y-, quáapyty , atar los dedos. Aypoty,las manos. Aypi- ty,los pies, ñ8ty>atar dos eñremos . Añoty chequi há ba,atar los eíiremos de la hamaca. Añopatí;atar to- dos los eñremos. f. laha- ma- m -i ^m^M^o^j^r^^^^^M [LENGFJ GFARANL ~jU maca. Ahupaty, atarle la hamaca a él (algunos dizen Hopaty) Cherupa ty epé, átame la hamaca, ibirá ro- pitaqua rehe añotí; atar en \n palo por los eítremos, , paralleuarenombros. A~ ñapítrcheñeépípé, con- uencile conrazones. 7? Ty, punta. ígatyngue, proa de canoa. Ytyyngite, punta muy aguda. Aytyfc boña. 1. Amotí'obí , hazer muy aguda la punta. Aytí- mopc,quebrar la punta. T^humojvapor. V.Ta- * tá.num. i. $ Tí , agua , cumoycaldo. Ti cabäquä, agua corrien- te?, rio. Ti guac ^creciente derio. Tiguacútí', viene algo crecido el rio. Ti yu quir'i, viene turbio el rio. f. viene crecido. Ti hobap? có, mermar el rio. Tihó, bäxa el ria¿Nda ti hoba pí joí,- no merma. . Tiné<¿v, ondearfe la ola muerta. Oäi§v nlYvti, ondeanfe lasólas. Tipái,eñabaxo el rio. Típacatuíjeftä muy báxo. Tipa miní', efíä vn poco baxo.Tipi , hondura, y efía hondo. T!fpi api rey , hondura fin íuelo.Tipi be- xij centro claro de agua, o liquor afsi claro. Tipíbi, currapas.Tipibuycré, re- molino de agua. T^pie^a- cang, hondura clara. Tipi eté; rio muy hondo. Tipi* gua^u hába,hondura.Tipi yeechag,po$o hondo. Jípí quiré mí'tif afsiento,o po- co licor en el vaío. Tipití; cofa turbia. Tipíuv,rio al- borotado , íucio, o licores con afsiento,o afsiento de- llos . Aytipíuu mbóg,qui- tar heces. Aytipí uu mbo- gu á, colar . Ay ti quá,ahadir agua. Aytiqüa tataendi ña ndípípé,ceuar la lampara. Aytiquácänguí', aguar el vino.. Caguí'ytiquá pira, vino aguado. Ambo ipití^ enturbiar el agua. Aytia piijdefgotar, Tacar el agua de canoa, o nauio. Ndeí igui páramo rahge, aun no eftä baxo el rio. ^oó ricue- ra, caldo de carne, coorí- cueecäcäng, caldoquees agua liquida.Eñohe' tícúe- ra,faca el caldo. Tiíjtiene caldo,ocumo. Aytiqua, aña- .. :j¡v^js^j¡^0^^ jy^#>^5^>^V>;^.W>- ^^V r LMbac-tíf-hera, mucho caldo^cumo. 9 Ti ) orina.Cheti',miorá- im v.o. Tía ha , gana de orinar. Chetiahii, tengo gana. Tií t'iíjangurria.Che X íi t&tengo. angurria T?p? tihgäí.l.T?pf"ra , jencendida orina.Tlfpó,roItarfe la ori- na. Che tipotipóyfueltafe- me la orina.Che tie,idem. Ti rfrú,orinal,o bacinilla, ybcxiga.T?d!mbába.veI, Xa ru haba, Ja via de la orina. * o íTi,recio s fúer*e,apíetar^ Gheyurutjf, íby recio de boca,callado.Añembo yu- ru ti*, bagóme callado. A ye yuro mbotí guitcM , eftoy fin hablar. Chepotí ,ío.y mezquino. A y cot£,nom£ meneo. Na oycotí bae rü- guaí che, no me hago reha- ció. Ndoycotí ocuébae,no efía recio lo que fe menea. Ambotí, cerrar, atrancar, Namboti'bi, no Je cerré, o apreté. Nimbot?pábi 5 no eíla atrancado,© apretado. Nimboti.catu habí , no ef- ta bien atrancado , o apre- tado. Mbotí piba, cerra- dura,apretadura. Ambotí aó,abotonar,abrocbar ro- pa. Ambotípá mboíjdefa- ¿rancar. Ambctíog,idem, ydefabrochar.Aaemboti- rá , defabrochar. Ayat?, apretar, Abcbápití,apre- lar /. ^ W&jffi&Wm LENGFA GKAHäNt tar la boca del cefto,o olla, para que quepa mas, o ata- do.Ayatící,apretar. Che a cang tí, tengo apretada la cabera. Aguapítí, rella- narfe íentandofe , íin que- rerfe menear. \ i 7*í, ola. Ahaycótí, ola ya me voy. Aypohae tí, lo mifmo digo ola. Ndebe hac tí,o!a a ti digo.Peem^ hae tí,ola a vofotros digo. V.PÍ.num.6. 12 £í,admiracion. Dizela el que oye algo de que íe admira ^ y de quando en qnando repite, Tí,que afsi es. Tí emonarae? que afsi es l Tí emSno ndere recó rae ! que afsi fe trataron \ 1 3 7%baíura. V.ítí. mua. 14 ^arrojar. V .Ytí.n,i . 1 5 Tí,repetido,defden. Tí tíahe oyabo ? que e s eflb q eíTe dize? l6. Tyvw. enterrar, íém- brar,apretar tapando. Añe tymí; me eícondo, Che ty , meentieriran.y.o. Añoty, yo le entierro , y ílembro. Aháytyma,voy a fembrar, hára.mbára. Quie ni tym- bábi,aqui no fe ha enterra- do. Quie ytymbaguera, a- qui lo enterraron. Añoty che rapichára recó , encu- brir faltas agenas. Añoty pocapocang, íembrar ra- lo. Paye mbae tymbára, hechizero,enterrador. A- ñoty mbeyu mbeyé , fem- brar efpefo. Añoty píi, lo miítno. Ahobapyty, tapar la boca apretando. Ahoba py tymba bog , deftapan Iefu Chriñoñ.y. mbae ty- mbára reco rehe oñcmpn- dájComparofeChriíto nuef tro S. con el fembrador. 1 7 Tí, b. eftar , lugar de las cofas , no perleuerar , aca- bar, coftumbre. Che tí b, eftoyyo. Nachetíbi,no cíloy. Ndi tíbi , no eftá. Abatí tí,maizalcs . Caá tí, donde ay la yerua que bc- uen. Caruhatí, donde íe come. Ghehohatí, donde fuelo ir. Ytíbam8,eftando, relatiuo. Otíb&m8,recipro co. Che tí beyram8,no ef- undo yo. Acé tí beyramo, no efíando la.perfona.Nda hatibi ebapó , no ay vio de ir alia, Ndache hotíbi eba- pó, no tengo coftumbre de " Ddddd Í£ zm^sg,m-^¡í^»j^¿¿w^ 2 -^sr? ?5" TESORO: DE LA Í ir alia. Oyoupc tibämo aguryeteí, es bueno quan- doTe ayudan adinvicem. Oyoupé ti .bey-ramo , no ayudandofe. Oíiembö ti mbía cherehé , viene a mi la gente. 1. Noñembo tibi chébe.J.Cherehe,no viene a mi. , Nañembo tibei cha- pólo me detuue mas aflä. Peteí'yací . añembotí , vn mes me detuue.Añembo ti Paí'upc", acudo al Padre. Cheru nombotí bi chébe che yerure haguéra, no me concedió mi padre lo que le pedi. Tupa gracia amon- digue,he perdido la gracia. Amondiguefí racó chere- có marasgatú,noperíeQe- ra en mi la virtud. A mondí gue chembae, he confumi- do mi hazienda.Yti guere- tey chembae , haíe-coníü- mido mi hazie nda . \ Ambo ti ucá ychupé yyerure ha- güerashizele dar loque pi- dió. V. Ti gue. 1 S Tí. r. compañero. Che t?,foy muchos . atengo co- pañeros. Na; chéfsbi|no;té- go cópañerosi Che ti ah^', efíe es mi compañero. Che tirama cobae,eíte ha de fcr mi compañero. Chetirey, eííoy folo. f. fin padre, y fin madre, o fin vno, o otro, y fin compañero. Che tirey ayu¿ yo folo vengo fin com pañero.Yetitrrey,la pata- ta que quedo Íoíadebaxo de tierra. Tireymí'aycó ? \ eftcy folito. Oreti reym hápe, nde rehé año ore an- gapih^tu. folo eres nuefiro . confueío ea nueítra huer- fandad, o foledad. Nde tí- rey yepé terehó , yete aun- que no tengas compañero.-. A y tir v Peru¡ acompaño a Pedro. , Tcmbiu ti.l.Tira- mu,pan,&c. Ndiporiytí- rf jjfó ay pan», Aytír v, acó- pañar la comida j comien- dopancón la vianda. Am- botirvyidem.coó urey aú, de fola carne me fuíknto. - Piratírey rehe acaru , fuf- tentome de íblo peícado* Tupa ráráñayt&unembo- raihü pipé , hemos de co- mulgar con amor.Ndi tiri, . no ay pan^ &c.con que co- mer la vianda. 19 ?í. r. cofa leuantada. , Ati 9 c.d.A.2.y Tomento. "Atí- ^ 'LENGFA OVARAN 1... ¿U Ätirá,pelo leuantado. Tf¿A.Tva% admiración Tyaahe pá! ha que ferä dél! Tiaaheguacíramo pá-i há que íerä. del enfermo i Tiä che guimänonio ñera ! há que he de morir ! T i a nu cuy "o&emboca raítá rae', miren aquel como efía ju- gando ! Tiä eycotíboraé* que recio eftas ; que no te meneas. Tia ecarú eymS rae "? que hazes que no co- mes í Tía'guihó eymSraé, yo no voy. Tiacheamyri' añorájpóbre de mi, que yo folohedefer,&c. Tia che amyri año yquaí pira rae- rá ! que yo folo he de fer el mandado! Tiahe añoou rey ramSpa ? a que el folo no ha venido ? Twbó.r,fa\t2L , carefíía, pobreza. Che tiabó,eñoy falto, pobre. Ambotíabó, hazer que tenga, necefsi- dad. Chetíabó tembiurc- hc,tengo necefsidacf de co- mida. Aiiembo tíabó,em- pobrecerfe. Tíabó parara nára.LNdíabó porarábíae, ídem. Atiabó tembiúrehé, no tengo comida, hafeme acabado. Otíabo cata ao rehe,eña definido. Ghem- botiabó mbae rací, hame acabado mi. gente la enfer- medad. Chetíabó ata , ef- "toy algo falto decomida, &c. Añembotiabó checó- ga,ya fe ha acabado mi cha cara,no ay nada.Ndatíabó ri,no tengo necefsidad. Ao rehé, de ropa. Tembiu arí, de comida. Nda tiabohábi .l.Ndatrabótíbi,noay ne- cefsidad de nada.ChemSn- diabó, me ha empobreci- do. AmSndíabó, yo le em- pobrezco. 7*í¿í.c.d.TÍ,agua. y Ai. i o. torondrones, fudor de perfona , y cofas. Cherui, mi fudor.h.gu.Ghemboi'aí epé. l.Chembopirí ai epé, me das calor.Tíaí círí,cor reeltudor. Tíaíhípa, lim- piar el fudor. Ayohícherí- aí,limpiöme el fudor. Tía! ho,paflafe el fudor.C herí- ai tuguYjfudofangre. Hial tuguí l.X.ñ.y.fudó fangre Chriílo N.S. Ambcuíjha- zer fudar.ChembciaíQua rací racubó, el calor del Sol me haze indar .Añem- Ddddd z m W5F? TESORO DE LA Z*. r< bo piriai gue.1. Añembo pi riaí £ai,orcarfe. rya!.c.d.TLyAi,gara. uato,efcarpia. F/'aV&admiracion. Vid. Tiä'. Tiapáy inter jecion del q fe enoja. Tiapácherereco aíboraerá* rr^i.c.d.Ti,fio.yApr, principio-jprincipio de rio. Tí api piruí , eftä muy feco el principio del rio. V.Ti. jium.8. Tíaps. c. d. Ti, cumo. y Api,miel de auejas.Nda ti apiri,no tiene miel. Tiapi Tita quí, afsiento de la miel qualquiera , y el acu- car cande ., *o ajucar de las anejas. r5uípihC.d.yti',arrojar.y 'Ajente.Fii>resbalar;íigni- fka,arrojar. Ay tiapu,yo lo arrojo, perfoña,y cofas, ta.tára. Che tiapií,mc ar- rojó. . Ay tiapuíbirá, cor- tar madera,derribarla.Ay tYapiií gára,defgotar la ca- noa. Aytíapiíití, arrojar la bafura. Yti api Ir amS ay- có ( , eftoy arrojado. Aytia pii yeaceí, arrojar con en* fado. I.X. ñ. y. oñemSyro yrSngatu hápe oyuapií an- gaipa, biyara añarhSmc. IefuChrifto nueftro Señor arrojara cora grande enojo alos malos aL infierno. Tíapug. c.d.Ti,agua. A, ente. y.Pug, ruido, torbe- llino de agua. Ama ría pú, ruido de líuuia , y trueno» Amboiapíi, hazer ruido aporreando a alguien. Añe mbopotiapug, herirfe en los pechos. V.iapu, ryarS,fazon,Yátyar^ fruta íazonada. íbá otyaro íma , ya la fruta efta íazo- nada. NotyarSl , no eftä. Cunumí'oty aro, ya el niño efta grandecíto. Ndachc tyaroi ränge , aun no eftoy fazonado,recio,dize el ni- ño. Ambo tyaro íu pira, ya efta fazonada la comida. Teco marangatu pipéoty arobaeTupa oguerahá,los que eftan fazonados en la virtud ios lleuaDios.Añ^ raätyäro* teco mädngatát rehe , hagome perfe&o ea Ja virtud. Teco maranga- tíi rehe tyäro haba, perfec* cion en la virtud. No t yáV roí m LENGUA GFARANI. r8i guací aguí , eftá conua- leciente. AñemS tyäro coi- te cheraci haguera guian- do conualeciendo. Otíaro biña guací aguí,haehoáye \&y eftaua conualeciente , y recayó. 2t*¿¿/?¿,eafcara,penca de frutas grandes , pacobas, &c.Pacoba:ríbapé,las ho- jas delaftil,y ílor.Guembe ribapé , cafcara de Guem- bé. Pacobá rebi ribapé, cafcaras de la flor del plá- tano, ibapi tangí ribapé, cafcaras de las palmas. Ta qua ribapé, cafe aras de las cañas grandes. Abatí riba- pé , hojas de maíz con la eípiga. Quati í ríbapc, ho- ja de papel. Quatiá ty riba pé, hoja de papel blanco. Quatia ríbapé pete?, vna hoja de papel blanco* 'ííaruré * bafitra junta, follaje que fe^junta en los remolinos , y debaxo de los arboles. T'ibat ¡rúo mucho, agua- nofo. Tíbai mingau , efta rala la maííamorra. Ambo tibaíjhagolarala. rMfctido..V.TÍtf,qúe es lo mífmó ,num.3. 7i£í. r. fepulcro del que eftä ya enterrado. Che rí- bi ;el hoyo, o fepulcro en q eftoy enterrado.y.o.l.Hi- by.oTM.l.Guíbi'jtiene dos relatiuos , y dos recí- procos . Gujfbi raguí ye? mync, faldran los muertos deííis fepulcros. Tíbí.r. hermano menorJ Cheríbi | mi hermano me- nor. Tibi,eius. Tibiqui 1 , hermano menor. Guíbi', reciproco* Gheri bi rati*, dize el hermano mayor a la muger de fu hermano menor. Tibírati, cuñada, dize el hermano mayor a la muger de íu hermano menor. 7t^i.¿.cejas.ChetibÍ'- tá, mis cejas, y.o. Tíbita boca, tenacillas para qui- tar las cejas. Ayetibita- bog,quitarfe las ce jas. Ti- bita yepotábae,cejí junto. LTibitayeccábac Títf f*tá.c.d.TÍ,eftar.y; Bité, todavía. y.Bu, falir; exalar. Dizefeatodoloq da olor bueno, o malo, co- mo poma de olor , o coía de 1 A i TESORO DE LA rae dóde procede mal olor, y de la pókoralibotí ytsbi tebu , conferua la flor el olor. Chepo y ti bi tebu mbae reäquä ndari, huelé- me las manos al buen olor que toqué.Ytibi tebu nde- recó angaipába , todavía perfeuera el mal olor de tu mala vida, Nditíb^tebui hecó angaipába > ya no da mal olor con íii mala vida* Ttbá, reboluciondelef- tomagojlomifmo q Mbo- hú. Chembotíbutibúche- rembiú , rebueluemc el ef- tomago la comida. Ytibu tembíú chcbe,eíme pefada la comida. Ytíbutibú che- recó aycucra chébe, dame enroflro miníala vida paf fada. Ytibu chebe hecháca, enfádame quando lo veo. Ytibu tibú heaquangatú, huele fíempre bien. e Jtíbumé.cA.Tí y rtcio. y Pu,rebentar. y. ñee, pala- bra;chiflo,fí!uo, Chetibu- ñee,yo chiflo, y.o. Atibu ñeeVidem. Tícú. ciLTi, cumo, li- quor.y Cu, trago j cofa li- quidábala. La T,es relati- uo, y abfoluto. Ticú,elS ralo,y eius rarefa&io. Guí cú rimo oñehe*éftando ralo fe derramó. Amboicú,der retir,hazer ralo. Añembo icupátegáYp^pcTupWche ymoyrS haguera.l.Hague- -pe , derretirfe todo en la» grimas por auer ofendido a Dios .Ambopiaícu } ablá- darle el cora con. Chepa icü haihúpa,amole tierna- mente. íChembo pía ich, hame enternecido ei cora» con. r^.c.d.TÍ',eftar.yC?- num. 2. hilera, ringlera, fu gu. Aba rici, hilera de hó- bresXhe rici, la hilera do- de yo efloy.Guarrfificijhi- lera, manga deíbldados. Märandequa rici , idem. ñeecjuatia rici", renglón de eferiturá y carta. Híci bu- cú,tólera larga. Hicicatu Oguapibo , cñkn fentados ,eu ringlera. Jlicícatupiri ohóbo, van en ringlera có- certados. Ahicirv, poner en ringlera.m8.hara.haba. ngSra. ñgSba. Aí&mSicy- rv, póngame en hilera. Ña cherici roí , no eñoy en hi- le- LENGVA GFARAML Fera. Pendicyrv, poneos en ringlera. Ambo guapr icyrv,hazerle fentar en hi- lera. 1. Amboicyr'v yrnbo- gua pica,idem. Ahici m8n- dog , cortar el hilo de la procefsion,o hiléraJ. Ahi- cimo^ahdögjidem.. fiché. c.d. Te, pues, y de : Che. A ha tiché,yO me voy cierto* Ayu tiché, cierto q vengo, he.venido.Gor 8mo tiché ara háne, yo realmé* telölleuarédefpues. Ayu tiche coromo hera háho- né, yo cierto bolueré des- pués a lléuarlo. . fíe y barriga ^cámaras o. Che ríe, mi barriga,y ten- go cámaras. fr.gui. Che rié pó\he comido.Nda chené i por i,eítoy en ayunas , Am- bo íepó , doylé de comer. Nachembo íepóricheríé,, no tengo nada en el cuerpo por las cámaras. Nachem- bo iapo potári che guee, todo lo bomito , no reten- go nada.GhemboiéjppHan- giÄ, la purga me haze pur- gar. Ghenc ocururu,voy- róe de cámaras . Tí e yebí &dicatuí,peor es la recaída ¡ que la caída. Tiepoí', tri- pas.Cheríepoí;mis tripas. Chené pururu , tengo re- tortijones del eftomagov- CKemboie purúrúpbahaí, la fruta agria medaretor- ti jones. 7í¿,{iíguero.Tié yiibae, canario. 712, falir jumo; ; V.T?.. num.8. fiero, b. colera , humor. Amboyebí tieró ygue.-na, eché mucha colera bomi- lando. iba y u opo rombo íe- ró catu acébe , cria mucha - colera la fruta amarilla. Tieté.c.á.Ti.y Ete,lo^ mifmoque Güaeté,há'ao- ra fí, finalmente» A bahe rí- ete coite, finalméte he lie-» gado. Hátietrpeguiíxui- nom8nérá! ha que he de morir! Ticte yyapobo coi- te-, aoraíiíoharé. Tieté- añ'áretam'é y tymyraé ^ a ; que lo fepult ar on en él in- fierno. Tieté che Tupa raí húboreá , ó íi yo amafie a Dios. Tig^ aludo de lo qué íe quiebra con la mano, o dié; tés,&c f TigqVycomoíe^ quie- ■Á ¡É a % ^&J*^J&^t*F3ggZJgt*^^ TESORO *DÉ LA quiebralAmbotigmbotig, quebrar entre dospiedras. Ambotig mandubí ^que- brar mandubí $,&&. 2^,chiftar.Tigq ndaeí guytcna, nochiíté,nohize ruido.^ Mará niché tigq cheény guitcnä. vel, Tigq ndaguiyábo rúguai guy te- na, no he chiflado. Tigq cm'e eíhä que ahe, mira que no chifles ola. 7*y£«äa,gorgojo. Oñ?- mo tyguäa abatí,comefc el maiz de gorgojo. Tyguäa ombo peti abatí , come el gorgojo el maíz. Tígu ex.d.Tí. 1 7. y Gue, pretérito; acabar. Ytigue cherembiapó , concluí mi obra. Güetucue omSndi- gue, eran muchos, y fe han confumido. Amondiguerí racó chembae , he conclui- do,acabado mis colas.. A • ñembotigue guitubo nde raihupipe , vengo defaco- modadq, o íinmis cofas, o he dexado mis parientes, o comodidades , por venir a verte. Amóndigue chereco angaipá,he dexado mi ma- la vida. OÁembo.tigue.chc boya chehegui , todos mí$ vaflallos fe ha acabado. Y. Tí. 1 7. Tii. Í0i% cofa chica , lo mifmoqueMirS Til aya- pójhtzepoco. Tyyamce ychupé,dile poco.Cunumi tyí , niño pequeño. Hebi tyí,afsiento pequeño. Tti 9 en ninguna manera? Has comido? reípóde, Tii, en ninguna manera. Tw,angurria.V.Ti.n.9«» Til, temblar. Chembot* tii,me haze temblar. Am- botitn , yo le hago téblat. rnW,fobrino. V.Rii.r. Ty#í,efpuma.Cheyuru í yul, mi eípuma de la boca. Ay tiyuy pg^fpuma^qui- tar la efpuma. Nda tiyuy, ogc¿bi,no fe ha efpumado. Tiyuí ogcába , efpumade- ra. Ayuruiyui og,quitarlc la efpuma de la boca. rVa,piernas. V.Te& ma\ r/wW,humareda,poluo, baho. Amotymbó, fahu- mar.ca.cara.cába. Apora- motymbpjidem. Poromo- tymbócába , fahumador,, incenfario. ttutfmbQjlas nu* LENGUA GUARANÍ. nubes qué hazen los arre- cifes, o faltos en elayre. Yutú tymbó , báho de la boca, ibi tymbó,vaporde la tierra. . TymM. 1. Quimba, c. d . Ty>nariz.y Pú,rebentar,o horadar;gorgojo. Oñemo tymbu abatí, agorgojafe el maíz. Oñ!'mbo tymbú gue mbc, el guembe eíla comi- do de guíanos,o de ya muy maduro. 2*y«jyOTÄi,fementera.V. Ty,íernbrar.num. 16. T*y^ái,modeñia. V.Ty, nariz.num.3. T^ n & enfado.Che tyngí" ychupc,íbyle enfidofo,pe- fado. Ytyngí'chébe, efme peíado. Añ?motyngí'ychú pcjhagomcle enfadólo. Q- ñemo tyngí' cbébe , efme .enfadoío. Oñemo tyngy nde rechacába, cauía enfa- do tu yifta,arque continua ir a vna parte. Oñem8 tyn- gy ima neñeengä , ya fe ha- zé enfado fas tus palabras. Nde aruaí ytyngi"ima ché- bé , ya enfadan tus burlas. Y tyngí* cherernbíú chébe, enfádame la comida. Y tyrj gy tyngí'au cherembiú ch é be , algo me enfada la co- mida.. Poro tyngy bae ay- pó , eíToxs cofa enfadóla. NoñemStyngí'ccamS oñee aruay pipe poro moñepu eyramS ,no fuera enfadólo có ííis gracias >íi no picara. Ty«gi.c.d.Ty^ariy.y í y agua ; matan ca de pefeado con efpuma de vnas varas. Qayü imsí chetyngí ,ya efla fuerte la efpuma que mata al peleado* TjngíyL c.d. Tyngí. y Ya, pegarfe, dar en las na- rizes.Ahapira tyngiyábo, voy a adormecer los pe- zes. Móflala che tyngiyá, la morlaca me ha dado en las narizes .Pety che tyngi- yá,hame dado el tabaco eh las narizes. Poromotyngi- yaquiyíf api piré, mucho da en lasnarizes el ají que-- mado. TSngíríyíl C.d. TingiT; enfado, y Hi yií , apartar, tratar mal. Ay tyngiriyií, tratóle mal. Dizenlopor gracia quando quieren co> mer-algo. Chay tyngíriyri yguábo,comamoflo. Eeeee Jy- a ¿&j>y j&»r&*Yj&¿ jgyrit;' ■ . , bám W^> N TESORO DE LA T$nt eATv* blanco* y y, diminución 3 cola feca* $00 tynf ¿carne ícea. Pitá tiní;peícado feco. Amoty- ní',fecar.mo.hára. Aporo motyní', ídem. Ghetyny guitecóbo,eíloy en ¡uto. Y . Cang.num.a.y Acuí. 7*y ny be, llenura. Tupací tynyheTíipa gracia rehé, la Virgen efla llena de gra- cia. Tiene dos relatiuos.T H.y vn reciproco.G. Amo ynyh'cjllenarlo. ngä.ngura. A m;3 y ny hP pip c g 1 1 enar de agua. Tynyhe ima , ya eftä lleno. Chemo ynyhe che ñemoyro ,. eftoy lleno de enojo.Tynyhe.l.Hyny- he , eius impletio. Guiny- h°é ram8 otui; por eftar lle- no* rebófó. TywmA.Chynirn', retin- tín, itacu ótynyní; quando empieca a calentarle el a- gua> Ytapu otynyní;retin- tin de la campana. Otyny- nyngatu che api cape TupS ñee, hame entrado la pala- bra de Dios.Che moápi cá qua tynyní'Tupa nee,zum- bóme la palabra de Dios los oídos. ■ T?s?ÄrodilIa.¥*Tc* nypya. SífáSf ¿ del que fe admi- ra de cofa chica y buena, y afsi llaman a los antojos. r^,ya.Oho tip,ya fe va. Hyndo tip , veis ya lo que paíTa. Ahatip,yamevoy ola. Curiteíeyo típ,ola vé preflo. Tipd , menguar lo liqui- do.Y.Tí,^umo.num-8. Ti$ Ácaéx .d.T i .opa .ca e, íeco, efla lo cocido fin cal- do. Ambo típácae,d exar- lo fecar:aÍ5Í. _ r^.ad.Ti^umo.yP?, apretar; facar lo cocido, o facar el caldo deja olla. Aytipí enohe , íacasekai- do dexando lo cocido. ri>i, hondura. V. Ti. n. 8 Tifia. c.d.Ti,p?.y á, torcer,apretar lo cocido,y facarlo dexando el caldo. A y tVpiá heno hem8,facar- lo afsi. , i TípiagfCoú. quaxada . Tu gui ripia , íangre quaxada. Tugui tipia, quaxoíe la íangre. Típiag cambi.efia quaxada la leche.Carribi ri pifag, leche quaxada. Ndi tí vä**? tfpíagi , no efta quaxada. Amboiplíag , quaxar. bo. hára. r^&¿,idcmquod.TSfpí- uvjcieno, T{0i , afsiento de lico- res. Típico? , hormigueros Tcuantados de la tierra. 27/>i!,arrojar agua. Che ripií, me afperjo. ta, tára. Ahipu,yo le afper jé. \ Tipiqutré, afs iento de li- cores, Tipirat'iy harina de man- dioca rallada , y molida. Ambo íipirati' , hazer efta harina, íripy^.c.d.rTi,cumo. P^apretar. R8,poner-, po- ner a remojar, hazer jopas j migas , remojar pan , &c. .Mbuyapé ay t ipírS caguy pipé , hazer Topas de vino. Canguy haí ñandi rehebe ay tipitv mbuyapé , hazer gáfpachos., Ay ti piro, ha- zer migas. ■trí/?ír£c,d,TifF*, centro. Ti , blanco ; cofa liquida, turbia*! ripiíf , rio turbio, 4m a ombo í pi tí', la lluuia enturbio el rio. V,Ti.n.§. LBNGFA GFARAUL npítfmké, fe toma por polución de la mugér ^en- turbiar el Temen , v eeímfe lo,vCherípl(t?mbo anohc che yeehe gui yepococa, tuue polución voluntaria. Apoco quina? ripítymbó rehé, dize la India qwmdo toca a otra, y la haze tener polución. Che ripítymbó otiqííi ,faliofeme el íemen, C hem8 ípitymbó chembo- yarubo , hizome tener po- lución retozando conmi- go. Che ripítymbó catii cheme cheri obi'gämo , íe- mine. Na cherfpjtymbot, nofemine, ■ Típí v , lo negro de den- tro. Añeipi^ ngog, quitar lo íucio de dentro , confef- farfe, mfii?4> cieno. V.T?, agua.num.8. Tíque, r, hermana ma- yor,dize latnuger.Che tí- que,t,gu.Che ríqueme,mí cuñado, marido de mi her- mana mayor, Tíqueira , hermano ma- yor, dize el varón. Che rY- queí,mi hermano, y lo mif- mo dize a los hijos mayo- EeÄs x yes i ^ y\ TE S ORO DE LA res de fu hermano.t.gu. Tíqueíratí, cuñada, dize el varón a la muger de íu hermano mayor. T*^¿r¿, guarda, ello no* V.EtL Tíquí, diírilar, gotear, y gota. Otíquícheróga,go. teafemicaía. Amandíquí, gotear , colar Ja lluuia. A* mSndíquí, lardear , hazer gotear, derretir. Amondí- cjuiaó, colar la ropa. Che raí otiqui ,tuue diftilacion. Tíquícü, c.d. Ti, caldo. Gu,íbrbo. Ay tfquícú.for- ber.bo.hára. Ytíquícu rä< mohaujbeuilo a forbos. Tmf.flí.huerfano.Vid. Ti.num.iS. 1 Tímí,arraíirar. Atíríi í gulgueyíbo , baxar arras- trando. Atírírí guihóbo, fuy arraílrando. Ambo tír rin,arrafírarlo. Ambo tí* rírí huguaí agui herúbo, traerlo arrafírando por la cola. Ymbotírírípíra,ar- raítrado. Amondmrí aó, correr velo. Amondírírí íbá , correr la mano por la fruta., y deígranarla. í; ..,, Tlnrí',idem quod Quí- rí'.Yá tyryry , fruto pequé¿ ño. Arutyryry,traigo po- co. Tírú, manta de ortigas. Che tirí^mi manta. y.o. Ty tiry \ di m i nuc ion . Am- bo tyriry mbaracá , hazer diminucen en el infíru* mentó tocándolo. Apora heí tyrirí^cantar con dimi- nuciones^ i T/í/.1.77ri,chifpear.Oti titatáendí. 1. Otirí, chif- pcar la vela. Ambo titi,ha- zerlachifpear. . 2 Tyty , dizen en algunas partes los niños, a la carne y pefeado. Tyt deboco!, les dizen las madres , eíTo es > peícado,&c. 3 retemblor. Che títí¿ yo tiemblo.y.o.Chepia ti- ta^ dame latidos el coraeó* Ambopía tí ti , eípantarle. Chembo pía títí, me efpá- to.ChemS acang ti tí, dame latidos la cabeea. Cherete tftf,&c- Che pía títí teco märängátu recháca, mara- uillome de ver el buen íer. I. Añembo pía títí teco ma ringatú recháca. ., 4, TítfjadmirAcionjhá.Tí- ti LENGVA GVARANL tYaheamyrí''. há pobre de fulano 1 Titicheguimuno- m8rá I há que he de morir! Titiaheteí'oúb'oraé ! mi- ren con lo que viene ! Ti ti mbae rmri'nerúbo rae ! há que poco trac ! 7i#riytemblor.V.m Tjtv y fucio de cofa de miel,ocofapegajofa. Che yuru y tu, tengo la boca íu- cia.Aotytv,ropa fucia.Gu- nSmí"txtv,muchácho íiicio. ante. O. To y dizen quando dan matraca.Totó. Toba, roftro, cara , haz. Cherobá , mi roftro. h.gu. Toba aybgfco roftro. Che roba ayb?,foy feo afsi. Añe mbo obá aybí^hazerfe feo. Toba ama, circuí o. A ho- ^ báama'.l.Ahobáiblama', hazer circulo, y cortar a la redonda. Ahobá íbi ama fooftia yquy tíírío .1. Ayquy- tí'hoftia hoba íbi amana, cercenar hoftias. Ehobá equíi tata, apar- tar los tizones.f.lo encen- dido dellos. Toba apiá, pecas , man- chas del roftro. Cherobá apiá, tengo pecas, &c, Tobábo , por el roftro. Hóbábo aquá, paísé por enfrente del. Chercbábo oquá, plisó por enfrente de mi. Tí rebabo ¿qua,paf fé por enfrente del pueblo. Nderog robábo aquá,paf- fé por enfrente de tu cafa. Hobábo aqua aba ñeen- gari, algo sé de la lengua. Hobabo ndaquábi marayé rehé,noséloqdíxo. Nde ñe engiba rehé nda hobabo rugüäi aqua, no entiendo tus refranes. Nda quábi hembiapó robábo,no fé ítt proceder. Tobaboyá.c.d.Tobá.y BOjfupino.y Yá,pegar-,ro- ftro buelto. Cherobá boya guicarúb'Ojboluer el roftro para comer a efeondidas. Ayeobaboyá guicaruábo, idem. Añembo ob aboya guityámo , boluer la cara de vergüenza. Ahobaboya ñaembé, bolui el plato bo- ca abaxo. Ehobáhoyá ta- ta, poner los tizones enfré te vaos de otros. Nde ro- ba- >*s % I "^STWk — i TESORO DE LA ti r© * I baboyáboyá mbaetetfro rehé, mucho defollinas có Ja vifta.Tupa oyeobá boya angaipábae agui oyeguará bo > Dios buelue el roftro, de los pecadores? teniendo afeo. A mboíeoba boyá,ha- zerle boluer el roftro. 3Tobaboyja,rofíroencé- dido } auergoncaJo.Chero- baboyu , eftoy auergonca • do.Chembo obaboyíiQua- . j-aci, el Sol me ha encendi- do el roftro.Chembo oba- boyu cheacápa , auergon- cóme riñendome , lo mif- moqueChemotí: Tobaba, roftro grueflb. Cherobabu,engordo. Arfé mbo obabu, voy encorda- do . H obabu yapcp'ó , rebo- fa la olla.Ambo obabu ya- pepó,hazer rebofar la olla. Toba catupir.i , roftro hermofo. Che roba catu- pirí, foy hermofo de roí- tro. Ambo obá catupM, hermofearle el roftro. Tobará, roftro atrauef fado. Atfoba9áybendezir- le. Ehobacácherai', dizen quando piden vn Euange- lio al enfermo. Ahobacá teaibia , bendecir la comí* da, Ahobafá vquitymá, cortarle la cara/i robaba- pi,agua bendita, ñandiro- bacapi,01eofanto. Tobaca,roítro encendi- do. Cherobacf guiñe mof r.omS, eftoy encendido de enojo.Chembo obafatata pi tu, el calor del niego me ha encendido.Hobaf a tata pyi, eftan las brafas encen- didas. Tataindahobacat, los tizones no eftängncen- didos . C o yepe á ndähoba- caW ruguaí , eftaleríano haze brafa. Ambo obac^ tataii,alegrar los tizones. Tobag , roflro buélto, Ayerobag ychugui, bolui- le el roftro. Amboyero- bag > hazerle boluer el rof- tro. Ayerobag hecé. vel, ychup.éjboluer el roftro í- ziaél. •Jobaí , enfrente. Che- robaí,enfrente de mj. Ho- baj.gu.Amboobaíjhazerle eftar enfrente, Chemboo* baijhazeme eftar enfrente, Chenioyngo guobai, pufo- me enfrente de fí. Tobaibá, roftrö buélto há- K LENGFA GVARANL házia arriba.Cherobaibá, bueluo el roftro arriba. Ambo obat bá t boluer I© de aÉaxo arriba. Hobaibá- bo hecony , eña buelto há- giaarriba. Tobaichuá.r. rofíro en- frente , competir. Tobaí guara , ídem. Cherobay- chuá, el que eirá enfrente de mi. Cherog robay ahe- roga rí'ií;fu caíaefta enfré- te de la mia.Cherobaychu- ára,el contrario.f.que efía enfréte de mi. Ambo obay chuá,ponerloenfréte. Am boyobaychuá, poner vno enfrente de otro. Añembo yeobaychuahecé , pongo- me enfrente del. Nachero bayehoár i , no tengo con- trario^competidor, oquié eñe enfrente de mi.Oyoo- bai catú hu? pepo ., ambas plumas tiene la flecha. A- hobaichuá, foyíe competi- dor. Tobaichuára,compe- tidor. ; Tobaichuarv,competir, ponerfe enfrente. Ahobay- chuarv,hagomele aduería- rio. Ahobaychuarvyñcín- gaipápipé, ayudóle a pe- car. Che ro baychuarü te- co mar Sngatü pipé , imíta- me en la\irtud. Ahobai- chuar v , tengo competen- cia con él. . Tobaíty , las narizes en- frente. Cherobaytíme en- contró. Ahobaytí',le encó- tré. Na hobaytíaiy, no le encontré. Oroño obay tí; nos encontramos. Tobayájüperficie abier ta. Guirá ytobayá-ramo, empieza a tener pluma el pollo. Ndei otobayabo ra ge,aun no tiene pluma. Tobaya, el que efta en- frente, cuñado. Cheroba- yájmi cuñado. h.gu. Añe'm boobayá, hagome fu cuña- do. Ahobayá, contrariar, ferie contrario. Tobayára, competidor. Toba y érá , roftro fere- no.Ambooba yerá ah- ym booríbo,ferencle el roftro moftrandome alegre. Na- cherobá yerábi range ndc- be,ando todavía con enojo contra ti.Nacherobayerá- bichequéragui, eftoy to- davia con el roftro ador- mecido. Cherobá yera ca- tu '*&&& TESORO DE LA tu cheñemoyro quabiré. Chcroba yeráramS, ya me he defenojado. Toba po- na huberccoyerá , benig- no. Tobayü, roftro amarillo. .Chcrobayü,eftoy amarillo ymcdroíb. Añembooba- yú yccoacú aguí, de ayunar tengo el roftro amarillo. Toba megúííjgeílo.Che robam v güV, hagogeftos. Añembo oba m guä , idé. Hobá m-gSa chébe , hizo- rae geftos. Toba mí; roftro efcondi- do. Ayeobámí'guitecóbo, ando auérgonf ado. Ayeo- bamy guityám8,eícondo la cara de verguenca. Toba paí , cabello que cuelga por la frente.Añem bo etoba paí , dexome cre- cer afsi el cabello , coleta. Tobapé,mexillas.Oñe- mbo etobapc py ta,afeitar- íe los carrillos. Añembo erobapé pyrang,idem. Jobápe , en el roftro. A^erobapeí racó epeace recó haguepipé.L Acerecó ñemí'hagueríracó omboy fch.Ä acerobápetefjzaherir. Tobapecang, los huc'íTos de las mexillas. Chereto- bapecang, ios huellos de mis mexillas. Lgu. - Tobapi-, el principio del roftro, o cara de la cofa, haz,íuperficie. Ayacáróba pipé amSf , pufelo fbbre lo demás que efta en el cefto. Hobapi rupí ahechag, vilo por encima , por la abertu- ra,© refquicio.Hobapi'gui rupí amä é', miré por deba- xo. Toba pipé amoíjpufe- lo por encima.Hobapi guá ra anohe, Taqué lo de enci- ma.Hobapi peguára ñoai- quaá quatiá mSngetábo, aunque leo en el libro , no fé lo que dize. Euangelio ñee robapi peguá,lo literal del Euangelio. Toba pip?, juntar las ca- ras. Cherobapi'pigí oábo, encontróme. Ahobá pipi guihóbo,encontrele. Tobapibo, boca abaxo. Obap'ibo ayeó, eftoy boca abaxo. Hobapíbo amoí'pu- íeloboca abaxo. Hobapi- bo oábo aña rétame aba: obapibo tuí apirey mä' ne, íiempre eftaran boca aba- xo LENGFA GFJRANÍ. Wf xo los que afsi cayeren en el infierno. Tobapípó , colm o. Aho- bapipójColaiar.Ambooba pipó, ídem. Cherobá pipó- ramoarecó, tengolo dela- te de mi. Oreamo tarey ra- ba rarobapipóramo oroy- có, eftamos en frontera de enemigos. Ahobapfog, arrafar lo colmado .1. Ambo obapi yará. Ahobapi yrumo,aña úir en la boca de la cofa. Ahobapfr aponer en la bo caafsi, Cherobapice, aflbme- me.Hobapice yaci,aíToma la Luna Jlobapice temyty- ma, file ya iofembrado. Ambo obapfce chepo, aflb- mar la mano. Hete ohoba- pice , aflbmo el cuerpo. Guetc omboobap&e, af- fomo íu cuerpo. Hobapírac-ovaba, co- bertera, Hobapí tymbába, tapadera* Ahobapyty, ta- par. Ahobapírahoi.cubrir. Ahoba p'ity mboí,deftapar. Ahoba pi tyrnbá bog, def- tapar. Ahoba pira coya mboijiderxu '¿^mmmsm^sM Tobapytftí.Hobapyty rá, defatar. Ahobapac;og, apretar la boca para que quepa mas . Ahoba pitp?, apretar con la mano, iro- bapihó,méguael rio. Aho ba pi n8ng, llenar, poner en la boca* Ahobapi' y momy • h?'m8, rehenchir. Ahoba pi echag,mirar por de dentro de la cofa , feminare extra vas. V.Tai.r. hijo. íb'ícotí guacang ombó obápíguabira, las ramas deíguabira fe caen de car- gadas. 1. Oguero yeaybi guobapioibáari. Hoba pitui,reboía. Am- bo oba pituí , Jugo que re- bote. Ahoba pi a , arrafar lo colmado. Ndahobapiiri, no le he arrafado* Tobapiv , la boca de la poftema donde parece mas madura,8cc. o el pique quá do muejara fu boquilla. Ho bapruní' o&ä , aparece lo negro.Hoba piSni tung,pa rece la nigua. Tobapó, aííomar. Che- robapó , aflbmo. Hobapo rau,quiere aífomar. Fñff To. tMsr^mästJshm^á^ fe I TESORO DE LA Toba pohäng , afeite de roftro. Cheroba pohang, afeitóme el roftro. Ayeobá . pohano, ídem. Ahoba po- hano,afeitarle. Ambooba pohano , hazer que fe afei- te.. Toba pucá, roftro rifiíe- - ño o Oñcmbo obá pucateí", yp'iapyW y épé , mueftra el roftro alegre , aunque trae trine el coracon. Toba quaré, roftro bo* yofo. Cbembo obaquaré mbiruá, las viruelas me ha dexado hoyofo el roftro. Mbiruá porara ey ndaho- baquareí, los que no han padecido viruelas,no tiene hoyos en el roftro. Toba raSngá , maícara. Añemboobá ra&ngar v,po- nerfe maícara. Toba raän- gába ri añc'mboté .1. Añe- mo öbá raängába,enmafca- rarfe. Toba raängá rere- quára. I. Toba raangá pipe oné'mbo tébae,enmafcara- do. Añemboobá ty pece, ponerfe bláco la mitad del roftro. Ayeobá pyta pece, ponerfe la mitad colorida del roftro. Toba tymbá , roftro t<£ do blanco. Che roba tymbá. quihiyeagui , heme demu- dado de miedo. Morandu- bai chemooba tymbá , las malas nueuas me han he- cho demudar. Anguá roba ram?, del tamaño de la boca del mor tero.Yapepórobá. rami^de la manera que es la boca de la olla.Guaracapa roba ra mí", delcircuío de vna ro- dela.Quarací roba ama rä mí, como el circule: de -Sol. Cherobarí yepé a\ pea gui hóbo,có el roftro íu> apar- tando breñas. Áyecarecó hobarí, acuerdóme de'fui facciones. ¡ Toba\ .enfrente. Tobaya^oxmáo, colmo. V.Tobá-í. Tobaque. c.d. Toba, roí tro.yQue,aqui;en prefen- cia,delante. Cherobaque, en mi prefencia.h.gu.Che- robaqüe che angao , en mi prefécia mormuró de mi. Hobaque ay guiama,eftoy en JL LÉNGFA GVÄKÄRh ípg én pie en íu préfencia, .ibí- ráyya ru£ u röJbaquearäha, pufclo ante la juftieiaiGuo baq ogucrccó/ tienelo jun- to a íi. _ Tobat?, barro Manco. 7We,imperatiuo, dexa, y dexad. Tobeyepejdexar lo afsi. i 'Tobi^vn pececillo. z Tobl } mojado. Cherobi, < erloy mojado. Jima chem- : boobi, la lluuia me ha mo- jado, í capj r.éhé eherobí, el fereno me ha mojado. Añembo obí,yo me mojé . Amboobí cheaó , mojo mí ropa. Cheapíhobí, tengo la cabeca mojada.Cherobí potarey räm8 añcmí^ efcó- dime por no mojarme. Guobiram8oyebi,boluio- fe por eílar mojado. Che mbo apirobí ama, mojóme la cabeca la Uuuia. ;| ToÄi,azuI,y ;:yerde,y efíá azul.Hobi temytyrm ver- deguea lo fembrado.Hobi ¥raa \ ya verdeguea. Hobi catu eté teco marängatu, florece la virtud. Amboo- bi , teñir de azul , o verde. i,CMobi, añil. Paranob/, el agua de la mar .1 bagobi, azul celeñe. 4 2W,puntiagudo. Cliep^T oMml pie püíiagudo ,Am- boaqua ob$? aguzar la pun- ta» úlobí hobi, efíá puntia- gudo, 7*íT4Í,corral.h.gu.Mba- ca rocai , corral de bacas . Cherocai , dize.eí cacador al cerco que haze para no fer fentido de la caca, , y el andamio que haze para en- íacaraues. Tog , admiración. Tog guiconó , ; mire con lo que viene. l.Tog guiconorá. Towíjpoluo de la harina. y.o. Mbae torru ? cofa pul- ueruloía.Amo tomí,hazer poluo. ñañemS tomi mba ñande man@r amone , nos bolueremos en poluo, .r8ota,lufrimiento, Che ro8fá,me fufren.h.gu. A- ro8ca,yo le fufro.nga.nga- ru. Cher8ocambá,acábafe- me el íúfrimiento. Cunumí' na hoó^áangy^los niños no tienenfufrimiéto. Che ma mará haguéra ar88ca, hele íufrido las afrentas que me ha hecho. Tupa poro m8 Fffffz, mä- |gjgg£gt^:rjM»y,a^yjES*jB£ffl£^ - TESORO DE LA marandeté oguero80¿ara- caé,Dios fufrio muy gran- des afrentas.Erooca qT ti- pa rehé , fufre! o por amor de Dios. Poro güero 8c# hára,el que fufre mucho, o tiene mucha paciencia. T8 Sea ngärí añemonde. 1. Añe morena toofa rehé. vel, Mbae piá cábämo too^ä ngíl arecó,eítoy armado de paciencia. Chepíáoocíín- gatu, foy fufrido en traba- jos^ calladoj&c. Mbae re ro8ca,paciencia. Che r88- cambá guitecóbo , he per- dido la paciencia. Chapicó ar8oCaherecóbo,veis aquí que le eñoy futriendo. Na her88cangapíra rugüäíañä reí atoe guara reco ací , no fon íufribles las penas del infierno.Chemoo^ambá.l. Cheröocä niSembireymi omboyarog che hegui, ha zeme perder la paciencia. Guoocím guerarí Tupa ni- ñanderereco meguaí, Dios nos fufre con paciencia. Ndiyuruoccangy Perú,no guarda Pedro fecreto.Che yuru 88cängatu,yo guardo f.cretoXhero8c3nguerari nainHpaucári, paciencia he tenido en noauerle acota- do. Topa. r. perdido. Chero- pa,perdime.h.gu.Cheroo- pá caarupi ,, perdime en el monte. Che ropa guiñe t-'n- ga , perder fe-en el razona- miento. Cheropá ropa gui tecóbo ? ando perdido.Che recó opáoparíguitecobo, traygo vna vida perdida. Amboopá,hazer q íe pier- da. Añembooparíjperder- feen loque dize, o por el monte. Hopariceahe,es amigo de perderte. -Hopa oicó ? efta perdido. Chero- págui tiám8,quedar corri- do,confundido, Amboopá ym8 tíam8,hazerle quedar confufo,corrido. Topat?) atar ia hamaca. Ahopatí'j atole la hamaca. mS.ngara.hára. Gheropa- ty epé) átame la hamaca. Guo patfrämo oñeno, lúe* go que le ataron la hama- care echó, fe acoña.Na ho patyhábi, no fe ha atado la hamaca, nopal?, es lo mif- mo,aunque difieren, qué la H.de Hopatíjes relatiuo,y ef- %íjuatGm*Éá?ätäBto LENGFA GFARANI. cíle es abfoluto. Cön el re- ciproco , Yo , atar las dos eftremidades de la hama* ca. Añopaty chébe > atome mi hamaca. Añopaty ychu- pé , atole a ella hamaca, mo.hára. y fi fe pone hama ca, fe quita elPa. Añotí" cheqhá, ato mi hamaca.* NañSpatyycó, no he ata- do la hamaca. Na ñSpaty mbíbi , no ay palos en que atar la hamaca.ñopatymbí catíi , ay en que atar harna^ cas. ñopatymbí piü ; blan- déame los palos de la ha- maca. Topé \ parpado de los o* jos, vaynas de legumbres. Cherope, mis parpados.h. gu. Cherope á, mis peña- lías. Cheropepí > el cuero de los parpados. Cherope- bi pebí, peftañear. 1. Che- ropepí pepí, idem. Chero- pepí mymyi , palpitar los parpados. Cherope ririí.l. Cheropecicii,idem. Che- rope pirataíjeíloy foñolié- to. Cherope hri,tengo fue- ño. Topen?! ucjUjmodorra. Topepi rurú,ojeras. Tope pí tingaí, 1. Topequa , ío- 39? ñoliento. Tope v,!aga ñas. Aneopeumbog, quitarfe- las. Cumandá rope, frifoles con vainas. Cümandá ro- pequi , frifoles con vainas tiernas. Ahoperupa cutnan dá,quebrar frifoles. Hope i piramo , ya echan vainas . Hope pirirí 5 abnrfe las va i ñas. Acherope hiipoari A¿ Pobo^dexar el fuehojven- cer el faeno. Topea, pefíañas. V. To- pé. Topebu,zh i tp| indi genio, leudar pan, idé quod A pe- bu.- Hopebu cherembtu. Che ropebú > efíoy ahito. Añemboopebú.' Topcbn,Íueho. V.Topé. Topítd } cuento , teñero, eítremo,coy.utura de huef íps,&c. Caram-gua rop?- tá , los teneros de la eaxa. Tayaeu ty ropitá, trompa de puerco. ígáropuá, po- pa de canoa. Ogropitá,cu- lata de cafa. Hopitá r¡ bé aycojvoyle a los alcances. Mymbucürop'itá, cuento de lan$a. ñaembé ropita, fado del plato. Che cin- gue ■ TESORO *DE LA ti • gue ropitá na tlia¡,no ten- gofaerca en las coyuntu- ras*.- Cangué ropitácuéru- pi amSndog , cortar por la coyuntura. Toquecy, cerco, impedi- mento. Áhoquecy, cercar. mS.ngara. Cheroquecy, me cercan.h.gu.Ahoquecy bembiaporaychupé,eftor- uarle,impedirle.Ahembia- pó oquecy,idenuAhoque- cy mendára,e'ÍToruar el ca- famiento.Ndahoquecy m- •bábi ahe m andará, fu cafa- míento notuuoimpedime to.Ndoyehubi yniendá ro quecy mbába amo , no fe bailó impedimento. Toqui , broton , retono. Hoqay, eftá brotado , y fu broton, y tiene broton. gu. Mbaé roqui rpcai,huerto. J.Mbae roqui rupába , idé. Hoquí.ib'írá, brotan los arboles. A höquirog,quitar renueuos. Hecoay i mande, rahoejuj, ha buelto a fu ma la vida. Torcycofa. difeorde, voz defentonada, cofa tuerta. Chente t8re,foydefento- nado. Cheañó cbeñge t8r c porahei tí pavmt, yo folo entre los cantores foy dif- corde.?birá tSr£,palo tuer to.Atie'mboecó tSrgguite- cóbo,defdigo en mi proce- der, o viuir, de los demás. Poraheí eií pavme petev ño aube yñee torS-raniS: po raheípá omboai , vna.voz fola defentonada que aya en la muíica, Ja echa a per- der toda. Hecó torebaé aba märängätu paym? oy - cobo peteyyep© aubé, opa catu ymornbochinijaunque no aya masque vnomalo entre buenos , los echa a perder. 7Vi.¿.aIegria. Cherori. b.yo me alegro.h.gu. Tori ba apirey,gozo eterno. To ribaíjgrande alegria.Tori- beté, grande y verdadera alegría, Toribeté hápe, muy älegremente.Xorí be té apftey rerequara , bien- auenturado. Toriteí;vana alegría. Cherori beté mal há como me alegro ! Che- ron pig ;, acabofe mi ale- gría. Opa cher orj.LChero ri'pab.Atoribereco^engo . alegría. Amboor^alegraír,. .dar U¿¿fc LENGVA GVARANI. 3ar giíHoyler coplice* ayts - an- do derramado en pecados. foto i latidos , temblar. Chepiá totume late el co- ra con... TotoM.Ototai, - ínter jeció admirantis. Otot8í peah'e opochieté raerá 1 ó que be llacoes 1 Ton , interiecion admi- rantis de cofa grande. Tou ahe yquirá' oque gordo esl Toúpuguy pee pe angaypá bete rehé peñangarecó ey- ma 1 es pofsiblc que no ha- zeis refleccion de la graue- dad de vueñros pecados • ante. V. i 7V, há , admiración del varón. Tu aguí yeteí eté Tupa upé tequáramo picó ace rerecony rae ! há que bue- TESORO DE LA o r c bueno es féruir a -Dios ! Tu angayparí tequára pya m8 inbiri oicóbo Tupa agui rae Ib á quan lexos eftän de Dios los pecadores! Tu he eababag etepicó aheraél oque defoilinador es fula- no en ver! Tu ymarängatu eteypicó aherá' ha que bue no es fulano' Tu yñängay- pábete ere ícoraé ! o que gran bellaco eres! Tu man- deporechageté catu picó ahí! o que amigo eres de verlo todo | Tu Tupa mS- rangatu etey pico rae! ha q bueno es Dios ! Tu poro mopyní'eteípicó co.ibirae r á ! o que engañofo es eíle mundo' Tu p8rangeté v etey tepiäTupa remymSñangué ra!o quan her mofas fon las obras de píos \ Tu nande- tey tepia Tupa ogracia ornee oyeupe tequara upe rae ri l ha como Dios co- munica fu gracia a los que le íirueh! Tu Tupa mar an- gatu ereicó picó rae ! o Dios,y que bueno eres ! Tu harí , explica mas la admiración dicha, pero có defde-n. Tuharí picónde angaypáí o que malo eres! 2 Tü.^.negrocoIor.Che- rr,efk>y negro,o prieto.ru gu.Huhába,negrura. Aba hv , hombre negro. Hun- dai, muy negro. Am8v,en- negrecer. AmSv chcaójti- ño mi ropa de negro. Huti- déra,lo negro que fue. 'Ña hunga tul , no efía bien ne- gro. Humata, medio ne- , gro. Chepia h v cheñemoy r'o rao, tengo el coraron negro de enojo. Añem© pía hu gui teco bo, ando per dido de enojo.Humbárá4. Hupárá, manchado de ne- gro. Ypx uníalo negro de Ja nigua, o tumor. Chepi^ape uní', lo negro deja vñadel pie. Chepoaperunfayoogj cortar lo negro de las v- ñas, 3 7V¿.£,pauefa,ceniea,cha- muíquina, Tatapyi rugué, ceniza de brafas.Tataendi rugué ra. ? pauefa de vela. Ta taendifru bocába., defpaui- laderas, Ahubog,defpaut* Jar. ca.cara. Ahúpeyu, fo- plar las brafas , la pauefa* Cuhugue. l.Cucugue, lo quemado de los campos. 'XV ^ LENGVA Tata pví guguerf cM oy- cobe pucú,Ias braías íe co- te rúan mucho en ib cenica. Chemohu hoguera, hame ennegrecido Ja cenica de los campos. Acucú bondí 1 . l.Acuhubondx', abrafar ios campos. 4 j TW.venir, yir. V.Yu. num.2. 5 j r Tu.b. hueuo de pefcado. Pira ru, Gu omboa piri.l. Öyeu mSmbó pira , defb- uar. NJey pira gu mboa- bo.l.Ndeí oyeu mboarln* ge, tiene dos recíprocos, y clos relattuos. Ndatubi.l. Niahubi pira , no tienen hucuos los pezes. 6 T^golpe.ChembotúJo mifmoque Chembonpú, me aporreó. Ambotií , yo le aporreo.bo.hára. Ambo tú íb^óca , oiíár tapias. Chetnbo tutu chcrerecó- bo , diome muchos porra- eos. ,Ch?ac anííndú, me da porrazos U cabe c a. Y to» mafe por tener calentura. &ú,cl falto. ítuguagUjfaltp grande. 7 Tu.b. padre. Chemba, mi padre»Tuba,eius pater. gu.fuus.Na cherúbi, no té- go^padre. Na cherúbaríi- guäí , no es mi padre. Tu- bangá, padraílro , y padri- no. TubetéjVerdadero pa- dre. Tubymbaé^fin padre. Cherubämo arecó , tengo- lo por padre. CherubamS oycoboéJ.Cheru oyeó ya be ramo oyeóbo chembo araquaá,como mi padre q cs,mecorrije. Cherúbabí' hápe oyeó , no parece a mi padre.^ ñanderu bi'pi.nuejf- tro primer padre Adam. Amboubé , doyle otro pa- dre , no le conozco por hi- jo. Ña cherereeoí gúbamS, no me tiene por padre. che rúyaog Perú , Pedro es mi pariente cercano. Guban gáramS note chererecó, tieneme por padraítro. Tú bamo yepe che ; hae ae gú- bam8 na cherereco potári, aunque foy fu padre , no me tiene por tal . Hupi ca- túTupá'ñanderubamo ya- recó , con razón tenemos a Dios por padre. 8 7#.&.laauejamaeftra. 9 r^.^.eftar, dexar. Che- rub,yo eítoy. Nderub, ef- Ggggg tas. s % i i f i i K ft fc P 8 fc fc S fc * fc fe TESORO DE LA tas.Tub,etfä.t.h.gu. Che- rubäm8,cftando yo.Túba- moaraháne .1. Hübämo. Gúbamo omano, eflando fe murió. Che cmongeta cherubíímojomäno , eíían- dole yo hablando, íe mu- rió. .Sngbae tubíndicatuí, no es bueno que queden ef- täs cofas. Chcmbo ubi guo pe,dexome en fu caía. Ahe chemongetá tubamo ama- tirí hoá, eftandome hablá- do,cayo vn rayo.Quie ché rubämo bé aypó,aun eftan- do yo aqui íucedio cíío. Gherubiré catú aypó, efíb fue j o fucedio defpues que yoeñuue. NacheriibamS guara ruguaí aypó , no es eífö del tiempo en que yo eñuue. Na cherubibei acoi pe,no,efíuue entonces. 7>.¿.mojado. V.Tobí. num.2. Tubangk , padraítr o, pa- drino. Tutj cohollos, tallos, palmitos . iba pita ua, pal mito. Tayaorüa, cogollo decoles. Hüaatfi', tallos duros. Hila qui.l.Huängí', tiernos. Na Ma bae rugfeu aypó j eíío no tiene tallos? Husngí anohe y tayarehe- be . j faque fu palmito , y el pie dél.Guangaribé iba pi tangí ocal,quemofe la pal- ma con íu palmito. Caá arri bíquí ce , echar cohollos losarboles.V.Caa. 7#tói. ? madra{tra¿ Che- rubatí,mi.madraftra. Tubífiftav ...V.Tu.nu.9 . 1 TVfo'.c.d.HujCeni^a.y.i. quitar ;quitar lo chamufca- do , cenica pegada a la co- fa. Ahubí,yo quito lo cha- mufcado. Ahubó ] idem. Ndei hubíbo räng?,aün no fe ha quitado la chamuf- quina. 2 Tübí.r. poluo, cenica, y ceniciento^ blanco.Ytubi etéchecotí, efía lleno de poluo mi apofento. Ndi tu biri , no tiene poluo. y. o. TubirS'roä memehe ñan- dc, todos nos hemos de boluer en poluo. Tembiu ytubi y eftä deshecha la co- mida de cocida. Ytubi ai mems íbi remymeenga ñandébe , todo es poluo lo que nos da el mundo, ibirá tubx , palo carcomido , o car- ^- ^ LENGFA GFARANI. ¿fOO carcoma de palo, Ymhi ck tú ?birá> efík e! palo comi- do de hromaJE.ru ibíra y tu bi catubae toyepot áte ta- ta, trae palos fecos para q emprenda el fuego. Aotu- bí * ropa cenicienta , defe- cha,rota. Noymei ypftubi rerfamo , no ha quedado co;ía.Yp?túbi reryam'o ye- pé ndipori cheáeiiioyro, no me ha quedado raftro de etiojo. Anemondubijlle narfe de poluo. Añembo tu bnidem ? y boluerfe en poU lio, Chepicubiguitecóbo, ando lleno de poluo. Oñs- mbotubibae rama mem'é ñandc , hemonos de boluer en poluo. LYtubi ramo oy- cobae rama ñandé. Aytubí rog>facudir el poluo. Ytu- bxrocába,plumero, yefco- billa. Ay pitu biropá hera hábo y ileuarlo todo , bar- rerlo. • Tuhf.r. dizen todos al tío hermano de Tu padre. Cherubi,mi tio.tu.gu. TuHcbá.b.-gta.t\dQ en ca- lidad,*/ cantidad.Chcrubi- chá,íby grande de cuerpo, y íoy caí! que principad Ghe rubichá yepl cunum?" rlmS cherérecójaüque íoy grande me tiene por niño. A mboubichá^ engrandecer en 'hora ;1 y aumentar la co- fa. Añembo ubichateí; me enfoberuezco , engrandez- co. Cherubicha, mi fupe- rior. Che hub'icñá, yo íoy fu íuperior.Na cherubicha bi,no tengo íuperior. Tu- bichabeté , Rey , Empera- dor. Tubichabetérai J jPrm cipe. Tubicha beté rembi- recó\Reyna. Tubichabeté rairá , el nacimiento del Principe. Tubichä bicha rnbae quiehaéaurae , ente- di cj auia por acá abüdácia. Tuhíráj facudir. V.Tu- b!\2. r^^ce,filuo.V.Tibu^ nee» TSfaSpaxaro conocido* Tucanda, plumas defte pa- xaro., T \xí%. yujéfte paxaro amarillo. Tíícíí tyngué, el pico. Na guaí tec r «guarní cä ombo í^pi , dize el que es reñidojZahíriédo al que le riñe. Tucu.r* langoíta , y coía femé jante. Ggggga Tá z ^m^^mFjK^ss^MBS^K^W^^f m ^ i fe fe TESORO DE LA fe fe ti fe fe fe ti * fe 77foí,admiracion. Tucú ymarangatú racloquebue no es! Tucay.no. c.d.Tu, admi' ración. Cui, demonftrati- tio. y No, también» El, o, otra vez. Ourí tucuí no, mirenlo^omo buelue otra vez. Oñeengí'tucui no, mi- ren qualefta allá aquel fe* bjando. Túcwnbtti'-y palma de que hazen flechas.. TúcSmbaí tijpalmares deltas palmas. Tuc\xmbó , cuerda , íbga. XucSmbó capiy aguiyya- po piYéra,íbgade efparto, & íimjlia. Guembc pí tucíí mió .1. Tucíimbé guembe. pi rehe guata, cuerda de caícaras de guembe.Mbae. pit ucúpí: ó,cuerda de cue- ro. Tucumbó po guací?, cuerda gruefla. Tucílmbó pomyn£l.P.oí;delgada.Tu cíimbó quyta,ñudo de cuer da , o cuerda con ñudos. Amopoquyt a quy t a tucüm bó che angaypá rehé che rp,a?nduá baguala , acor- darle de los pecados por ñudos de cuerda], Tucüm- b¿ quyta rehé aipapá.vel, . •^ ^ Amo pcquyta ypapáboj contar por ñudos. Tug(ía y afsiento, culata, popa , teflero por deden* tro. igá rugaa, popa de ca- noa por encima. Cara me- guaragua, el teflerodela caxa por dedentro. Yape- pó ruguá pog , quebrofe el aísiento de la olla. Yapepó ruguá ambopog, quebrofe el aísiento de la olla, quite el aísiento a la olla. Yape- pó ruguá ocué, meneafe el afsiento de la olla. l.Hu- guácat^jidem. Huguapé, fu afsiento chato por de- dentro. Huguá pe mbae rui,en la popa eftan las co- fas , y en el afsiento déla caxa. Guguá pe mbae ogtie recóigára , en ílipopa tie- ne, las cofas la canoa. Ehu- gna upi yapepó % leUanta la olla por el afsiento. Che ru gua pei mbae nungaríypo-. co he comido , no he que- dado íatisfecho. Tugííai } coh. Huguai,fu ; cola.gu..reciproco.Huguaí aci>abon. Huguaiey,de£ colado. Huguaí apí; corta- 1 da cola. Huguaí a¡ í añapy- ^ LENGFA GFARANL tí', atar a la cola. Ambou- guai , hazerle tener cola. Ambouguaíapí', cortarle la cola.Taya$u ru guai ca- re noñemboíbí, la cola del puerco no fe endereza. Gu guaípe oguencí; tiendo en fu cola. Guguaí cabayu om bobabá mberú mboyeoí- fa , ios cauallos con fus co- las echan las mofeas. í ru- guaí , la carral que haze la corriente. Huguai tai ha- qui euérijlleifa muchos hi- jos tras fi. Gheruguaí ché- remynguai rerecóbo, ando acompañado de criados. Gheruguaí arí ; , eftoy def-' mafalado. Chembouguai arí Qu.iraci'jtieneme amo- dorrido el Sol. Huguai á afoc amyrrjeíra-deícaecidoJ Nde rugiuryu , calientas mucho la íilla. N*áz ruguai yi , note comides leuantá- dote. Hugua huguai éter ocaque guabo , va vna lar- ga ringlera. ■ Tuguiyüngí'e . C he r ugui', mi fangre, y la muge r dize' eÍToquando tiene íu regla. h.gu. Tuguraí ambou che^- ti ramo, orinar -fangre. Tu- 401 gm quijüngre 11 uuia. Tu- gui pochi, menfíruo. Che ruguipochi, dize la mu- ger , tengo mi menfíruo. Aíiembougui , enfangren- tarfe.A hugitícá.hazer fal- tar la fangre. Ambougui pyra cheaí,enfangrentar la llaga. 7V¿i,rebofar. Otuíyape- pó , rebofa la llaga. Otuí cherori' che hegiii . 1 . A tuí cheroriba agui , rebofo de contento. Ambotor; vel, Amonduí , hazer rebofar. Ambotuí og, quitar lo que rebofa. A mbotujpig, hazer que ce ífe. Otuí herubo, trae mucho. Otuí rtibiá Ou bo,viene mucha gente. Tü?) papagayo chico. Tuya.vqtz. Tuyabae,el viejo. Tuyabae caca, el q íe acerca a viejo. Chetuya- baef;foy ya viejecito. Che- porabiqui hague che cuníí- mbu^ú ramo che recó ré- hré-aycobé che tuyabae pi- í pé i en la vejez gozo de los trabajos de la mocedad. Añrmbo tuya, hagome vie jo . Oñembo tuyaWe añan- gä ñ3nde r aäng äpeyhäfe en- ue- f í «ír?sr? TESORO a 1 Dirá iDamonguita, me- near el árbol para derribar la fruta. ArnoíuíiiT amandí yu.l.Obecínrague, carme- nar algodon,íana.Tuyu tú- mv.l. cíic v, pantano. C 4e*- mot-aaiv.t-am'v che angay- pá , danme efcrupulos mis petados. Tung, nigua. Tungucu, pul ga . Tíín g u nbr quí r a á^ ; nigua grande. Tungumbx qmraá aquí ■, 'nigua media- na. Oñ~m8 titnbíquiraá, hazefe grande. Tung rarra, liendres de niguas. Tung oyoquaré ray 1 , eftan ape- ñufcadas las niguas. 7u«g,nube del ojo.Che- recá tung,tengo nube. Añe m8 e 9 á tüng,cr io nube. Twigu espulga, '/upa. c.d. Tu, admira- cion.y Pa, pregunta. Man huí n ■-Sr *ä> E I TESORO DE LA ^ ,hú? quid eft hoc? nombre q aplicaron aDios. Tupabo- yá , los íieruos de Dios , y "afsillamaalos íantos.Tíí- ik paboyá raangába , imagi- nes. Tupa ay tecatíijCl mií- mo Dios. Oyá catiirarno oycobae Tupa . 1. Guecó yácatu oycoboé Tupa,íié- do Dios quien es. Tupa ypota hápe.l.Tuprí oypotá räm8,queriendo Dios.Tü- p^mongetahápejaltar. Tu pa'quatia, Breuiario > Mif- £il , &c. Tupa handérämo pnemona na lupa ñamo guecoagui poioo ru¿uai, Dios íe hizo hombre, no dexando fu fer deDíos.Tu pa íianderaíhuba , el amor que Dios nos tiene, hande Tupa raiMba , el amor q tenemos aDios. hände guai ajamo lupa nande rai- ha,amádo nofotros aDios, él nos ama. Tupa hande quaitába, los mandamien- tos de Dios. Tupa hande quaítaba atíbi biri hande- rec'ofiY , andamos al reués de lo queDios manda. Yta- té nandevecony I upanan- ,de quakaba agui. 1. rom • botatcTupa ñande quaíta- ba. Tupa ht% rahareyma, los que no reciben la pala- bra de Dios, tupí og, la ígleíia.l.TÜparóga.TupS rerobia harey,infíeles. Tu- pa rerobia hára,fieles. Tu- pa rerobia haba gui poyhá ra,hereges. Tupa tuba, el Padre. Tupa taira,cl.Hijo. Tupa Spiritu fanto , el Ef- piritu fanto, Mbohapi per ■> íbnas yepé peteyngatú ño- TüpS, aunque fon tres per- fonas,no es mas que vn fo - lo Dios. Tílpa raíra. LTu- patarra, el Hijo de Dios. A Tupa enol,llamar aDios, y jurar. A Tupa enoi teí; ju- ré en vano. A Tupa enoi hupi guaran, jurar có ver- dad. A Tupa enoi hupi gua- rey rehé , mentir jurando. Ambo a yeté mbae yapara Tupi r°dn8ínä,idem. Tupa ñeenga ri tequára,, los que hazenia voluntad deDios. TSp? raihubarí tequára, Jos amadores de Dios. Tupa ymornbeú pj rey mbete recó , Dics es inex- plicable. O mano y mbae ra ^ m LENGFA GFARANL ma,es inmortal.Heco api- ra catú ndahechacábi ñan- dereca pi'pé, la futileza de íii fer oo fe ve con ios ojos corporales. Heeó yoyaca tu nditeí opacatú relié , es juíto-Tecó marangatu pó- ramo haé,es la mifma bon- dad.Mborai hubiyara,ama infinitamente. Mboria hu- be recó pora hae , es mi fe- ricordioíifsimo. Ypoyay- catu,es dadiuofo. Mbae pa ttérembiapiá , es obedeci- do de todas las cofas. Haei ndohapiá ri amo, él no obe dece a nadie. Opoguí pe mbae pabex' oguerecó y quaíta, es gouernador de todas las cofas. Hejagui noñembiógi mbae. l.Heca pórílmo mbae opacatu, to- do lo vé. Ndo yeíri mbae ypogui , nada íe cfcapa de íus manos. Ndiyí piri he- cobé,es fin principio. Om8 ñüngareeyoicó , no tiene hazedor. Guenondé mbaé recóeympeihecony oyec» có rerecóbo o yeco rmpa, no huuo cofa antes d'Dios. Ypogui mbaepabs guecó rlíyári, toda.s las cofas to : 4o } man fu ferdéJ. Jídéír* ombocotj'coti'ynongä , él hizo los tiépos, y que cor- rieífen. Guemynguay ra- mo hei heíi eté Angeles oyapó , crió infinitos Án- geles. Mbae ey yepé mbae Opacará, omoña , crió de nada todas las cofas . ibag recó ymbobé: ibirecóy mbobé hecójes fu fer antes que hnuiefíe cielos, ni tier- ra. Hae o moagí íbága, éi ornó los cielos. Hae ombo pipig yací tata pipé, ellos adornó de eftrellas. Oyee- hé funde yeco hu haguama íbag oyapó,hizo los cielos para que en ellos legozaf- femos.Quara^iñändereca peháhamo ara p¿pé: hae ya apíhábo moecacangatu- bo o yapó ñändcbe, crio el Sol para que nos alumbraf fe de día, y la Luna para de noche, i bí ñände rupábä- mo ñanderecobé porombu cu oyapó, crió la tierra pa- ra nueftra afsiftencia míen- tras viuimos. íbí tu ñande abu hábamo oyapó, crió el ayre para que refollaíre- mos. Tata tembiu mboy i Hhhhh ñan- l fe i fe TESORO DE LA ñände yfepe^e : ñände reci- pe ha guama abé oyapó, crióel fuego para fazonar las comidas , para que nos calentarte , y alumbrarte. Mbae tetyro pabe yárámo ñandemoyngó.yporu rehé: ñandehegui guaí húbaño oipoíárämo, todo lo crió para nueftro vfo,pretendié do folamente que le amaf- iemos. marangatu tepi a Tu- pa! ó que bueno es Dios! Ybahembí rey mbeté pia Tupa recó i que incompre- hensible es el fer de Dios! Hajfhubipi' tecatú píf tu- pa 1 oque amable es Dios'. Ypotaripí tecatú pia Tú- pa'que dignos de fer ape- tecido ! Ymombeú catú pí reté pia Tupa! que digno es de fer alabado 1 Y quaabi pi tecatú pía TüpSí'que dig no es de fer conocido! Ha- piáripi tecatú pía Tupa I q digno es de fer obedecido! Yerov?päl>íhábamo teca- tú pía Tupa ! que digno es de fer adorado ! neny pía ei i pabr hábamo tecatú pia Tupaíidem.Hecó poranga tú tecatú pia Tupa! oque hermofoesDioslTüp&' pe- te!' yepé mbohapi yaogra- mSoicoperfonas yaba re- hé, Dios aunque es vno fo- lo ion tres diflintas períb- nas.Túba ndataira ruguai, el Padre no es elHijo.Tai ra ndatúba ríigúaí, el Hijo no es el Padre» Efpiritu fanto nda túbamo : ndataí- rämo ríigíiäíjelEfpiritufan- to no es el Padre, ni el Hi- jo. Aroyr eTupa ñamo gue- có rehé ndi yaocábi oycoe ey mäm8 oyó ugui,pero en el fer diuino no fediflingué. Tupäci 3 Madre deDios. Tupaci raängába , imagen de nueñra Señora, Tupaci niñängaipá bipi.l. Angaipá ypindoguerecoí. 1. Ñoña toi angaipábipi.l. Angaipá y'picue ychuguioñeguähe .1. Nomboi píí angaipábi- pi. 1. Ndi yipiá xl i angaipá ypipipé. 1. OatSíeyoicó angaipábi pí gui. 1. No fie- moyruihc^e angaipá ypí. 1. Ñdi yapiai angaipá ypi rehé .1. Angaipá ypí he$e ndoyeceári , la Virgen na tuuo pecado original. Añl nga ¿^ ^ LENGUA GFARANI. 404 nga noñemo embiá ri he- cé, no hizo prefa en ella el demonio. Hae añooce'yc pébo oico angaipá ípi a- gui,ella fola fue limpia del pecado original. TüpScí pe tefrátirSeté ndoguereeoí angaipá rehe, no tuuo ma- cha de pecado. Heíé catu yyapi te ruangatú guecó mítrangatii rehé íantos pä- begui , campeo fu fantidad coneminencia fobre la de todos ios íantos. Tupa. b. fale de Ayu, cf- tar. Guitupa,lecho,cama, lugar. Chepirupába,eftri- uos, y alfombra , o cofa en que eftan los pies. Acangu- pába ? al mohada. Tupa qua- tiarupaba,atril. ígarupa- ba , puerto donde eílan las canoas. 1 garata gua^u ru- pába,puerto de nauios.ñan de 'pí rupáb&m8 yací tata yareco ibape ne, tendre- mos en el cielo por alfom- bra las eflrellas. Ambpyo upa gue , cocer en vna mif- ma olla vno tras otro. Om boyo upa gue aba, hoípe- dar a los que vienen íuccef fiue. Ambo upa gue chere- mi moängaí, tener malos penfamientos. Tupa gue- rami craha , licúalo como íe eftá. Amboyoupague che angaipá paguera cheñemo- mbeu ré , bolui al pecado. Amboupa gue pague ara, paílar ei tiempo de diaen dia.Oñemboupague pague ara rae apa ñande hegui, palíatenos la vida, el t lem- po. Amboupague pagueTfi pa gracia yrumomS, aumé tar Iagracia- Aba upague pague , hombre fin afsien- to. Tupai , cofa que cuelga. V.Tupoí. yH ne. y Pal. num.2. Tupé ^ctñiWo de cañas, a modo de plato grande. Tupicbm.r. c.d.Rupi.y Guara jfamiliar.Tupichua- riya, hechizero que tiene familiar, h. gu. Tupichua- raí ? mal familiar. Ambou- pichuaraí,hazerle hechize- ro. Cherupichua,íby hechi zero. Añembo upichua,ha- zerfe hechizero. TupoiA.Tupa^veftldo de muger.Tupoyac á. l.Cara- cá,red que les íirue de vef- Hhhhha t¡- ;^»yj^r^^ag«^^^J^^^^ HragV fe n fe fe fe K g 1 fe £ 1 S V fe TESORO DE LA tido.Tupoi y'iba quá,aber- tura deí tupoí. Tupoí yiba qua reñembai, abito con rapacejos en la abertura del braco. Cherebi tupol guiña nä, voy rabo entre piernas huyendo fin bol- uerel roftro. Hebitu poi ahe che hegui, huyo de mi. • Tutí, r. dizen todos al tío hermano de madre. Che tutí, mi tio hermano de mi madre, y al primo de la madre , ya los hijos de íii tio hermano de fu ma dre.f.fus primos. T#¿iWi,primoherjmano. Tutí rayí , primahermana, di.ze el varón. F>.venir,y ir. V.Yu;n.2. i F. comer ,ybeuer. Au, yo como, y beuo. Cheyú ni,yolocomo. Pirayúni, los pezes lo comieron. Au caguy,beuo vino. Au coó, como carne. Aha £oó gua- bo, voy a comer carne, guá ra. guaba. Con eíle verbo fe explica lo que fe come. Con Acarú,no íino es coi} Rehc. Acaró coo rehéjíuP tentóme de carne. Ndauí, no como. AmbaeújComo cofas. 1. Aumbac \ a vezes toma.h f hau.ereü:hoú. Ara coo guaba, día de carne. Aracooguabeymá^ diaq no fe come carne. Ame'3 ndébe coó gua guama ye- co acu pipé, doyte licencia que comas carne el Vier- nes , o vigilia. Epoícatu nderembiu cue rí'ru agui, no te comas el plato y to- do. Ndoiquaabí pace guem biucué, parece que no ha comido.que pide mas. Ou ipi'guáhirájya feempiccan a comer guabiras , ya ma- duran. Arete guacu pipé ou ípí c o ó, em pie cafe a co- mer carne laPafcua.Ou ha- pe i'ma , ya es tiépo de que fe coma , vt fruta que ma- dura* Tembiu, comida , y co- meftible. Cherembiú,mi comida, h. gu. Tembiu ti beyramo au coó , por falta de comida, como carne. Tembiu pó yepe au coó, aunqueiuia que comer, co mí carne. Na cherembiuí ^ W&i LENGrA GFARANL aypó , no es eflb lo que yo como, icog rembiúramo meme ñílndéne , todos fe- rémos manjar de guíanos. Ambo embiu, darle de co- mer. Tembiú yry, todo adérente para la cómica. Yápi.r. mantenimiento, comeftible. Yun? ndipóri, noay mantenimiéto. Ndo atay yupira,no falta comi- da. Ndaheca habí yupi^ay mucha comida. Yupi rari tequara che, ando en bufca de comida. Che tequaraí yupi rari , eftoy muy falto de comida. Nda yup'ira ru- guäí aypó , efíb no es co- meftible. Yupí" reté aypó, eífo comefe bien. Che roo yupireté , mi carne es ver- dadero manjar. Cherugui yti qufcu pireté,mi fangre es beuida. ' Po hängi' u, beuedizo. Ahem8 pohangi" ú , tome beuedizo. Amo pohítngíu, diíe beuedizo. Yyucáha- guama,para matarlo. % F,echar,y facar, poner, y quitar. Amboú che cara meguáíije, pufe,eché en mi caxa , Ambou che cara me- guá agui , faqueío de la ca- Amboú cheroga gui y xa mSndóbo , échelo fuera ce mi cafa. Amboú che r ó pe hen8í')ä\ metilo en mi cafo Amboú cherembiú, vomi- tar. Chepo pi'pé amboú che yurúpe, cö mi mano lo pu fe en la boca . C hep ó pe amboú cheyuru aguijó mi mano lo faqué de la boca. 3 F.r. guíano peludo que fe cria en el cuerpo huma- nó. Vr 9. 4 V.b. muflo. Cherúb, mi muflo, y.o. Cheubáramo arecó , tener fobre el muf- lo. Cheaoubáramo ; fobre el regazo. V ba cang,hucflb del muflo. Vbirú , calco- nes . A ub íx ú monde , po- nerfe zaragüelles. Ynim'bó. uba qu;i, hilo torcido en el muflo házia arriba.Vbi pr> hizia abaxo. Vba quango- ti guaraeyapó,tuercelo há- zia arriba. Vbi picotíguá- ra eyapó , tuércelo en el muflo házia abaxo.Ourehé ypó mornbi hára,hilaadero en el muflo. V. l*y^+*&*yjg<*L£tt ¿ge* jy*¿ 4B^F&fs&*?4&j?>-¿<«jVj fWüsr? '0 4 TESORO DE LA V. ¿Ató- B, ^¿a.»,aforro. Cheacan- gaó ubana,el aforro de mi íbmbrero . Nirmbandábi cheao, efta fin aforro mi ropa. Ao cheubangatu, la ropa me abriga bien. Añeu bangatu , abrigóme bien. Añeuba guitena , cftoy a- brigado. Añeubatei'roiey ramo yepe, abrigóme aunq no haze frió. Ahapípe uba che ao,aforro mi vertido. . VbÁy vbas. Vbaräcang, gajo de vbas. Vba caguy, vino. Vba rari , racimo de vbas. V. ante Vea y particula decom- poficion, y fe pone al fin del verbo , íignifíca hazer la cofa por tercera perfo- na ; lo que íignifíca el ver- bo, fer caufa,y rige datiuo, yacufatiuo. Ayapoucáy- crmpéjperfuadífeio, hizelo hazer. Chébe y yapouca pi- ra , lo que me hizieron ha * zer. Nda ya poucári yeím- pé j no he hecho hazer na- da. Cherembiapó ucá,ío q yo mande hazer. Cherem- biapó ucácuereyma, loq yo no mande hazer. Nda yyapo uca pira ríigílaiay- pó , no es eíío cofa que íe ha mandado hazer.Ore m8 ngarú ai ucá , es caufa de q comamos mal. Cheyuca ucá , fue caufa de que me mataífen. Veai , lo mifmo que Caí, quemar. Ghe poucai , me quemé la mano. Cherete ucai , quemóme el cuerpo. <2he poucai, no tengo alié- to para cofa. Nde poucal- ímeteq ñandu,animatc. V-cü , lexos . V-cugui ayu, vengo de lexos. Nda u-cuperugüaí, no es muy lexos^V-cú,muy lexos. Vcu\)úXk. , Vcuí heconi, allaeñan. Vcuiyhónijalla van, Vcuítúri 3 alla vienen. V-cuí yhóni T alia va muy lexos. Abape ucuí 'quien ef- ta alia? Aba pucui? quien es aqyel? V, 'i !■■ LENGFA GFARANL ante f Ved, cangrejo. V$ácu- ruguai, cangrejillo. Fc# 5 grande,largo.Og gu £Li,coía larga. íb'iray y a ru- £u, Alcalde^ Alguazil ma- yor. CunumbiKLi, mance- bo. Aobu^íi, ropa larga. ; Taqua rucu , caña grande. Ourucu , vienen muchos. Oyaba bucú , huyenfe mu- chos. ^-temblor, íbi 858, temolor de tierra. Amo 8c8 ibirá y á monguita, menear el árbol para que cayga la fruta. Amo y$v aó ytubi aguí , facudir la ropa por elpoíuo. Am8uc/va- mandíyá guí rapa pipe, carmenar algodón con va- lleflilla. Tupa che ymoyro' hagué che ráopjíá u£ ^ator- méntame auer ofendido a Dios.Chembo pía 8e v nde rae? recháca,íiento mucho tu mal. no. V. r ante G. ^y^o,acedo.V.Taguy- V. ante H. F¡M,apetito, defeo, gana de comerlo. Ayuhcíjtcngo defeo dello.Yyu heytápe a Tupa rá, comulgo con de- feo. Acarúheí, defeo co- mer., Yúheípi eatíiTupá' monguetá , es apetecible mucho el trato con Dios. Ndiu heítibi añaretame hó, no es apetecible ir al infierno. Ndayuheí ypm che hó , no apetezco el ir a vefle. Vhei catupir^apeti- to bueno.Vheí pochí'.l.Aí, mal apetito. Vheí ayaí. 1. Ay beteíl. Mátete. 1. Che- reo yúhdta, defear, apete cer mucho. Aiuhei, defeo beuer.Ndaiuheíquaábi,no tengo apetito, ni íby anto- jadizo. Ndiuheítábi,noes apetecible. Amboiuheí,ha- zer que lo apetezca. Mbae tyroete yu heitára, antoja- dizo. V. V+r**0*&*ZW*W* jBf'W* *p*rjp+r&*T&U>-mi*&t J * ^V» J K 'i .A» TESORO 1>E LA Ante Y.í. F*, harina de mandioca.* Vi aé yñäquy gueroatárä- m8, no me rindo al traba- jo. NdauírSguai che, idé. Víapcrerá, harina freíca engranujada.V.Cuí. F?,flecha.V.Hití. ■Ki£¿,cañas brauas.Vid. Huibá. *»f* M.N. Futamos. V.Tumb?. num. i . Vmbú y arbolillo conoci- do. F>1e,cmpcines. Che uñe, tengo empeines. Vñ'eaypo rara, padezco empeines. Vñ\ afi y empeines caba- lludos. ante P.CL ^me 3 gallinazo." Vmbu t% gallinazo blan- s co. F>m«,bermelIon 8 Es vñ arbolillo que da vna fruta con pepitas coloradas , de que en "México hazen A- chiote. yruQunÁ j lechuza , y buho. Vrucurú,ceño muy ralo, y xaula para tener paxaros y pollos. Vru~ w m ' - "'"■■'. "^" "-,V"-r y LENGFA GVARANI. 4-07 F^«a,caracol de agua. VrugwMy vnpaxaro.y por fu femé janea lo han traffladado a las gallinas. Vruguacú ai , buche de a- ue .Vruguacú cuí mbaéyga - lio. Vruguacú apichaí,cref t a . Vrüguacaí -'c a pucaí, can- to del gallo. Vruguacú ocu róbae.t.Qye erubae.l.Oye vpiáerúbae, llueca. Vru- guacú curó, llueca. Vru- guacú rupiá^ueuos. Vru- gallinero , o donde duer- men. Vruguacuquirá,en- jundia , o gallina gorda. Vruguacú rague , plumas de gä ílína. V r u g ua § ú r o- cai^ gallinero. Vruguacú rupia apfteyú. 1. Apítepy- -fa. 1. Pnanguéra, yema de hueuo. Vruguacú rupi á a- pecue , cafcara. Omboya hupia,facar la gallina. Vru gua$ú rupia piahú, freíco hueuo. Ocuró vruguacú, gua$ú rupia .aigué, clara de lloquear la gallina. Oyerív hueuo. Vruguacú rupia. he 1.0guerú,echarfe la galli- eaguaá, hueuo empollado Vruguacú rupia myrnoi, cocido. Vruguacú rupia y yapecuerehebéjhueuo có cafcanw Vf ugua$ ú rupia ybira, frefeo. Amboyerú vniguacú rupia \ echar ga- llinas . V r u^ua cu r upi á n", podrido. Vrugua^íi rupia ym'DOchiriri'pí , tortilla,© Kueuos fritos. Vruguacú rupia mbicrrí,afados. Vru- guacú nupiá ocSiWbae, hue- uo güero. Vruguacú rupia pí, crudo» Vruguacú pirú, panas. Vruguacú cupiat?, na. Ndoyeupiá momboí, no pone la gallina. Oyeu- piá naombocatu, pone bien la gallina. - rr^?¿, hongo. Vrupc na- mbí , hongo que fe come. Vrupeád.Vruperó, videra, Vrupetí;idem. Vrupe nam biab^otraeípecie. frutan , aue nocturna. Vrutaúrá', gauiluchoaue de rapiña. ; Vrüti', paxarillohermo- fo. Vruty rámí'oñembo ye gúa cuña,afeitanfe las mu- geres como vrutí. Añenv efpolon. -Vruguacú qhá, bo vrutí' guiñemboyeguá- liui boi »yjgB^y^^r^ge^gB»y^E»FJw»^jg8»^^ : 1- r i.- MI > • i fe fe te. fe TESORO DE LA bo , ímíto efta aue en e»gft« lañarme* V. ante Y, / Váy tos. Che u4 , tengo tos. Y yuu,ttene tos, o uó. Vi aijaíma. Vu atS,pcchu- guera. Ndf pK cheufi,vel, Ndocud che uú ^pechu- guera cerrada, Vuyeahet, tos cnfadofiu Chembo uu, tauíametos. ■RoTcheaabo uú,el frió me cauía tos., f i n i s; Dco Pírginigue laus fcmfttcrnd CON VRIVILEGÍO. En MadricLPor luán Sánchez. á|áo cía». I9C; xxxtxl t^ffBKaK^Mnasmaamm^K^^jmefámiirMü^ái T— í ti fe fe fe K ■^. ,' ■ : '. • N ¡pg^ ^^■jHfrj^gffigyreja^^yjw^jp^^ ^^w^w^0^M&M^wm^^ ww^á^^^^^^^My^M^^^ : , ' j^jEm|